---

[9]

Turus Dhachaidh — 1

CHUIR mi mo chùl ris na h-eileanan air dhomh a bhith sia bliadhna deug a dh’aois le móran ceòl-gàire ’s toileachas inntinn. Cha do rinn mi ràn ’s cha do shil mi deòir ’s an t-soitheach a’ toirt a’ cheud bhreab fo mo chasan is ruith m’ inntinn air tìrean céine. Dé bha’n dùil dhomh? Nach robh rath math? Nach robh ’n òige agam, nach robh m’inntinn tùrail ’s mo làmhan fileanta ’s mo chorp cho aotrom ris an adhar? Nach robh air thoiseach orm ceàrnaidhean iongantach, bailtean móra, a’ deàrrsadh ’s a’ lasradh le obraichean dhaoine, sràidean soillseach is innealan-siubhail iongantach? Nach robh a’ ghrian na bu teotha, nach robh a’ ghealach na bu bhòidhche, nach robh na reultan na b’fhaisge? Gun teagamh sam bith ’s iomadh sonas a bha mi fàgail air mo chùl: iomadh companach a bha dlùth do m’ chridhe, agus sinn a’ goid nan ùbhlan á gàrradh ar nàbaidh bheartaich no air lorg chorra-mheadhagan air feasgar toiseach foghair: no a muigh air an eathar ag iarraidh leóbagan ’s am muir ’na aon chraos teine aig dol fodha na gréine. Mo phàrantan cuideachd thréig mi: cha b’ann troimh eas-ùmhlachd ach dìreach gu robh mi òg agus tur aotrom, agus farsaingeachd agus fialaidheachd an t-saoghail ag éigheachd orm. Dh’fhàg mi cuideachd aon nighean — Peigi a b’ainm dhi. Chan aithnicheadh duine agaibh-se Peigi ’s mar sin innsidh mi dhuibh mu deidhinn — ’s chan eil fhios agam an urrainn dhomh sin a dhèanamh. Dh’ fhaodadh gun canadh sibhse gu robh i car ìosal ’na pearsa: cha robh dhòmhsa. No math dh’fhaoidte nach caomh leibh sùilean dubha: ’s caomh leamsa; no falt dubh, cho dubh ris a’ chorra-mheadhag air an tug mi iomradh cheana. Dh’fhaodadh nach eil tlachd agaibh anns an ainm “Peigi,” ach dhòmhsa bha an t-ainm mar cheòlraidh nan reultan air an dèan na seann sgeulachdan iomradh. Bhiodh i ’n còmhnaidh còmhdaicht ann an aodach buidhe ’s mar sin chì sibh cho bòidheach ’s a bha a sealladh:

---

[10] aodach buidhe ’s falt dubh. Cha robh ise ach cóig bliadhna deug ’s mise bliadhna na bu shine. Cha mhór nach robh i ’n ath dhorus dhomh ’s cha bhiodh latha nach bithinn a’ tadhal a tighe ’s cha tug duine an aire dhuinn.

Bha làithean a bheirinn sùil oirre ’s mi smaoineachadh le breab cridhe nach robh a bòidhchead ach falbhach ’s gun tigeadh an latha sam biodh i aosda, breòite, gun deàrrsadh ’na gruaidh ’s gun lasair ’na sùil: ’s cha mhór nach bristeadh mo chridhe aig na h-amannan sin. Ach cha bhiodh na smuaintean sin fada, oir ’s e balachan òg a bh’annam ’s cha robh e nàdurrach dhomh a bhith cho dùdlaidh. Threabhainn na raointean airson dìtheanan dhi: ghoidinn na h-ùbhlan air a son: agus air cho beag ’s a bh’agam de ghibhtean ’s ann bu mhotha bha mo rùn oirre. An latha a dh’fhàg mi, thubhairt mi rithe nach pòsainn aon a chaoidh ach i, agus gu reusontach ’s le toinisg a neo-chiontais dh’fhoighnich i dhomh carson a réisd a bha mi ’ga fàgail. Cha robh freagairt agam. Ciamar a dh’innsinn dhi gu robh mi airson an saoghal mór cruinn a threabhadh ’s uisgeachan gach rìoghachd is eilein, is ainmhidhean iongantach fhaicinn is eòin cheòlmhor air dathan a’ bhogha-fhroise a chluinntinn is guthan aca a’ thàlaidheas cridhe á corp? Ach co-dhiùbh dh’fhàg mi i is anns an dealachadh chuir mi fàinne ’na làimh — fainne bheag le leugan beaga dathte.

