AIG MO CHOSNADH

Anns an Og-mhìos an 1934 dh’fhàg mi an Colaisde – oir, mar a theireadh muinntir a’ bhaile againn fhìn, bha mi ‘ullamh-ionnsaichte’. Dh’aindeoin deuchainn le cion iomadh nì fhad ’s a bhathar ag ionnsachadh, ’se an deuchainn bu mhotha gu léir nach robh obair ann dhomh an déidh mo shaothrach. Bha an dearbh shuidheachadh againn an uair sin ’s a th’ann a-nis fhéin – móran a thug a-mach an dreuchd agus gun an obair ann air an réir.

Gleann Fhionghain Mu shia seachdainean roimhn Nollaig, fhuair mi fios bhon Mhoireasdanach a Inbhir Nis a dhol gu Sgoil Ghleann Fhionghain. ’S mise bha gu sunndach an latha sin. Cha robh de bhruaillean orm ach gu robh agamsa ri Barraigh fhàgail air oidhche Di-ciadain, agus talla ùr Bhaile na Creige ga fosgladh an ath Dhi-haoine. Co-dhiùbh, chàirich mi orm an làrach nam bonn, agus ghabh mi rathad an Obain. As a sin dh’fhalbh mi air an trèan gu Bail’ a’ Chaolais. Fhuair mi an t-aiseag an sin chun an taoibh thall, far an robh bus a’ feitheamh gu luchd-siubhail a thoirt dhan Ghearasdan. An oidhche sin dh’fhan mi aig na mnathan còire aig am b’àbhaist dhomh a bhith a’ còmhnaidh, agus a chuir flath is fàilt’ orm agus a rinn mi aig an taigh. Bha iad car cho toilichte gun do dheònaich mi a dhol air ais thuca, eadhon airson aon oidhche, agus mi ‘ullamh-ionnsaichte’. Sa mhadainn an latharna-mhàireach rinn mi air an t-slighe dhan ghleann eireachdail sin. B’olc an airidh an rathad-iarainn sin a dhùnadh, oir tha seallaidhean air leth tlachdmhor air gach taobh dhiot fad an t-siubhail. Rinn mi air an sgoil thaitnich sin, far an robh buidheann grinn de chloinn a’ feitheamh ris an tidseir ùir. Chuir sinn eòlas air a chéile, agus dh’inns mi naidheachd thoilichte dhaibh: nach biodh iad a’ tighinn dhan sgoil an latharna-mhàireach – gum biodh i dùinte chionn ’s gu robh Diùc Kent agus Princess Marina a’ pòsadh. Chòrd mo chuairt dhan ghleann sin rium anabarrach math, agus mi a’ fuireach ann an Taigh a’ Ghlinne aig na peathraichean NicCeallaig. Aig an àm bha Gàidhlig aig an fheadhainn a b’aosda. Air mo rathad dhan sgoil aon mhadainn thachair bodach rium, agus san dol seachad thuirt mi ris, “Bheil sibh math gu màirnealachadh?” ’Se a fhreagair e, “Có as an tug thu a’ Ghàidhlig, a chaileag?”

