Dòmhnall Iain

Iseabail Sheonaidh Mhòira shàbhailDòmhnall Iain. I fhèin agus pìos bàrdachd le John Donne, a bhàsaich ann an Lunnainn sa bhliadhna 1631. “Buail mi,” tha ’m bàrd a’ cantainn ris an Tighearna.

“Buail mi, chan eil dòigh air ach sin.” Bha Calum is Iseabail ann an Glaschu agus Dòmhnall Iain an Dùn Èideann. Dheigheadh e nan innibh airson blàths is carthannas nuair nach deigheadh e ’n àrainn duin’ eile.

Bha Dòmhnall Iain an uair ud ann an droch staid: chan eil math a bhith mu dheidhinn. Bha e air an t-oilthigh fhàgail bho chionn fhada. ’S gun aig’ airson a chion saothair ach làn a’ chlèibh a dh’aithreachas. Neo, mar a thuirt bàrd eile, ‘A whole lot of fuck-all and acres of regret.’

Bha ’n dà chànan marbh air a bhilean. Ann an tè seach tè cha robh tlachd aige. Fo bhuaidh na dibhe dh’aidich e ri Iseabail gur h-e‘Batter My Heart’ ,le John Donne, a’ bhàrdachd a b’ fheàrr leis a bh’ air an t-saoghal. A’ dol seachad fiù ’s air ‘Tiugainn Leam is Dèan Cabhaig’ agus ‘O, Cò Thogas Dhìom an Fhadachd’. Thòisich e ga h-aithris. Chaidh i ceàrr air dhà no thrì thurais. Mu dheireadh rinn e a’ chùis.

Batter my heart, three person’d God;
For you as yet but knocke, breathe, shine and seeke to mend;
That I may rise, and stand, o’erthrow mee, and bend

Your force, to breake, blowe, burn and make me new.
I, like an usurpt towne to another due,
Labour to admit you, but Oh to no end,
Reason your viceroy in mee, mee should defend,
But is captiv’d, and proves weake or untrue.
Yet dearely I love you, and would be loved faine,
But am betrothed unto your enemie.
Divorce mee, untie, or break that knot againe,
Take mee to you, imprison mee, for I,
Except you enthrall mee, never shall be free,
Nor ever chast, except you ravish me.

Leig e a cheann clèigeanach sìos eadar a dhà ghlùin, ’s ghabh e gu gal. “An dùil an gabhadh e cur dhan a’ Ghàidhlig?” ars is’.

“Dè tha thu mionaigeadh?” ars esan, ’s e ri suathadh a shròin ’s a shùilean le bhois ’s le mhuinichill.

“Tha dìreach. . .”

“Dè fios a th’ a’ms’ ,” arsa Dòmhnall Iain. “Dèan fhèin e. Siuthad thusa: dèan fhèin e. I’m not doing it. ”

Eil fhios agad, taigh na bids’, and all that. Taigh mòr na bids’, and all that. Taigh na croich, eil fhios agad.

Seo an obair ris an tug e seachd bliadhna.

Obair is ath-obair. A’ togail ’s a’ leagail. A’ fighe ’s a’ sgaoileadh na fighe. Cha robh e na mhàl ag obair oirr’, ’s cha robh e tric na thàmh buileach. Bha a’ bhàrdachd chianda air inntinn an còmhnaidh.

’S mura biodh esan ag obair oirrese, bhiodh is’ ag obair airsan. Gus an robh e fhèin ’s a’ Bheurla ’s a’ Ghàidhlig toinnte còmhla mar sean fhigheachan.

Mar fhigheachan an t-sean mharaiche ann an Treasure Island,a’ chiad leabhar ceart a leugh e riamh, ’s a bha staigh na fhuil.

“I remember him as if it were yesterday, ”chanadh Dòmhnall Iain ri Calum air oidhche Bliadhn’ Ùir, “as he came plodding to the inn door, his sea-chest following behind him in a hand-barrow; a tall, strong, heavy, nut-brown man; his tarry pig-tail falling over the shoulders of his soiled blue coat; his hands ragged and scarred, with black broken nails; and the sabre cut across one cheek, a dirty livid white. I remember him looking round the cove and whistling to himself as he did so, and then breaking out in the old sea-song that he sang so often afterwards:

‘Fifteen men on the Dead Man’s Chest –
Yo-ho-ho, and a bottle of rum!’

in the high, old tottering voice that seemed to have been tuned and broken at the capstan bars. ”

“Tha e agad air do theangaidh,” arsa Calum.

