FAGAIL BHARRAIGH

An déidh làithean-saora an t-samhraidh bha dithis neo triùir againn ri togail oirnn gu Sgoil a’ Ghearasdain. Smaoinich – sinn a’ falbh bho ar dachaighean, bho ar luchd-eòlais ’s bho ar càirdean. Cleas an fhir a mharbhadh an coileach dha, cha mhór nach do thréig ar misneach sinn. ’Se a bhith fàgail na dachaigh agus buidheann gasda a’ bhaile againn fhìn bu duilghe. B’fheàrr leam an oidhche sin nach do rinneadh an taghadh seo riamh ormsa.

An Gearasdan Co-dhiùbh, thog mi orm a dh’aindeoin chùisean. ’Se rathad Mhalaig a bha sinn a’ gabhail, agus cha robh an Cygnet neo am Plover – na bàtaichean a bha a’ dèanamh an turais an uair sin – ro thlachdmhor. Bha sinn ùine a’ feitheamh an Loch Baghasdail, ach ’sann an uair a ràinig sinn Malaig a ghabh mi an t-annas bu mhotha. An dealbh a bh’agam ’nam inntinn dhen each iarainn, an trèan – cha robh i idir a’ co-fhreagairt dhan té a bh’air mo bheulaibh, agus bha eagal mo bhàis orm nuair a ghluais i, leis an astar a bh’oirre. Nuair a ràinig sinn na cailleachan còire dubha a bha gu coimhead as ar déidh, cha robh a’ chùis móran na b’fheàrr. Ged a bha beagan Beurla againn, cha ghabhadh tu air na chunnaic thu riamh agus do bheul fhosgladh, mun dèante fanaid ort. Feumaidh, fad ùine mhóir, gun do shaoil iad gu robh sinn balbh. Bha eagal oirnn gun dèanamaid aimlisg, cleas na té Bharraich a chaidh ga cosnadh a Phollockshields a thuirt ri ban-mhaighstir nuair a dh’fhaighnich i an do ghlan i am bòrd, “I scrub him last night. ”Gu sìorraidh, ach an t-eagal a bh’oirnn a’ dol dhan sgoil. Bha maighstir-sgoil againn cho seang ri easgainn, agus e mar an dealanach. Cha ruigeadh e a leas ach a shùil a thogail, ’s rachamaid dha na tuill nam faodamaid. Bhiodh e a’ cleachdadh gùn dorcha dubh. Gun teagamh, cha robh spats air; ach ged a bhitheadh, cha bhiodh meigead air a bhith againn. Anns an sgoil bha sinn a’ coimhead cho maol ’s cho balbh ’s gu robh car de cheann sìos aig càch oirnn.

An ceann an dà bhliadhna, fhuair sinn cead na Highers a shuidhe. ’Se latha sònraichte a bh’ann nuair a thàinig fear a’ ghùin a-staigh is fiamh gàire air, ’s a thuirt e, “Latha pròiseil a th’ann an diugh dhan sgoil seo. Mach as an fhichead a shuidh, cha do chaill ach aon té. ’Sann a b’àbhaist do chloinn nan eilean a bhith ’nan cas-bhacail oirnn, ach am bliadhna

chan eil dad dhe sin follaiseach, agus ’se cailin òg aois shia bliadhn’ deug a Barraigh a thug barr-urraim air gach aon eile.” Bha an té sin sònraichte fhéin comasach.