Bhatarsaigh An déidh na Nollaig bha a’ bhan-sgoilear aca fhéin a’ tilleadh gu clann a’ Ghlinne, agus bha mise gu bhith a-rithist gun obair. Nuair a ràinig mi an taigh, nach ann a bha litir gam fheitheamh ag iarraidh orm a bhith a’ togail orm gu Sgoil Eilean Bhatarsaigh nuair a bhiodh na làithean-saora seachad. Chàirich mi orm dhan eilean bheag mhaiseach sin an déidh na Bliadhn’ Uire ann an 1935. Bha mi a’ teagasg na cloinne a b’òige, oir bha còrr agus dà fhichead san sgoil an uair sin. Aig an àm bha sluagh gu leòr san eilean, agus ’siad fhéin a bha spéiseil. Dh’aindeoin cion an uisge, bha na taighean aca air an cumail grinn eireachdail. Air Di-dòmhnaich, bheireadh e do dhùbhlan dhuit feadhainn eile fhaicinn air an éideadh na bu shnasaile na iad sin, a dh’aindeoin iad a bhith còmhnaidh an eilean mara. Rinn muinntir an àite mo bheatha – oir, ged a bha i air caochladh, ’sann an sin a bha Màiri, piuthar mo mhàthar, a bha ’na h-òige san Eilean Fhùideach, air thaigheadas; agus cha do dh’fhàg ise droch chuimhneachan. Aig an àm bha dhà neo trì dhe na h-eich mhóra a Bhatarsaigh gu treabhadh is cairtearachd. ’Siad na sgothan sheòl a bha a’ dèanamh an aiseig an uair sin. Bha té shònraichte agamsa dhomh fhìn, agus i geal agus seòl dearg oirre – ‘Sgoth an Dotair Ruaidh’ a theireadh iad rithe, agus cha robh iomradh air a leithid de rud ri d’fharadh a phàigheadh. Bha e cho math. Cha robh agamsa an uair sin ach beagan is naoi notaichean sa mhìos de thuarasdal.

Nuair a bha mi beagan sheachdainean thall, fhuair mi cuireadh gu banais Mhìcheil Nèill Ruaidh, aig an robh bùth san Uidh. Bha e a’ pòsadh té a mhuinntir Bhàgh a’ Chaisteil, agus ’sann thall an sin a bha a’ bhanais. Siud a’ bhanais air nach téid dìochuimhn’ agamsa. Chòrd cuid na bainnse dheth fìor mhath rium, ach theab ceannach a bhith agam air a’ chùis. Air ar tilleadh a Bàgh a’ Chaisteil, cha robh san sgothaidh ach triùir bhoireannach agus aon fhireannach air a dhubh-dhalladh leis an daoraich. Dh’éireadh esan an ceann gach tiorma a chur rifeadh san t-seòl. Bha sinne ag éigheach nan creach agus a’ feuchainn ri phlùcadh fodhainn, agus sinn fhìn ag iomradh mar ar beatha. Thug sinn ceithir uairean an uaireadair eadar Cidhe na h-Airde agus an laimrig a Bhatarsaigh an déidh na bainnse, agus leum sinn aiste mun do bhuail i idir tìr. Turas an ànraidh – theabadh mo bhàthadh!

Air mo cheud chuairt a Bhatarsaigh, bha mi beagan is bliadhn’ thar fhichead nuair a ghabh mi an t-aiseag. Bha iad riamh coibhneil san eilean gu neach iarraidh air chéilidh. Cha robh mi ach beagan ùine thall nuair a chaidh mi fhìn is cailin eile cuairt air chéilidh a thaigh grinn. Bha cailin agus a màthair a’ fuireach ann. Bha e air chùl fiosrachaidh ormsa gu robh a tàlainnean a’ géilleachdainn dhan t-sean-bhean, mar a tha buailteach tachairt. Fhad ’s a bha an té òg a’ cur uisge sa choire eadar an dà dhoras, theann a màthair a-nall agus, gu furachail, thug i riobag asam a’ faighneachd, “Eudail nan nighean, bheil thu ’g ionndrain Mhiughal-

aigh?” Leig an té a bha còmhla rium glag gàire, agus ghreas an téile a-nuas, ag ràdh, “Mo nàire is mo leaghadh, nach eil fhios agaibh nach robh an tidsear riamh am Miughalaigh.” Sin an uair a thuig mi an toiseach an fhìor spéis a bh’aig an fheadhainn a b’fheudar fhàgail, le cruas an t-saoghail, dhan eilean mhaiseach sin.

