---

[32]

Bùrn

STAD Iain ’s an Gearmailteach ’s iad a’ coimhead a chéile. Bha’n gunna aig Iain dìreach air an targaid — broilleach a’ Ghearmailtich. Cha dubhairt duine aca smid, mar dhithis ann an dealbh, ach dh’fhairich Iain fallas air a làmhan ’s cha robh an gunna cho direach ’s bu mhath leis. Bha aodann a’ Ghearmailtich geal le eagal is sgìths, mar gum biodh e air a chòmhdachadh le flùr. Mhothaich Iain gu robh a bhonaid air ceàrr agus chuimhnich e air fear as a’ bhaile aige fhéin a’ bhiodh a’ caitheamh a bhonaid anns an dearbh dhòigh. Bha’n Gearmailteach timcheall air deich bliadhna fichead a dh’aois: bha Iain dhà ar fhichead. Mun cuairt orra ’nan dithis bha bùrach a’ chogaidh: salchair na talmhainn làn bùirn ’s a’ gluasad mar nì beò. Bha gunna ’na laighe fichead slat bhuapa, agus mu thrì fichead slat air falbh bha aodach saighdeir. An robh duine ’na bhroinn? An robh duine air a bhith uair ’na bhroinn? Canastairean an sud ’s an so: clach no dhà air an seasadh duine. Fo’n t-salchair ud bha iomadh duine ’na laighe a’ caitheamh air falbh anns a’ phuinnsean. Chuimhnich Iain mar a dh’fhaodadh tu dhol fodha anns an talamh ud làn bùirn is crèadhadh mar shoitheach mara a’ dol fodha. Bha ’n gunna air chrith ’na làimh: bha a làmhan salach. Mìle mìle air falbh chunnaic e tigh beag Frangach mar leug earraich ann an rìoghachd leis fhéin ’s ceò ag éirigh ás a shimileirean. B’e ’n t-earrach a bh’ann ach càit an robh na sìtheanan? Bha an Gearmailteach air chrith cuideachd. Mhothaich Iain anns a’ mhionaid ud mar a bha aodach a’ Ghearmailtich an ìre mhath grinn taca ri a aodach fhéin. Bha beagan deàlraidh a’ tighinn ás a bhonaid. Mhothaich e gu robh seòrsa de neapraigear a’ priobadh a mach air oir pòcaid a sheacaid mar ghob isein. Bha na làmhan aige air chrith ’s a shùilean, ’s e a’ sealltainn ri Iain. Cha do dh’fhosgail e a bheul mar gum biodh eagal air gun dùisgeadh e Iain

---

[33] á smuain, ’s gum buaileadh òrdag air a’ . . . Thug Iain sùil air a’ ghunna. Bha e air chrith fad na tìde. Thug e sùil eile air mar nach robh e a’ tuigsinn dé ghnothaich a bh’aige ris a’ ghunna. Bha ’n Gearmailteach a’ sealltainn ris mar chù ri a mhaighstir. Shuath Iain a làmh cheàrr ri bhriogais ’s dh’fhairich e a’ phacaid thoitean ’na phòcaid. Chual’ e isean a’ seinn dlùth ris. Bha’n cogadh so làn de dh’iseanan, le guthan mar bhùirn, is air cùlaibh gach nì, casd thinn nan gunnachan. Bha a chasan a nis air chrith. Smaoinich e nach robh e air móran cadail fhaighinn airson dà latha is dà oidhche, agus smaoinich e gum biodh an Gearmailteach anns an aon dòigh. Chuir e sìos an gunna. Dh’fhalbh sgàil bho aodann a’ Ghearmailtich. Shuidh Iain air cloich ann am meadhon an fhàsaich: shuidh an Gearmailteach air cloich mu a choinneamh. Shaoileadh tu gu robh sreang eatorra. Chaidh làmh a’ Ghearmailtich gu pòcaid a bhroillich. Lean Iain a làmh le a shùilean. Bha an lámh salach air a cùlaibh: bha fàinne air aon de na meuran. Bha Iain gu tuiteam ’na chadal. Thainig an làmh a mach le pacaid bheag. Dh’fhosgail an Gearmailteach a’ phacaid, ’s ’na broinn bha pìos càis. Chuimhnich Iain air na radain ’s air na luchainn a’ falbh air feadh nan treinnsichean. Thainig làmh a’ Ghearmailtich na b’fhaisge. Chaidh a làmh fhéin a mach mar bheathach ’s dh’aithnich e gu robh an t-acras air a chorp. Dh’ith e ’n càis ’s bha e math. Thug e mach na toiteanan ’s shad e aon chun a’ Ghearmailtich. Thug e mach maids’ ’s las e ’n toitean aige fhéin. Chunnaic e ’n Gearmailteach a’ toirt sùil air ’s shad e ’m bocsa thuige. Cha mhór gu faigheadh e air a shùilean a chumail fosgailte. Bha a’ chlach mar bhàta ann am muir trom. Smaoinich e — Chrath e cheann mar chù a’ tighinn a mach á bùrn ’s sheall e rithist ris a’ Ghearmailteach. Bha ’n Gearmailteach ’ga choimhead gun stad. Shaoil e gu robh a shùilean air a’ ghunna ’s chuir e ’na sheasamh air an talamh e ’s a ghàirdeanan timcheall air. B’e latha ciùin a bh’ann. An dràsda ’s a rithist chluinneadh tu brag ’s dh’aithnicheadh tu guth a’ ghunna.