“Chan e fàinne òir tha so idir,” arsa mise.

“Chan e ach théid i air mo chorraig,” ars ise.

“An uair a thilleas mi gheibh thu fàinne òir,” thubhairt mise, ’s cha do fhreagair i facal.

Cha robh ’n t-soitheach mhòr mìle muigh air a’ bhàgh nuair a dhìochuimhnich mi a h-uile facal, aodann is rùn a bha ’na ròp-cheangail dhomh ri bacan m’eilein. Cha robh dùil agam gu robh leithid de dh’fhairge air talamh, sìnte gun deireadh no coltas deiridh, agus e air aon chrith mar shìoda mìn prìseil fo’n ghréin. Dh’fhàs m’eilean cho beag ri seòl-bàta, ri isean, ri fàinne, agus mu dheireadh cha robh e ri fhaicinn idir.

Chan eil teagamh sam bith nach fhaca mi seallaidhean iongantach. Bha mi ’nam sheòladair air muirean céine taobh Shìna, taobh Africa, taobh eileanan an earra-dheas. Air bòrd aon soithich bha iad de’n bheachd gur e balach gun ionnsachadh a

---

[11] bh’annam — agus sin a chionn nach robh móran Beurla agam, ach sheall mi dhaibh gu math soilleir nach teagaisgeadh iadsan dhomh aon nì mu dhòighean bàta agus gu dearbh ’s ann a sheall mise dhàibhsan rud no dhà. Dh’ionnsaich mi a’ Bheurla cho luath ’s gun chuir e iongnadh orra agus mu dheireadh bhruidhninn i cho math riutha fhéin is na b’fheàrr na cuid dhiubh. Dhubh a’ ghrian mo chraiceann agus chruadhaich e leis a’ ghaoith. ’S gach latha mar dh’fhalbhadh bha caithe-beatha m’eilein ’gam thréigsinn ’s mu dheireadh cha robh e a’ tighinn aon uair a steach orm. Dh’fhaighnicheadh daoine dhiom co as a bhà mi ’s chan innsinn dhaibh no chanainn gu robh á ceàrnaidh eile. An déidh dhomh a bhith sia bliadhna a’ seòladh ghabh mi obair ann an Africa anns na méinean airgid. Shoirbhich gu math leam. Cha robh mi caitheamh mo bhuannachd ann an amaideas mar dhaoine eile: bha làithean tuigse a’ briseadh orm. Oidhcheannan aig ceann m’obair-latha, shuidhinn air beulaibh mo thighe ag éisdeachd ri onghaidhean beaga na h-oidhche ’s a’ coimhead nan reultan ’s iad cho faisg ’s cho mór ’s cho geal ris a’ bhainne. Agus smaoinichinn leam fhìn air an dòigh so: tha d’airgead air fhaotainn, tha do shaoghal air a chur air bonn, chan eil nì air thalamh a dhìth ort: is carson nach eil thu sona? Is cha robh freagairt agam. ’S mar a chaidh gach latha seachad, grian air ghrian, ’s ann bu truime bha mi fàs. Cha robh sannt obrach orm: bha cuibhle an fhreasdail a’ stad aig mo làimh ach dé bha innte? Cha robh ach an duslach. Bha mi nise deich bliadhna fichead.