Nach iomadh naidheachd a chuala mise mu Mhiughalaigh aig an fheadhainn sin a dh’fhàg an cridhe ann. Chuala mi gu robh fear a’ còmhnaidh ann ri linn Ban-rìgh Victoria anns an robh àirde neo-àbhaisteach. ’S coltach gum b’esan am fleasgach a b’àirde aig an àm san Roinn-Eòrpa gu léir. Dha thaobh seo thugadh e mu choinneamh na Ban-rìgh. ’Se Pàdraig Mór a b’ainm dha, agus phòs e Anna Chaluim, anns nach robh ach àirde chuibheasach. Bha Pàdraig còrr is seachd troighean a dh’àirde. Théid mi fhìn an urras nach robh an dearbh òganach aon uair riamh ’na bheatha na bu toilichte na bha e nuair a fhuair e greim aon turas eile air cladaichean Mhiughalaigh an déidh a bhith air falbh air an turas-cuain shònraichte sin, san t-saoghal choimheach, gu dhol mu choinneamh Ban-rìgh Victoria.

B’e teachd-an-tìr muinntir Eilean Mhiughalaigh, còmhla ri caran mun taigh, a bhith ag iasgach. Cha robh aca sna sgothan ach na siùil agus na ràimh. Air réir na h-eachdraidh a chuala mi, aon latha sònraichte agus fèath nan eun ann, chàirich sgioba orra le ràimh is beagan siùil a chur nan lìon mar a b’àbhaist. Dh’fheumte feitheamh car tacain san dearbh bhad, an déidh dhaibh an càradh sa ghrunnd iasgaich, mun togte na lìn.

Air an latha shònraichte seo, gu dé dhan do mhothaich iad air sgeireig bhig thall mun coinneamh ach do mhaighdinn-mhara a’ sìor chìreadh a fuilt. Daonnan ’se manadh bàthaidh a bh’ann nam faicte ise mun cuairt. Chuir e ioghnadh air na fir i bhith mun cuairt air latha cho fìor shocair. An ceann tiorma chual’ iad i ag éigheach dhan sgiobair, “Iain Mhic Ruairidh, Iain Mhic Ruairidh, am faic thu mise?”

Fhreagair esan, “O, chì, ’s mi chì. Ach ged as camalagach eireachdail do chuailean, gu fìor cha mhór mo spéis dhuit.”

Feumaidh nach do mhì-chord an seanchas rithe idir, chionn ’s anns an dearbh mhionaid dh’éigh i air ais dha, “Iain Mhic Ruairidh, Iain Mhic Ruairidh, tarraing, tarraing, tarraing do chuid lìon, agus bi a’ dèanamh air an taigh.”

Ged a bha fèath fhathast ann, ghabh e a comhairle. Tharraing iad na lìn agus chàirich iad orra a’ dèanamh air an eilean. Bha cho glan dhaibh! Mu iomlaid na mionaid dh’atharraich na siantan, agus thàinig an-uair nach fhacas ’s nach cualas chan eil fhios có a’ bhliadhna a leithid. Thug na gaisgich a-mach cala sàbhailte, ach ’sann air éiginn.

Nis, aig an àm seo, nuair a chaidh mi a Bhatarsaigh an toiseach, bha mo chridhe a’ mireag rium; agus nam b’urrainn dhomh dhen t-saoghal, rachainn a-null air an aiseag a h-uile Di-haoine dhachaigh. Bha caraid còir agam aig taighean a’ Chaolais gu robh mi a’ leigeil fios gu e bhith

romham air feasgar Di-dòmhnaich. Air an fheasgar sin bha mi a’ coiseachd sia mìle a tuath; an sin bha mi a’ dol tarsainn Beinn Tangabhal. Nuair a nochdainn thar a guailne bhiodh Seumas a’ cur a-mach na geòla, agus mu ruiginn shìos bha e bhos romham.

Bha mi a’ dol dhachaigh còmhla ris gu m’dheagh bhiadh is gu céilidh. Bha mi an sin a’ càradh orm trì mìle suas gu Baile Bhatarsaigh, is chan fhairichinn a bhith dèanamh an astair.