Lean a shùilean ceò an toitein a’ dìreadh. Trì bliadhna, trì bliadhna de a spiorad anns a’ chogadh so. Thainig deàrrsadh air aodann. Thug an Gearmailteach sùil air, ’s dh’éirich an t-eagal ’na shùilean mar iasg ann an loch. Chuir e a làmh gu a cheann ’s thug e dheth a bhonaid. Cha robh fhios aig Iain carson a rinn e so. An ann ro theth a bha e? Bha gach nì mar bhruadar. Cha

---

[34] mhór nach robh an Gearmailteach maol mar a’ chlach air an robh e ’na shuidhe. Chuir so iongnadh is seòrsa de thruas air Iain. Nam biodh cànan aca! Nam b’urrainn dhaibh bruidhinn ri chéile! Bha e a’ creidsinn gun tàinig an aon smuain chun a’ Ghearmailtich. An truaghan bochd! ’S math dh’fhaoidte gu robh bean is teaghlach aige. Dh’fheumadh esan a thighinn do’n chogadh cuideachd. An robh e fìor gum biodh iad a’ murt ’s a’ marbhadh phrìosanach? A’ gearradh an teangannan ás am beòil? An robh e fìor? Dé’n latha bh’ann co-dhiùbh? Smaoinich e gu dian, ’s mu dheireadh thàinig e chun a’ chomh-dhùnadh gur e Di-haoine bh’ann. Bha a’ ghrian làidir ’s bha ’m pathadh air.

“Di-haoine,” ars esan.

“Englander,” ars an Gearmailteach.

“Englander,” ars an Gearmailteach a rithist mar chù air beulaibh a mhaighstir ’s e sealltainn cho ealanta ’s a tha e.

“Englander!” ars Iain ris fhéin. Dé bha e dèanamh anns an fhàsach ud co-dhiùbh, am measg nan corp a’ lobhadh timcheall air? Smaoinich e air Màiri, ’s bha a corp a’ lobhadh air a bheulaibh gus nach fhaiceadh e ach na cnàmhan a shadadh tu gu cù. Chaidh a chorp air chrith a rithist.

“Englander!” ars an Gearmailteach.

“Ach, dùin do . . .” ars Iain, is stad e. Chaidh a theanga timcheall a bhilean leis a’ phathadh. Nach robh cho math dhà fuireach far an robh e? Bha’n cogadh-sa gun chrìch, gun chàil ach marbhadh. Có chuireadh crìoch air? Dé chuireadh crìoch air? Daoine ’gan sadail mar pheilearan an aghaidh a chéile. Bùrach de dh’fheòil: ’s aig an tigh ’s air cùl nan treinnsichean na comanndairean am meadhon phàipearan le criosan deàlrach timcheall orra ’s rionnagan air am broillichean. Agus bùrn: bùrn: bùrn glan. Chaidh a theanga timcheall air a bhilean gun fhios dha. Bha sùilean a’ Ghearmailtich ’ga leantainn mar luch a’ leantainn cait. Ghluais Iain air a’ chloich. Bha a’ ghrian air cùl amhaich ’ga ghearradh mar mhìle sgian. Thàinig òrain as an adhar. “Dé ’n cànan a th’aig na h-eòin?” smaoinich e, ’s bhruadraich e: “Có air a tha iad a’ smaoineachadh?” Chuala e fuaim itealain anns an adhar. Air amannan chitheadh tu na fir-stiùraidh cho brèagha ri càil. Cha robh nì aige ’nan aghaidh-san. ’S ann a bha iad a’ cur iongnadh air mar gu faiceadh tu seòrsa de

---

[35] dh’ainglean anns an adhar. Chuir an Gearmailteach ás an toitean, a’ gleidheil a’ phìos a bh’air fhàgail.