Bhitheamaid air ar làn-dòigh nuair a gheibheamaid gu fear-teagaisg na Gàidhlig. Bha esan a’ tuigsinn ar cor, agus bha sinn aig an taigh còmhla ris. Còmhla ri sgrìobhadh na Gàidhlig aig àm na Highers, bha againn ri bruidhinn an àm freagairt an inspector – ‘D.J. ’, mar a theireamaid. B’fheàrr a bhith a’ sgrìobhadh fhéin na bhith ga labhairt mu choinneamh gach neach a bha còmhla riut. Fhuair mise dheth uamhasach math. Dh’fhaighnich e dhiom, “Thoir naidheachd dhomh air Ròcabarra.” Cha do fhreagair mi ach dhà neo trì fhaclan – “Nuair a bhiodh na h-iasgairean a’ dol a-mach dha na thabh” – agus stad e mi, agus mun canadh tu “A h-aon” bha e fhéin ’s am maighstir-sgoil ann an saoghal dhaib’ fhéin: “An cual’ thu siud? ’Se a bha Màiri Nighean Alasdair Ruaidh ag ràdh:

Ri fuaim an taibh Is uaigneach mo ghean — Bha mis’ uair nach b’e siud m’àbhaist.”

Agus sin na dh’iarradh ormsa!

Far an robh sinn a’ còmhnaidh bha sinn am measg ar comhaoisean as a’ cheàrn a bha co-cheangailte ri siorramachd Inbhir Nis, agus ’sann a bha sinn air fàs car Gallda ’nar dòigh. Bha piano ann agus gramophone, le clàir cho ceòlmhor ’s a chuala sibh riamh. Nuair a bhiodh obair nan leabhraichean seachad, bhitheamaid a’ dannsa – cur-seachad dhan tug mise spéis air leth. Sin far an do chuir mi eòlas airson na ceud uair air Strauss. Bha mi dèanamh dheth nach cuala cluas riamh ceòl cho àlainn ris a’ Blue Danube Waltz, agus ri ceòl nan guitars a Hawaii.

Bha tidsear-ciùil againn san sgoil. Sin an té aig an robh a’ mheur air ceòl agus a bha air leth comasach air do thàladh le a h-òrain. Bheireadh i còisir dhinn gu Féisd Ciùil Inbhir Nis, agus cha robh uair nach coisneadh a còisir a’ cheud dhuais. Bha i sèimh, socair, gun iarraidh aice a bhith air bharra-bas an àite sam bith.

Ged a bha sinn an déidh na Highers fhaighinn seachad, chan fhaodamaid a dhol dhan Cholaisde, dh’aindeoin cion an airgid, gus am biodh na trì bliadhna suas sa Ghearasdan. Bha an t-airgead cho gann ’s gur tric a choltaich mi mi fhìn ris an fhear sin a bha san sgeul a bha claidheamh crochte air snàthainn gaoisid os a chionn – deiseil glan gu a ghearradh dheth. Cha robh cinnt bho bhliadhna gu bliadhna an tilleadh tu air ais. A’ bhliadhna mu dheireadh sa Ghearasdan, bha Mòd ionadail ann agus rinn sinn uile air. Ged a chaidh agam air cupa agus dhà dheug thar fhichead a thasdain fhaotainn, bu daoire an toinneamh na an tuarasdal. Bha càch a’ dèanamh an dìol orm, gam atharrais, ach bha mi fhìn glé mhath air an dearbh dhol sin cuideachd.

Nuair a gheibheamaid na làithean-saora bha sinn sona. Bha a-nis gach aon dhen teaghlach air an taigh fhàgail ’s a dhol gu cosnadh ach am bràthair a b’òige. Bha na bràithrean air a dhol gu muir, agus am fear sin dhiubh nach fhanadh an Sgoil an Obain air leum as a’ bhàta an Astrailia, far an d’fhuair e air aghaidh sònraichte math.