Bha na h-òrain luaidh air leth math aig mnathan an eilein, gu h-àraidh aig bean Eachainn Fhionnlaigh, Ealasaid Iain Dhonnchaidh agus bean Iagain Aonghais. ’S iomadh oidhche chridheil a chuir mi seachad ’nan cuideachd, agus thog mi an deagh chuid dhe na h-òrain.

Aig an àm bha e gu math deuchainneach a bhith call nan dannsaichean air an taobh thall, agus nuair a thàinig mo charaid an t-inspector – ‘D.J. ’, mar a theireamaid, a bha air leth measail air Gàidhlig – thuirt mi gu robh mi am beachd tàr as gu crìochan ùra.

Mun do dh’fhàg mi, tha beachd agam a bhith ag éisdeachd an Rìgh – seadh, Diùc Windsor – air an raidio a’ fàgail a chead dheireannaich aig sluagh Bhreatainn; agus dh’fhàg e sinn fo mhì-ghean is fo bhròn.

Eòiligearraidh is Bàgh a’ Chaisteil Fhuair mi a theagasg gu Sgoil Eòiligearraidh nuair a dh’fhosgail i an déidh làithean-saora an t-samhraidh an 1937. Bha mi air mo dhòigh gun d’fhuair mi ‘gu tìr’, agus bho nach ruiginn air an dachaigh a h-uile h-oidhche – cha robh còmhdhail ann aig an àm – bha mi a’ fuireach shìos an Eòiligearraidh fhéin, far an robh mi glé thoilichte. Ach, leth na dunaidh, cha robh mi an sin ach beagan sheachdainean nuair a chuireadh fios orm gu dhol a theagasg gu Sgoil Bhàgh a’ Chaisteil, far an robh móran de chloinn bhig mu choinneamh aoin tidseir. Bha an dithis againn gu bhith teagasg san aon rùm. Nis, bha car de dh’fhiamhachd is de dh’eagal ormsa a bhith a’ dol a theagasg còmhla ris a’ bhan-sgoilear iomraitich sin, Anna NicIain nach maireann. Ach gu fìor fìrinneach ’s mise nach ruigeadh a leas e. B’àlainn agus b’eireachdail an t-eòlas a chuir sinn air a chéile. Bha ise anabarrach inntinneach éibhinn. Bha i a’ creidsinn gur ann mar bu toilichte a bhiodh a’ chlann ’nan staid a b’fheàrr a thogadh iad sgoil. Bhiodh ise a’ gabhail port-a- beul agus a’ chlann ’s an lamhan an àird ’s an casan a’ gluasad gu luath, agus mise ’nan teis-meadhon, agus sùrd againn air dannsa, agus có ris nach còrdadh a’ chuideachd? Bha Anna air leth math gu innse sgeulachdan. Saoilidh mi gun cluinn mi fhathast i ag innse mu Nighean Bheag nan Dualagan Oir is na Trì Mathain. Cha robh strì aice a’ toirt air aon dhen chloinn tighinn a-mach a dh’innse na naidheachd as a déidh. ’S math mo bheachd air aon bhalach a’ cur a-mach na h-aoin naidheachd gu sgairteil gus an do ràinig e “Thug i spàineag as a’ cheud bhobhla mór brochain agus bha e ro theth, thug i spàineag as a’ bhobhla mheadhonach is bha e ro fhuar, agus an sin thug i

spàineag as a’ bhobhla bheag bhìodach agus bha e … ”, agus stad e – cha b’urrainn dha a dhol na b’fhaide. An ceann tacain fhuair e, thar leis fhéin, na dearbh bhriathran a lìonadh am beàrna, agus dh’éigh e gu sgairteil, “Agus bha e dìreach fiot dhi,” mar a theireamaid mu na brògan ura.

’S iomadh oidhche thoilichte a chuir mi seachad air chéilidh air Anna NicIain. Bhiodh mnathan a’ Ghlinne a’ tighinn glé thric cuideachd a ghabhail nan òran luaidh, agus bha móran luchd-turais iad fhéin a’ tadhal – cuid dhiubh air thòir òrain Ghàidhlig nan Eilean.