Ach innsidh mi dhuibh dé thachair dhomh aon oidhche. Ghabh mi cuairt bheag leam fhìn ’s fairge gealaich air an talamh, ’s mi cho aonaranach ’s a bha mi aon uair de mo bheatha, agus gur ann a shaoil mi gu faca mi nighean òg a’ coiseachd — cha b’ann a’ coiseachd ach a’ seòladh — dh’am ionnsaigh. Air a làimh, bha fàinne òir ’s na leugan a’ glacadh solus na gealaich. Dh’éigh mi h-ainm, ’s i cho coltach ri Peigi ’s a tha ghealach ri grian. Ruith mi thuice: thog i bhuam ’s cha robh a cruth no a dealbh ri fhaicinn. An oidhche sin cha d’fhuair mi norradh cadail ’ga caithris ’s ’ga h-ionndrain gun fhios nach tilleadh i: ach cha do thill. Seachdain an déidh sin bha mi air bòrd a’ bhàta mhóir air mo shlighe dhachaidh chun nan eileanan, mìle mìle is còrr air falbh.

Cha do thachair càil seach an rathad dhuinn air ar slighe ’s aig deireadh mo thuruis chunnaic mi solus

---

[12] m’eilein ’s e cho blàth ri teine-mònach ’s cho làidir ri rionnag. Cha mhór nach do thuit mi mach air taobh na soithich ’s mi fiachainn ri leum air tìr. Ach ràinig mi gun tubaist air bith. Thubhairt mi beag rium fhìn:

“Amadain, carson a dh’fhàg thu ’n t-eilean so?” agus thubhairt guth eile rium:

“Dh’fhàg, ach seall na bhuannaich thu. Tha thu a’ coimhead a nis nach dèan thu a’ chùis as eugmhais.”

Bha gach dath a smaoinicheadh tu air na soluis — dearg is gorm is uaine is purpur ach ’s e ’n gorm a b’àill leam. Chuala mi mo chànan fhìn a rithist: bha blas cùbhraidh air gach facal: cha robh fiù nach robh e ’na thoileachas dhomh ceumannan nan daoine a chluinntinn air na sràidean, ’s dh’fhalbhainn a bhruidhinn ri fear a bha ’na thur choigreach dhomh. Mura bitheadh gu robh daoine faisg bha mi air danns’ a dhèanamh cho dorch ’s cho iongantach ri dannsan Africa: ach cha do rinn mi sin, ’s mu dheireadh thog mi orm dhachaidh.

Cha leig mi leas innse dhuibh an t-àbhachdas ’s am feala-dhà a bh’anns an tigh an oidhche sin. Cha chreid mi gun do dhùin sùil. An onfhadh a bh’ann ’s na soluis a’ deàlradh feadh an dorchadais, cha chuala tu a leithid! Shealladh mo mhàthair gu domhainn ’nam aodann ’s chanadh ise gach mionaid:

“Nach tù dh’fhàs bochd,” ’s chanadh m’athair:

“Cha do dh’fhàs na . . .! Leig dhà!” ’s bheireadh e dhomh pìos tombac’ no dh’innseadh e sgeulachdan air na làithean a shiubhail e fhéin an saoghal air a’ bhàta-shiùil.

“Ach dh’fhàlbh na làithean sin,” chanadh e. “Chan aithne dhaibh an uimhir sin fhéin a dhèanamh an diugh.”

Ach am meadhon a’ chòmhraidh, dh’fhaighnich mi dhaibh mu chor ar càirdean, agus Peigi. “Eil fhios agaibh,” arsa mise, “an nighean bheag ghrànda ud an ath-dhorus?”

“Beag,” arsa m’athair, “chan eil i beag an diugh. Nighean cho bòidheach ’s a chunnaic thu riamh.”

“Dé tha i dèanamh?” arsa mise. Cha robh mi airson càil a leigeil orm, tha sibh a’ tuigsinn.

“Nach do dh’fhalbh i o chionn bliadhna no dhà sìos a Shasuinn,” arsa mo mhàthair. “Bha i airson an saoghal fhaicinn no sin an cur-a- mach a bh’oirre.”

Cha dubhairt mi ’n còrr ach chrùb m’athair mar chat-grìosaich ris an teine agus ars esan: “Clann-nighean an latha ’n diugh!” ’s a’ toirt na pìoba as a bheul chuir e smugaid anns an teine.