Bha Maighstir Iain Dhonnchaidh air tighinn gu paraist a’ Bhàigh a Tuath. Ged nach fhaca sinne riamh luadh am Barraigh, ’sann a thòisich esan air ath-nuadhachadh air na h-òrain luaidh am measg nam boireannach. Mu dheireadh thall ’sann a thòisich e air luadh a bhith aige san Talla. Mar a thuirt Calum Ruadh, am bàrd: “Bha na cailleachan air an dòigh/ ’G innse stòraidhean dha chéil’ .” Gun teagamh, chan e luadh dòigheil a bhiodh ann ach car de dh’atharrais; ach ged a b’e fhéin, siud a’ chùis a chòrd ris na cailleachan. Shaoileadh tu gur ann a bha iad a’ dol gu banais leis an ullachadh a bhiodh orra roimh-làimh. An déidh an luaidh, bhiodh dannsa san Talla, agus dh’fhanadh na cailleachan ag amharc na h-òigridh san dol a bh’aca aig an àm. Nuair a thòisicheadh an luadh bha sinne car an ceò. ’S dòcha gun aontaicheamaid aig an àm ris an fhear a sgrìobh gu robh muinntir an luaidh caran coltach ri grunnan mhnathan-nighe a baile mór sònraichte a bh’air a dhol dhiubh fhéin, ach bha an dol ’s na h-òrain a’ còrdadh air leth math ri Maighstir Iain agus ris na cailleachan. ’Si bean Shomhairle Bhig a bhiodh a’ gabhail Có sheinneas an fhìdeag airgid?, agus ’se an t-òran a bhiodh aig mo mhàthair O, ’s fhada bhuainn Anna.

’Se àm air leth toilichte a bha sin. Bha gu leòr de dh’òigridh ’s de shluagh mun cuairt fhathast, agus sunnd orra daonnan is fonn orra ’n còmhnaidh, agus iad fhéin làn-chomasach air deilbh a dhèanamh a bheireadh a-mach ceòl-gàire. Saoilidh mi gu robh na siantan na bu chòire aig an àm sin; agus nuair a gheibheamaid làithean-saora bha sinn trang aig an taigh. Sa Ghiblean bha latha mór gearradh na mòna ann. Bha gach ceann teaghlaich a’ faighinn sgioba de dh’fhir a’ bhaile, agus iad a’ falbh air astar a chùl na beinne gu na puill-mhòna. An latha roimhe seo bha bean an taighe ’s a’ chlann-nighean a’ deasachadh biadh na mòna – a’ dèanamh tòrr de bhreacagan agus a’ ceannach càise is silidh. Bha an t-ìm ’s an gruth agus na h-uighean aca aig an taigh.

Bha muinntir taobh an iar Bharraigh a’ tighinn astar mór leis na cairtean suas dhan Ghleann Dorcha. Bha na puill acasan mu leth-mhìle bhon fheadhainn againne, ach nach bu ghoirid an t-astar sin an uair sin gu dhol air chéilidh air caileagan an taoibh an iar a thàinig le ‘biadh na mòna’? ’Sann a bh’acasan, an latha sin, ach car de chuirm-cnuic. An toiseach, bha iad a’ togail teine a ghoileadh an coire mór iarainn. Bhathar a’ bruich nan uighean, agus an uair sin a’ sgaoileadh brat geal anairt air uachdar an fhraoich agus a’ riarachadh nam pìosan arain – feadhainn le ìm is càise, feadhainn eile le silidh. Aig an fheadhainn bu chothromaiche, dé thigeadh am follais ach botal dhen Each Bhàn, agus cha bhiodh sin

fada a’ cur sùrd is sogan air na seòid; bha sunnd na b’fheàrr orra as a dhéidh gu dhol an sàs. ’Sann leis an treisgir a bhathar a’ gearradh nam fàdan, agus b’àillidh feat a bhith ag amharc cho eireachdail ’s a thogt’ iad air mullach a’ phuill. ’Se seòrsa de chlachaireachd a bhiodh iad a’ dèanamh leotha, ach bha beàrn ga fhàgail mu choinneamh fir eile sa bhalla mòna. ’Se gnìomhadh na mòna a theirte ris an togail seo. ’Sann nuair a rachadh m’athair leis an sgothaidh a ghearradh na mòna gu Eilein Fhuidheigh a bha sinn buileach air ar dòigh. Ged nach robh daoine a’ còmhnaidh ann, bha e air leth gaolach leinn, agus am mac-meanma aig an àm cho beò ’s gun tuigeadh tu cho math cor Robinson Crusoe. Nuair a bhiodh a’ mhòine tioram gu leòr, bhitheamaid a’ dèanamh rùdhan oirre agus ga fàgail an sin gus an tarraingte dhachaigh i far an robhar a’ dèanamh na cruaich.