Bhrist an Dàrna Cogadh a-mach san fhoghar, 1939. ’Sann san eaglais a dh’innseadh dhuinn an sgeul bhrònach sin; agus, ged nach robh tuigsinn agamsa air goirteas cogaidh, bha feadhainn san làthair, a fhuair an droch léireadh sa cheud fhear, a shil na deòir gu frasach. Chaill mi mo mhàthair chaomh sa Mhàrt ann an 1940, agus ’na déidh, glé ghoirid, mo bhràthair a b’òige; agus thuig mi an uair sin dé bh’ann an léireadh. Ach feumaidh an saoghal a dhol air aghaidh.

Chaidh mi air ais gu Sgoil Eòiligearraidh beagan ùine an déidh seo. Bha móran dhen òigridh air an togail dhan chogadh. Dh’aindeoin iomagain am measg an t-sluaigh a thaobh na bha bhuapa, bha sinn trang san sgoil feasgar ri céilidhean is dannsa. Siud far an robh cuideachd na céilidh agus an fheadhainn a thoireadh gach cùl-taic dhuit ’s gach strì. Bha bean Bhriain againn agus bean Denny – clann Ruairidh Iain Bhàin a Brudhairnis a bha air leth math air na h-òrain, ’s nach ann dhaibh bu dual. Bha ‘Nialltaidh’ againn a Sgoireabhal a thoireadh gach car a chuir Tam O’Shanter dheth cha mhór air do bheulaibh, le blas is faireachdainn – ann an Gàidhlig. Le priobadh cridheil ’na shùilean, gu h-àraidh nuair a ruigte ‘Sùsaidh’, bheireadh e srann air On the Road to Mandalay.Bha faram chas is bualadh bhas an sin gad bhódhradh aig meud an toileachaidh am measg na cuideachd. Bha a’ ‘Lala’ againn, a chuireadh na h-eòin an crannaibh le a guth binn ’s a h-òrain eireachdail. Bha Iagan Nèill Dhòmhnaill ann a dh’innseadh sgeulachd cho tric ’s a dh’iarrainn – agus ’sann aige fhéin a bha an turas a dhol riutha – agus bha Ceit Anna ann. B’iad fhéin an fheadhainn a b’airidh air gach toileachadh.

Dìreach mun àm seo, fhuair ban-sgoilear àraid eile is mi fhìn cuireadh bhon mhaighstir-sgoil a dhol a-null gu Eilean Eirisgeigh airson dhà neo trì làithean-saora. Bha am Politician air bualadh mu na cladaichean beagan ùine roimhe seo, agus nach ann innte fhéin a bha an luchd a thogadh gach bruaillean far inntinn sluaigh. Nuair a ràinig sinn, bha gean is fonn air gach aon a thachradh riut, agus iad am beachd gun tàinig sinne cuideachd air thòir an ‘t-sòlais’. Gu dearbh, dh’fhaodadh tu ràdh gu robh Bliadhn’ Ur aca an còmhnaidh, agus ’sann orra fhéin a bha a bhlàth.

Bha òl is ceol is danns’ aca, is dram cha bhiodh orr’ gann mun Nollaig – air neo aig àm sam bith eile. Fhuair sinn cuireadh gu dhol air bòrd a’

bhàta iomraitich sin bho cheannard luchd na salvage. Rinn sinn sin, agus anns an dealachadh thug e dhuinn sìneadas beag blasda mar chuimhneachan air ar turas. ’Si an naidheachd a b’inntinniche a chuala mi gu robh cuid dhe na fir air chleas nam feòragan – a’ dèanamh tholl san talamh, a’ cur seachad mu choinneamh na cruadhaig; ach, gu mì-fhortanach, nach rachadh acasan air amas air an dearbh bhad san do chàireadh an stòras. ’S iomadh latha an déidh sin a bhitheamaid a’ cuimhneachadh air ar cuairt a-null agus air na céilidhean sunndach a rinn sinn feadh nan taighean.