“Tha am pàirt ud,” arsa Dòmhnall Iain.

Nise, ’s iomadh amhran snog a rinn Iseabail fhèin. Bheathaich i a’ chlann le ceòl. Bhiath i iad le bàrdachd dhen a h-uile seòrs’. A’ chlann aca fhèin, ’s na h-oghaichean, ’s a’ chlann a bha i a’ teagaisg an Glaschu.

Tha fichead bliadhna, pailt, bho nochd ‘Breacagan’.

Tha na rinn i bhon uair sin aig Dòmhnall Iain air a chruinneachadh. Seo fear a rinn i, bliadhna, ’s iad aig an taigh ann an Nis ri àm na Nollaig.

Càit an deach an gobhlan-gaoith,
an gobhlan-gaoith,
càit an deach an gobhlan-gaoith
bho thàinig a’ ghairbhseach?

Chaidh e deas, ’s bu ghlic sin dha,
bu ghlic sin dha;
chaidh e deas, ’s bu ghlic sin dha,
a’ leantainn na grèine.

Ach dh’fhuirich air an còraichean,
an còraichean,
dh’fhuirich air an còraichean
an fhitheach is an fhaoileag.

Staigh fo fhasgadh nan geug fraoich,
nan geug fraoich,
staigh fo fhasgadh nan geug fraoich,
an dreathan-donn nach trèig sinn.

Tha ’n eala bhàn air teachd bho tuath,
air teachd bho tuath;
tha ’n eala bhàn air teachd bho tuath,
i fhèin agus a cèile.

Cluinn i air Loch Stiapabhat,
Loch Stiapabhat:
cluinn i air Loch Stiapabhat,
a’ gurmalaich ’s ag èigheachd.

Tha Iseabail is Calum iad fhèin colach ri eòin a bhios a’ falbh ’s a’ tighinn. Agus Dòmhnall Iain, mar a bha e an uair ud, air ais ’s air adhart à Dùn Èideann.

Mu na teobaichean a bh’ aige cha leigear a leas mòran a chantainn. Thug e greis na chlàrc aig British Railways. Bha e leubraigeadh dha Balfour-Beattie, a’ sàthadh bara an dèidh bara de shaimeant, gus an robh na gàirdeanan ’s na casan aige cho teann ri ròp. Chaith e aon samhradh na ghàirnealair ann am Princes Street Gardens.

Mar a thubhairt mi, bha Dòmhnall Iain an uair ud ann an droch staid, agus ann an dorch-staid.

’S ann mun àm s’ a choinnich e ri feadhainn dhe na balaich a bha a’ toirt a-mach na ministrealachd ann an Colaist na h-Eaglaise Saoire. Bha e rudeigin eòlach orr’. ’S ann à Leòdhas a bha a’ chuid mhòr ac’, ’s bha fear ann à Àird nam Murchan. Balaich ghast’ a bh’ annt’, a bh’ air an saoghal fhaicinn, ’s a bha nis air tilleadh gu sgoilearachd.

Thurchair iad air Dòmhnall Iain, co-dhiù, faisg air an Scott Monument, feasgar fuar, fliuch geamhraidh.

Bha Dòmhnall Iain cho dona leis an deoch ’s gu robh e a’ tuiteam às a sheasamh. Bha e air a bhith ’g òl fad trì latha, ’s bha e bog fliuch. Agus a’ bhriogais aige cho salach ris a’ chù, far na thuit e. Bha dùil aige uaireannan gur h-ann a bha e ach ann an Steòrnabhagh. An làrna-mhàireach cha robh aon chuimhn’ aige cò ris a thachair e, no gun thachair e ri duin’ idir.

Ach, obh, obh, seachdain no dhà na dhèidh sin, cò chuir fàilt’ air, am meadhan a’ bhaile, ach Iain Murdo Choinnich an Einnsein, fear dhe na h-urramaich, a bha rithist na mhinistear air a’ Bhac, agus dh’innis e dha sgeulachd dhuilich.