“Tigh na galla!” ars Iain, ’s rinn e gàire.

Ha! ha! ha! ars an gàire.

Sheall an Gearmailteach ris airson tiotadh, ’s thòisich e fhéin a’ gàireachdainn, an toiseach mar dhuine a’ dèanamh a dhleasdanais ach a rithist mar fhear a’ cur fàilt air a bheatha.

Choisich an dà ghàire còmhla tarsainn air an talamh aosda ud, ach stad iad mu dheireadh an coinneamh a chéile ’nan suidhe air na clachan.

“Có air a tha e smaoineachadh?” ars Iain ris fhéin. Chuir e a làmhan gu a shùilean ’s thubhairt e:

“Tha ’n cadal orm”.

Chual’ e an Gearmailteach a’ fiachainn ri: “Tha ’n cadal orm” a radh.

Chuir so truas air Iain, gu feumadh duine e fhéin a chumail beò anns an dòigh ud. Smaoinich e ciamar a bhiodh e fhéin nam biodh e ann an àite a’ Ghearmailtich. Theab e an gunna a thoirt dha gu faiceadh e dé thachradh. Am biodh esan cuideachd mar chù air beulaibh a mhaighstir? Smaoinich e air a’ chù a bh’aca aig an tigh, ’na laighe anns a’ bhlàths. Bha caoraich a muigh air a’ mhòintich ach bha ’n aois a’ tighinn air a nis, ’s cha dèanadh e càil ach laighe, a’ bàsachadh anns a’ ghréin. Chaidh a theanga thairis air a bhilean a rithist. Smaoinich e air an t-sruth a bha làimh ris an tigh, ’s chunnaic e na boireannaich a’ stampadh nam plaidichean as t-earrach ’s a’ ghaoth a’ dol thairis orra. Bha sgìths a’ dòrtadh troimh a chnàmhan. Chuir e roimhe an dachaidh a thoirt air ann an còig mionaidean. An dachaidh!

Bha làmhan a’ Ghearmailtich ’nan laighe air a ghlùinean mar làmhan boireannaich. Bha a bhrògan a’ dìosgail an dràsda ’s a rithist anns a’ bhùrn.

Englander!

Dé ghnothaich a bh’aige-san ri Englander?

Carson a bha e a’ cogadh?

Cha robh càil ann a nis ach cluiche chairtean gun sgur, gun sgur, anns na rumannan beag ìosal ud mar bhocsaichean, gun fhios cuin a bhuaileadh am peilear.

Chuimhnich e mar a bhuail peilear balla, ’s mar a chaidh e troimh Ruairidh mar chéise-ball. Smaoinich

---

[36] e air a’ chlann a’ sadail céise-ball mar bhogha-frois ri balla.

Chaidh a theanga tarsainn air a bhilean a rithist. Bha ’n cadal a’ tighinn trom air. Chunnaic e mar gum b’ann am bruadar làmh a’ Ghearmailtich a’ gluasad gu pòcaid-cùil a bhriogais, agus ann am bruadair dh’aithnich e gu robh rudeigin anns a’ phòcaid, rudeigin an ìre mhath mór, mar ghunna, seòrsa de dhaga. Bha’n Gearmailteach mar gum biodh e a’ gàireachdainn mar gum faiceadh tu fear-bùtha a’ fiachainn ri rud a reic riut, ’s fhios agad-sa is aige-san nach biodh a’ bhùth ann ann a seachdain eile.

Bha làmh a’ Ghearmailtich a’ gluasad timcheall gun stad mar gum biodh a làmh ann an saoghal leatha fhéin, gun eanchainn ’ga spròtadh. Chaidh a làmh sìos do’n phòcaid ’s thainig i nall an coinneamh brag a’ ghunna. Dh’éirich e bho’n chloich ’s chaidh e null. Bha toll dìreach am meadhon broilleach a’ Ghearmailtich os cionn putain. Chaidh a làmh fhéin sìos chun na talmhainn gus na ràinig i air an nì a bha an Gearmailteach a’ toirt ás a phòcaid. B’e botal airson bùrn a bha ’na làmhan. Bha an ceann air a thighinn as a’ bhotal ’s bha am bùrn a’ dòrtadh air falbh. Chuir e a ghunna ’na laighe air an talamh ’s a shùilean air a’ bhùrn a’ sruthadh gun sgur, beagan is beagan. An dràsda ’s a rithist chaidh a theanga tarsainn air a bhilean ach cha do dh’òl e drùdhag dheth.