Pòsadh, is Glaschu aig Am a’ Chogaidh ’Sann a thàinig e nis fainear dhomh pòsadh, oir bha mi air a dhol suas am bliadhnachan. Bha mi cho fìor thoilichte an Eòiligearraidh agus, ged a bha mi a’ falbh a phòsadh, chaidh deur neo dhà gu làr an oidhche a dh’fhàg cuideachd mo ghaoil soraidh agam, aig céilidh san sgoil aig an t-Samhain, 1943. ’Se banais Ghallda a bh’againn, an Glaschu, ach bha gach aon dhe na h-eòlaich air feadh a’ bhaile an làthair. Fhuair sinn còrr agus ceud teileagram a Barraigh. Chàirich sinn oirnn a dh’fhuireach a Ghrianaig, far an robh cosnadh mo chéile. Glé ghoirid an déidh seo, gu dé a bhuail mu chladaichean Eòiligearraidh ach bàta luachmhor – an Dexter. ’Sann a shaoileadh tu gur ann a bha Sealbh ag amharc le coibhneas air na cladaichean sin a dh’aindeoin cogaidh. A-rèir choltais, cha robh sùgh an eòrna ach gann innte, ach a dh’aindeoin sin ’s ’na dhà dhéidh, bha gnothaichean feumail eile a’ tighinn gu mìorbhaileach air tìr. Thòisich mi an sin air faighinn parsail air muin parsail – chan eil fhios a’m có bhuaithe – làn de dh’iomadh rud grinn a dh’fheumadh bean òg. Air uairean ni driod-fhortan feum do chuideigin, agus cha do chaill mise air a’ bhualadh – ge bith có an taobh bhon tàinig iad, bha mo chuid mhath agamsa de bhadan rìomhach na tubaist.

Aig an àm seo bha mi feadh an latha leam fhìn gun chuideachd gus an tilleadh mo chéile anmoch, agus cha do chòrd e riamh rium a bhith leam fhìn. An seo, nach ann a chunnaic mi pàipearan forfhais airson luchd-teagaisg ann an sgoiltean Ghlaschu. Gun dàil, chàirich mi orm gu Oifis an Fhoghlaim sa bhaile mhór sin, agus an ath latha theann mi air teagasg am Bridgeton an Strathclyde P. School, Carstair Street. Chan ann dhen aidmheil agamsa a bha a’ chlann sin neo an luchd-teagaisg, ach gu fìor ’s mise nach do dh’fhairich fuachd sam bith a thaobh na cuid sin. Eadhon an uair sin bha an saoghal car beag – bha Gàidhlig aig dithis dhen luchd-teagaisg. Bha té dhiubh as an Eilean Dubh, pòsda aig Leódhasach, agus an téile a Dùthaich MhicAoidh.

Fhad ’s a bhitheamaid aig na leasain, chluinnte itealain nan Gearmailteach a’ tighinn a dhèanamh spreaghadh feadh a’ bhaile. Bha na sirens ag éigheach àird an claiginn, “Thoir do chasan leat dha na tuill fon talamh cleas nan coineanach.” Bha sinn a’ dèanamh air an staidhir leis a’ chloinn fo mhì-ghean gus an teannamaid air seinn, agus bha sinn air an dol sin sna

tuill gus an leigeadh na sirens fios dhuinn gu robh na Gearmailtich air tilleadh an taobh as an tàinig iad.