Dh’fhàiltich na balaich e, ’s cha b’ e ’n taing a b’ fheàrr a fhuair iad. Bha iadsan deònach a thoirt leotha, ’s a ghlanadh, ’s a chùram a ghabhail. Ach, O, fhearaibhean, cha bu droch cainnt e gu sin. Chaidh na seachd deamhnan ann am fear Nis.

Dh’fhuadaich Dòmhnall Iain iad a thaigh na bids’.

Mhallaich e iad far-aon is fa leth.

Chuir e sìos air an eaglais.

Chuir e suarach a’ Cholaist.

Chàin e dhaibh an Dia dhan robh iad a’ sleuchdadh.

Dh’èirich ann am fear na misg na bha a dhonadas ’s na bha ghamhlas na bhroinn, agus chàrn e sin air na h-urramaich. A’ chlach-mhullaich gu na shìn e a làmh, b’ e sin rann beag salach a chuala sinn uile nar n-òige. ’S nuair a dh’èigh e sin riutha, ’s ann gu gàireachdainn a chaidh e dha feadhainn dhe na balaich sin.

“Ith mo chac air unns’ tombac’ ,” dh’èigh Dòmhnall Iain riutha. “Ith mo chac air truinnsear.”

“Theab Calum Iain do bhualadh – theab e sgal a thoirt dhut,” arsa mac Choinnich an Einnsein.

“Chan eil mi cur umhail air, gu dearbh,” arsa Dòmhnall Iain. “Can riutha g’ eil mi uabhasach duilich.”

Mar a thuirt mi mu thràth, thug Dòmhnall Iain seachd bliadhna ’n ceann na h-obrach dìomhair sa. Mun àm a thug e ’n obair gu buil, ghabh e teoba aig an taigh ann an Nis.

Thug Iseabail Sheonaidh Mhòir dha an teisteanas a b’ fheàrr. Thuirt British Railways nach b’ e droch bhalach a bh’ ann idir. Agus bha e na agent aig North Star Providential grunn math bhliadhnachan, a’ toirt sgrìob leis a’ chàr suas an Taobh Siar, ’s a’ tilleadh a h-uile h-oidhch’ gu dhachaigh fhèin. Cha robh beatha Dhòmhnaill Iain cho taidhdidh ’s a tha mi leigeil orm, ach sin rudeigin mar a bha i.

Bha ’n obair a bh’ aige uabhasach freagarrach. Bha sgìre Nis fhathast làn de dhaoine aig an robh Gàidhlig a bha cho slàn ’s cho fallain ri bonnach coirc is ri bonnach eòrna. Dh’fhalbh a’ chuid mhòr dhiubh a-nis, ’s a-chaoidh gu bràth cha bhi an samhail ann. Rud sam bith nach robh e tuigs’, bha daoin’ aige gu ’n deigheadh e.

Sgrìobh e sìos na seanfhacail.

“O, bha Murchadh mo bhràthair a’ ruith anns na rudhailcean, bha e gu math gòrach,” arsa bodach à Tabost ri Dòmhnall Iain ’s iad a’ seanchas ’s a’ smocaigeadh.

“Dè a-nis tha sin?” arsa fear an Insurance.

“O, tha. .. tha. .. dìreach gu robh e na amadan, an còmhnaidh a’ ruith anns a’ chunnart.”

“Cha chuala mi riamh e.”

“O, tà, chuala tu a-nis e,” ars am bodach.

Sheall Dòmhnall Iain anns a h-uile faclair, ach bu dìomhain sin dha. Thug e dà bhliadhn’ is còrr mus do thuig e co às a dh’fhalbh am facal. Dhrùidh e air ’s e tighinn tro mòinteach Bharabhais sa chàr. Bha cuimhn’ aige riamh tuilleadh air an dearbh àit’ far na thurchair e bhith.

“Ro-aircean,” ars esan. “An diabhal orms’ .”

Sgrìobh e sìos na seanfhacail. Rud sam bith a bha tarraing aire. ‘Bha sgleòtag a’ dèanamh trì goilean air na cnàmhan.’ Rud sam bith. Ma bha prais iarainn a’ faighinn na sitig, bhoill, ghabhadh esan i, ’s dhèanadh e àite dhi san t-sabhal.

’S e Dòmhnall Iain a fhuair ’s a ghlèidh ‘Òran an Aspro’, agus iomadach rabhd is rann a thuilleadh air.