Aig àm an fhoghair, bhiodh daoine trang a’ spealadh an fheòir an toiseach, ga thiormachadh ’s ga chur ’na chocannan. Seo obair dhe nach robh riamh tlachd agam. Gheibhte glé thric mi falaichte fo bhonn na creige móire, a’ leughadh leabhair – obair clann dhaoin’ -uaisle – agus cha bu bhuidhe dhomhsa nuair a chluinninn, “Càit a bheil thu?” Latha na dais – bha sin taitneach gu leòr, agus do chàirdean agus do nàbaidhean trang còmhla ris an teaghlach a’ cur a-staigh an fheòir. Chan iarradh a’ chlann an còrr ach a bhith a’ leumadaich am mullach na dais a phlùcadh sìos an fheòir.

An sin bha an t-arbhar ga làimhseachadh. ’Sann leis a’ chorran a bhiodh iad a’ buain an arbhair. Bhathar ga cheangal ’na sguaban, agus an sin na toitean gan togail, agus mu dheireadh a’ dèanamh chruachan air san iodhlann. B’fhìor thoigh leinn a bhith a’ sguidseadh – a’ toirt an t-sìl bhàrr na sguaib – agus an sin a’ càitheadh – gun dad ach do dhà làimh.

Glaschu Anns a’ bhliadhna 1932 dh’fhàg mi soraidh aig a’ Ghearasdan, agus chàirich mi orm gu baile mór Ghlaschu gu dhol dhan Cholaisde. Cha robh mi riamh air a bhith an Glaschu, ged a chuala mi cus mu dheidhinn. Ged a bha fiughair mhór orm gu seallaidhean a’ bhaile fhaicinn, ’se an t-eagal as miosa na’n cogadh a bu mhotha bh’orm. Glaschu! Nach iomadh naidheachd a chuala mise aig na cailinean, a bha daonnan bliadhnachan na bu shine na mi fhìn, air a’ bhaile iomraiteach sin. Aig an àm sin, ’sann le teileagram a bhiodh iad a’ faighinn fios. Nach tric a chuireadh buidheann gasda a’ bhaile againn fhìn seachad an ùine, té mu seach air an rathad mhór, ag atharrais na té a bhiodh a’ falbh leis an teileagram air mhìltean gu tuath. Bhiodh luasgan uamhasach air ais ’s air aghaidh aig Móraig le té dhe làmhan, los gun tuigeadh an saoghal gu léir gu robh ise a’ falbh air cheann a gnothaich – gnothach air leth cudthromach, air réir an dol a bh’aice.

Na creutairean nigheanan a gheibheadh car cosnaidh aig cailleachan

Phollokshields – chan eil fhios dé cho taingeil ’s a bhiodh iad. ’Se ‘cailleach’ a theirte ris a’ bhan-mhaighstir ged nach biodh i ach cóig bliadhna fichead. Eadar cion Beurla agus cion cleachdaidh air dòighean an-àbhaisteach an t-saoghail choimhich, cha bu chulaidh fharmaid iad.

Chuala mi mu aon té dhiubh a fhuair car cosnaidh san dearbh cheàrn sin agus a bha a’ dol seachad air bùth éisg aon latha. Thog a cridhe nuair a fhuair i sealladh air sgadan ùr – am‘Prime June’ ,mar a theireadh i fhéin. Leis cho fìor dheònach ’s a bha i gu muinntir an taighe a riarachadh, a-staigh a thug i, is cheannaich i leth-dusan dhiubh. Nach iomadh gàire a rinn mi fhìn ’s i fhéin, nuair a fhuair mi eòlas oirre, nuair a dhèanadh i an naidheachd dhomh.