Air dà oidhche dhen t-seachdain, bha dithis neo triùir againn a’ dol dhan sgoil fad na h-oidhche air eagal ’s gu leigeadh na Gearmailtich ball teine a-nuas oirre. Ged a bha na sràidean dubh-dorcha, cha robh eagal neo fiamh air aon againn a bhith dèanamh an turais. San sgoil fhéin, cha do bhuail e riamh ’nar cridhe gum buaileadh dad oirnne, is bha an ùine a’ dol seachad gun fhios dhuinn le naidheachdan is fealla-dhà is òl chupan tì. Nuair a bha an sgoil a’ dùnadh airson nan làithean-saora san Og-mhìos, 1944, thàinig am maighstir-sgoil dhan rùm far an robh an luchd-teagaisg cruinn. ’Se naidheachd mhì-àghmhor a bh’aige: “Tha té agaibh ri falbh le buidheann dhen chloinn a-mach as a’ bhaile fad thrì seachdainean gu gleann am Peairt, ach ’s fheàrr dhuibh an taghadh a dhèanamh ’nur measg fhéin.” Cha do leig mi dad orm, ach chaidh mi far an robh e a dh’innse dha gu robh mo chéile aig muir dhomhain, agus gum bu mhath leamsa an t-uallach sin a ghabhail. Siud an naidheachd a chòrd ris an luchd-teagaisg, agus eagal am bàis orra gun tuiteadh an taghadh orrasan.

Dh’fhalbh mi fhìn ’s mo bhuidheann gu ruige Cumaraigh. As a sin chaidh sinn air bus gu Gleann Leydnoch, far an robh sinn ri fuireach ann an Lodge a thairg daoine carthannach airson ar turais. Nuair a ràinig sinn, thug an té a bha an t-àite fo cùram cluas gheur dha mo chainnt agus thuirt i, “Chan ann a mhuinntir Ghlaschu a tha sibhse.” Nuair a fhreagair mi gur ann a bha mi as na h-Eileanan an Iar, thuirt ise, “Tha sibh a Barraigh, mar a tha bean a’ chìobair an ath dhoras.” Cho luath ’s a b’urrainn dhomh rinn mi air taigh bean MhicAoidh, ged nach robh mi a’ creidsinn gu robh i a Barraigh, or cha robh an sloinneadh sin san eilean aig an àm. Nuair a ghnog mi, có a dh’fhosgail an doras ach Ceiteag Ruairidh Iain Alasdair a Ceann Tangabhal am Barraigh, a dh’inns dhomh gur ann a bha a céile a Uibhist, agus gur iad cuideachd mo mhàthar na h-aon chàirdean a bh’aige am Barraigh. Cha robh mise gun taigh-céilidh; ach, a dh’aindeoin àilleachd a’ Ghlinne, agus eireachdas nan craobhan, bha ionndrain shònraichte ’nam chridhe nach robh mi a’ tuigsinn aig an àm.

Bha clann na sgoile sin grinn, ciallach agus laghach; ach ged a bha, thàinig iargain ’nam chom, agus thuig mi fàth na h-ionndrain am Peairt. Bha

fuaim an taibh gam shìor éigheach: “Tiugainn, m’eudail, gu d’thìr dhàimh.”

Leis a sin, is gàir na mara an còmhnaidh ’nam chluasan, thill mi gu eilean mo bhreith is m’àraich. ’Se a thuirt an Coddy rium an uair a thachair sinn, “Seadh, a bhanacharaid. Tha fhios gun cual’ thu an seanfhacal: ‘Taghaidh bó a h-ath-bhuaile. ’”

Bréidhbhig, Bàgh a’ Chaisteil, Glaschu a-rithist Cha robh mi fada aig an taigh nuair a fhuair mi fios gu dhol a theagasg an Sgoil Bhréidhbhig. A’ cheud latha, san dol a-staigh, dh’fhaighnich mi de chaileig bhig, “Có leis thu fhéin, a ghaoil?” Fhreagair i gu socair, “Tha mi leis an Fheannaig.” Shaoil mi gur ann a’ fanaid orm a bha i, agus ghrad dh’fhaighnich mi is faobhar orm, “Dé thuirt thu?” Chrom i a ceann is ghabh i nàire agus leag i gu làr a sùilean, a’ freagairt gu socair, “Sin an t-ainm a th’aca air m’athair.” Agus cha do chuir mi seachad móran làithean san dearbh choimhearsnachd sin nuair a thuig mi nach robh aig a’ chaileig ach an dubhla-fhìrinn.