“O,” arsa bodach às a’ Chnoc Àrd, ro àm a’ Chogaidh Mhòir:

“Tha mi nis dol a mholadh an Aspro,
’s mi tha toilicht gun tàine tu ’n t-astar
bho chionn bliadhna no dhà.

’S math dhuinne gun tàine tu ’n taobh sa,
thu fhèin is peinnsean na seann aoise,
a fhreasgairt oirnn.

Tha fèill ort eadar seo agus Hiort,
airson cròchan is cnatan is ceann goirt,
’s chan iongnadh e.

Cha mhoth’ thu na chlach-mheallain,
ach tha thu mòr na mo shealladh-s’ ,
fhir bhig ghil.

’S tu ghabhas mi ma thig a’ chasdaich orm,
is grìs fhuachd mu na h-asnaichean,
fiù ’s ron bhranndaidh.

’S cha shaoilinn e cus dhomh a phàigheadh,
ged bhiodh tu dhaoiread eile ’s a tha thu,
a nì cobhair is furtachd.

’S tu mharbhas pian na siataig
a bhios tro m’ altan bochd a’ riagail,
aig amannan.

Ìosa Crìosd mo dhìon a-ghnàth,
mo thaing aige rithist air do sgàth,
a bheir faochadh obann.

Air pian is goirteas b’ eòlach E,
fuasgladh sìorraidh dh’òrdaich E,
tre fhulang mhòir.”

Ach tha mi dol seachad air mo sheanchas. Bha Dòmhnall Iain an Dùn Èideann ’s e air a dhol an sàs ann an John Donne, D.D. Dubh-obair chruaidh air am biodh goirt an ceannach aige.

Baile fuar, fad’ às a bha seo. “ ’S e gu robh mi fhìn fuar, fad’ às a dh’fhàg mi sa bhaile chac s’ ,” ars esan ri Simon Jackson, Sasannach àrd eireachdail le sròin chrom agus ceum luath, cabhagach. Briseadh-dùil a bh’ ann dha athair, Sir Rupert Jackson, neo ‘Jack’ Jackson, a bha àrd san Diplomatic Service.

Bha Simon a’ dèanamh feallsanachd. Ach an dèidh bliadhna, sguir e a dhol gu na clasaichean. Bhiodh e a’ sgrìobhadh ’s a’ leughadh ’s a’ peantadh ’s a’ coiseachd le ceum luath tro shràidean Dhùn Èideann ’s a chòta fosgailt’. Ad bhrèagha mu cheann agus stoc dhathach a’ sruthadh thar a ghualainn. Nuair a gheibheadh e carbhaidh ùr cha deigheadh iad a-mach air toll dorais fad seachdain. Gus an teirigeadh am biadh. S dòch’ gu seotadh e mach airson uisge-beath’ no bruisean ùra no amphetamines.

Bha Beurla bhrèagha a’ sruthadh gu nàdarrach far a bhilean. Mar a shùilicheadh tu bho bhalach a bh’ air deagh fhoghlam fhaotainn ann an sgoil ainmeil Winchester.

’S ann aige a chuala eadar-theangair John Donne facail a leithid ‘disingenuous’, ‘freaked-out’, ‘seriously at odds’, ‘concupiscence’, ‘clap to the echo’, ‘conflate’, ‘egregious’ .

Dh’fhalbh ambaileans leis aon oidhch’ ’s e air a bhith coiseachd na sràid ann an gun-oidhch’ boireannaich.

An ath thuras a chunnaic Dòmhnall Iain e, cha do chuir e

aon srad ann. Bha ’n t-aodann aige dùint’ ann am feusag ruadh agus a cheum ’s a chroit mall, faiceallach. Bha na dotairean air a shìtheachadh. ’S ged a bha ’n t-aodach a bh’ air glè ghlan, cha robh loinn sam bith air. Thàinig e a chèilidh air Dòmhnall Iain out of the blue, latha brèagha Sàboind, mus do thachair seo. Bha e dìreach air pìos bàrdachd a sgrìobhadh le peansail. Sheall e seo do Dhòmhnall Iain. Seach gu robh an t-Albannach down in the dumps, thuirt Simon ris a ghleidheadh. “Why don’t you have it. Keep it. Good luck. ”

Chuir e làmh air gualainn Dhòmhnaill Iain, ’s dh’fhalbh e le ceum luath. Chan fhuilingeadh e daoine a bha dubhach.