“Chaidh mi dhachaigh, a ghalad, agus cha robh duine a-staigh. Chut is ghlan mi iad gu h-eireachdail. Chuir mi am min-choirc’ iad agus thòisich mi air am praidheadh airson na tì. Bheirinn fhìn mo ghealladh nach do bhlais iad air greim riamh roimhe ’nam beatha cho blasda.

“Nuair a bha mi an teis-meadhon ‘Greas ort’, chuala mi cuideachd an taighe aig an doras. Dh’éigh a’ chailleach, is trì chinn theine oirre, ‘Oh! Mary, Mary! What-an-a- smell, What-an-a- smell! ’ (seo mar a thog i fhéin e). ‘Open the windows, open the windows! ’Thuirt mise, ‘What-an-a- smell – ach sgadan ùr for your tea. ’

“Ars’ ise, ‘Mary, Mary, eat it yourself, eat it yourself! Open the windows, Mary, open the windows!’ ”

Arsa té mo sgeòil an uair sin, “Nach mi a ghabh an fhearg, a ghalad, nuair a dh’ith mi fhìn na sia sgadain.”

“Tud! Tud! a Mhàiri,” arsa mise, a’ dol ’nam lùban, “chan ann còmhla?”

“O, chan ann, chan ann,” ars’ ise, “ach a dhà mu seach gu robh iad ullamh.”

Bha téile ga cosnadh am Pollokshields a bha cho fìor thaingeil an car cosnaidh fhaighinn ’s gu rachadh i cha mhór air a glùinean gu a’ bhan-mhaighstir a riarachadh. Aon fheasgar, thuirt bean an taighe rithe gu robh dùil aice ri feadhainn air leth urramach dhachaigh air chéilidh. Bha deasachadh air leth sònraichte aca, a’ cur shoithichean eireachdail air treidhe, agus a’ bhan-mhaighstir ag earalachadh dhise mar a dhèanadh i nuair a rachadh i staigh dhan t-seòmar leatha. Leth na truaighe, ’sann an tacan beag mu robh an t-àm aig mo chailin a dhol a-staigh a thill bean an taighe tiotadh a’ cagraich, “Put on the cosy, my dear. ”Chuir thusa, a ghràidh nan nighean, an làmh mu dheireadh san treidhe los fhaicinn nach do rinn thu dearmad air dad. Rug thu an uair sin air a’ chosy, ghabh thu null gu sgàthan agus chàirich thu gu dòigheil mu d’cheann i!

Chan eil fhios a’m ciamar a ghabh bean an taighe agus an fheadhainn shònraichte sin a thàinig air chéilidh oirre a’ chùis nuair a nochd i staigh leis an treidhe, ach tha fhios a’m, nuair a dh’inns i fhéin dhomhsa an naidheachd, gun do chaill sinn ar lùth a’ gàireachdainn, los mu dheireadh

gu robh na deòir a’ tuiteam gu frasach gu làr, agus nach beag an t-ioghnadh! Gu dé an t-eòlas a bh’agamsa neo aicese an uair sin air cosy neo dad a bha càirdeach do chosy.

Nis, cha robh mise cho fìor mhaol a thaobh dòighean an t-saoghail choimhich ’s a bha an fheadhainn sin bu shine na mi, chionn ’s gu robh mi bliadhnachan sa Ghearasdan; ach a dh’aindeoin sin ’s ’na dhà dhéidh, bha giorag gu leòr orm a’ dol a Ghlaschu. Bha mo bhràthair romham san stèisean, agus dh’fhalbh e leam sgrìob agus nach ann a thug e mi fon talamh air mo cheud thuras air an subway. Fhad ’s a bha mi am broinn na trèan cha robh mi buileach cinnteach nach tuiteadh na bha os ar cionn pronnaich air h-earraich a-nuas air ar cinn. Thàinig sinn a-mach aig Kinning Park, agus chaidh sinn gu taigh banacharaid chòir air sràid bhig – ’se Durham Street an t-ainm a bh’oirre. Thug mi latha no dhà mun cuairt mun d’fhosgail an Colaisde, agus thuig mi gur e an subway an dòigh a b’fhasa air an t-saoghal gu faighinn mun cuairt Ghlaschu. Dh’aindeoin cion earbsa san inneal-siubhail sin sa cheud dhol-a- mach, nan tachradh aon dhe na h-eòlaich orm ’sann air an subway a’ chòmh-dhailicheamaid, agus mu dheireadh bha feadhainn dhiubh a’ dèanamh a-mach gur ann a bha mi fuireach oirre!