Ghlèidh Dòmhnall Iain seo, ’s tha e aige fhathast ann am broinn leabhair.

Os cionn na bàrdachd tha sgrìobht’, ann an làmh-sgrìobhaidh a shean charaid, ‘Simon’s Sunday Poem 1969’ .Agus an uair sin a’ bhàrdachd fhèin.

Before the World of sex and alcohol and drugs –
The World of Gas and stars and peace and Unity and Love –
And God presumably created these
That we might ALL eventually
Enjoy the pleasure of His company,
Sitting on each other’s knees.

Rivers, mountains, valleys, streams,
These are part and parcel of his dream,
The baby cries, the mental patient screams.

Many Levels, Many Vices,
Split and crackle in a Joke.

Have a fag, have a Poke.
Death is a friend – remember?

A’ chiad rann dhith a b’ fheàrr le Dòmhnall Iain. Ach ghlèidh e a’ bhàrdachd, mar a thugadh dha i. “Balbhan an t-saoghail mhòir mise,” ars esan ris fhèin, “aig a bheil dà chànan, ’s gun liut agam air tè seach tè.”

Bha Dòmhnall Iain taingeil nach fhaiceadh sùil, ’s nach cluinneadh cluas, na h-ionnsaighean breòit’ a thug e air John Donne.

‘Dìdean mo chrìdh’ buail agus bris, a Dhè. . .’

Thug e ceithir bliadhna ris an dàrna loidhne. Thòisich e rithist. Stiall e às a chèile na rinn e.

“Daingneach mo chridhe leag, a Dhè Thrì-Phearsant’ . .. O mo chreach-s’ !”

Sguir e. Theich e. Ghabh e cuairtean fada. Chaidh e dhachaigh a Nis. Leugh e Treasure Island agus Robinson Crusoe ach am faigheadh e fois is faochadh. Ghabh e ’n deoch. Chrom e cheann. Cheannaich e Bìoball Gàidhlig. Leugh e na sailm. Leugh e Isaiah. Bha truas aige ris fhèin. Leugh e Iob. Cheannaich e faclair Edward Dwelly. Cheasnaich e a chàirdean mu dheidhinn siud is seo a dh’fhacal.

Leugh e laoidhean. Leugh e Turas a’ Chrìosdaidh.

Agus mu dheireadh thall bha e deiseil, agus chunnaic Dòmhnall Iain nach robh e math.

Cha robh e ro mhath, ach cha deigheadh aig’ air dèanamh na b’ fheàrr.

Bonnach gu math greòsgach a bh’ ann, ’s cha robh e mòr no taisealach. Ach O, a chiall agus a shaoghail, na bha ’n crochadh ris, agus O, shìorraidh, na thàinig na lùib:

Cog ri mo chridh’, a Dhè Thrì-Phearsanta,
cha d’ rinn thu dad ach gnogadh gus a seo.
Dh’iath thu mi led anail chaoimh,
le do sholas rèidh mun cuairt,
’s tu ’g iarraidh fad na h-ùin’
gus mis’ a leasachadh.
Chum ’s gum bi agam cothrom èirigh
gu mo chasan is seasamh dìreach,
cuir ri talamh mi.
Cruinnich do chumhachd am aghaidh,
bris mi, sèid, loisg mi,
cruthaich mi gu tur às ùr.
Mar bhaile mis’ a tha fo chìs aig eucorach.
Is dìomhain dhomh bhith saothrachadh
ri do leigeil a-steach am làthair.
Mo thuigs’ air a cuingealachadh,
as còir mo riaghladh mar bu mhath leat,
as còir mo dhìon-sa o gach olc.
Cha daingeann i ’s cha dìleas.
’S mòr mo ghràdh ort.
Lùiginn thu bhith dlùth an dàimh rium.
Ach ’s ann a tha mi le do nàmhaid,
gheall mi dha gur h-e bhiodh agam.
Sgar thusa mi uaithesan,
sgaoil an snaidhm sin às a chèile,
dèan bloighean air sa bhad.
Thoir leat mi, cuir fon ghlais mi,
oir cha bhi mise saor
mura dèan thu tràill dhiom.

Is fìorghlan cha bhi mi
mura dèan thu fhèin mo gharbh-ghlacadh
’s mo mhealtainn air m’ fheadh.