’S dall gach aineolach. Chaidh mi dhan Cholaisde, far an robh cus de dh’oileanaich air nach robh aithne neo eòlas agam, agus bha iad móran na bu Ghallda ’nan dòigh na òigridh a’ Ghearasdain. Cha do chòrd an Colaisde ro mhath rinn idir. Bha againn ri bhith fuireach ann, agus bha smàig ro mhór oirnn, agus bha gach aon fo chùram gu faighte coire dha. Còmhla ris a’ chòrr bha againn ri fuaigheal a dhèanamh, chan ann a-mhàin le ar làimh ach le machine.

Nis, nuair a bha mi ’nam chaileig, dé bh’aig piuthar mo mhàthar ann an ìochdar an taighe ach té dhen dearbh fheadhainn sin. Cha deach mi riamh a-null a Bhrudhairnis nach cluinninn daonnan an aon duan. “Air na chunna tu riamh, na cuir do chorra-mheur air a’ mhachine.” Ulaidh gun tomhas a bha ’na leithid sin an uair sin. Bha a bhlàth ’s a bhuil – cha do dhùraig mise riamh a dhol faisg a’ mhìle air té dhiubh.

Nach ann aig buidheann a’ bhaile againn fhìn a bhiodh am fàth gàire nam faiceadh iad mise dol an sàs sa mhachine. Cha robh dealbh-chluich air an t-saoghal a bheireadh bàrr-urraim air an dol a bh’ann, agus tha eagal orm nach robh am fuaigheal ach mu làimh an déidh mo shaothrach.

Uair sna dhà dheug, gheibheamaid a-mach aig deireadh seachdain airson trì latha. Air an dol a bh’oirnn, shaoileadh tu gur ann a bha sinn a’ faighinn a-mach as a’ phrìosan. Sin nuair a bha mi air mo làn-dòigh an Glaschu, aig an taigh còmhla ri mo bhanacharaid, a’ falbh an siud ’s an seo air feadh a’ bhaile, daonnan fon talamh. ’Sann nuair a rachainn dhan cinema a bha mi, cleas an fhir eile, air nèamh beag dhomh fhìn. Chitheadh tu mu d’choinneamh dealbhan dhe na naidheachdan a leugh thu – air an cur an céill aig boireannaich is fir cho grinn ’s air an do

dhearc do shùil riamh. Bha spéis air leth agam do Norma Shearer, agus bha na làithean sin a’ falbh mar an dealanach.

Aig àm an t-samhraidh bhiodh fiughair mhór air òigridh ri latha nan Games. An latha sònraichte sin, bha thu a’ falbh leis a’ bhad aodaich a bu rìomhaiche a bh’agad – gun fhios có thachradh riut! Ach ’se an dannsa oidhche nan Games sòlas sònraichte na h-òigridh an uair sin. Bhitheamaid cuideachd a’ dol gu Games Uibhist, agus ’s iomadh gàire a dh’fhàg sinn a’ dol a-null ’s a-nall.

Aon bhliadhna shònraichte, nuair a bha mi na bu shine, bha dannsa nan Games air a bhacail dhuinn. ’Sann aig na Criosdaidhean a bh’air ar ceann a b’fheàrr a bha fhios carson, ach ’s duilich toirt air òigridh fhaicinn gur ann airson am math fhéin a tha an cothachadh. Sheasadh aige an oidhche sin air a’ mhachaire an Allghasdal – na carbadan a’ dèanamh soillse – agus dhanns sinn gus an do shoilleirich an latha. Chan ann am Bòid uile tha’n t-olc!