Cha robh mi ach beagan ùine san sgoil sin nuair a nochd am buidheann iomraiteach sin, na ‘Boarded-outs’, a baile mór Ghlaschu. Bhuail a h-uile h-aon dhe na trì deug sin dìreach anns an rùm agamsa. A’ cheud mhadainn, mun tàinig iad idir a-staigh, nochd nighean bheag Bharrach a-staigh a’ caoineadh gu goirt. Nuair a dh’fhaighnich mi gu dé idir a bha a’ cur oirre, fhreagair i, “Thug an té mhór reamhar bhàn sin thall droch tharraing mun aodann orm.” Dh’éigh mi air an té bhàin. “Dé bu choireach gun do dhochainn thu a’ chaileag seo?” dh’fhaighnich mi, agus ’se a fhreagair i agus bus dhiombach oirre, “She was gapin’ at me. ”Mise an diugh, thuirt mi rium fhìn, ’s fheàrr dhomh casadh riutha sa cheud dhol-a- mach, air neo cha toir mi mo bheò as an lùib. Nuair a bha iad a-staigh agam cruinn cothrom còmhla, thug mi an té bhàn gu seisean, agus leig mi fhaicinn dhi ann am barrachd ’s am briathran nach fhaodadh an t-ìm sin a bhith air an roinn sin, air neo gu faodadh i taobh eile a thoirt oirre.

Thàinig an sin inspector aig an robh co-cheangal dlùth ri Glaschu dhan sgoil. “Ciamar a tha clann a’ bhaile mhóir a’ tighinn ri d’chàil?” dh’fharraid e. Cha robh e air a dhòigh an uair a nochd mi nach robh a leithid siud de dh’àireamh dhiubh am measg clann an eilein a’ còrdadh rium. Nam biodh esan ag éisdeachd aig an uinneig agus a’ cluinntinn na glòir a chuala mise nuair a bhiodh iad a-muigh – agus srann aig clann Bhréidhbhig air an dearbh sheanchas agus gun tuigsinn fon ghréin aca gu dé a bu chiall dha na bha iad ag ràdh – thuigeadh e an uair sin am port. Gun teagamh air an t-saoghal, bha feadhainn glé mhath ’nam measg, agus ’s math nach robh iad uile air an aon réir.

Aig am àm sin, bha clann na sgoil sin glé shunndach gu gabhail òran. Thàinig an sin fear a Inbhir Nis a dhèanamh sgrùdaidh air cor na Gàidhlig am Barraigh. Nochd e a-staigh agus e ag ràdh san dearbh mhionaid, “Bheil aon òran aca?” mar gum biodh e am beachd nach robh. Ghabh iad òran an déidh òrain dha, agus siud gu fìor am buidheann a rachadh gu sunndach riutha.

Bha gille beag air ùr thighinn dhan sgoil an dearbh sheachdain sin. Bha fhios a’m fhìn gum biodh sùrd aca air gabhail òran san dachaigh sin gach oidhche. Dh’éigh mi air Dòmhnall Iain tighinn a-mach feuch an gabhadh

e òran. Cha bu ruith ach leum siud leis an dearbh òganach sin. Chàirich e aon chas air tarsannan na cathrach agam, mar a dhèanadh athair aig an taigh, agus thug e an luinneag a b’àille dhuinn – Fàilte Rubha Bhatairnis – bho cheann gu ceann. Dh’fhalbh Dòmhnall MacPhàil le sunnd is fiamh gàire, ag ràdh, “Ma bha cùram ormsa sa mhadainn an diugh mu Ghàidhlig Bharraigh, chan eil dad dhe leithid a-nis orm.”

Bha balach beag eile agam san sgoil sin a chuir mi aon latha air cheann turais gu rùm a’ mhaighstir-sgoil. Thill e ’s e a’ caoineadh ’s a’ lasagaich. Nuair a dh’fhaighnich mi gu dé idir a bha ceàrr, fhreagair e sa Bheurla los nach biodh e srac air dheireadh air na‘Boarded-outs’. “Please, miss, ”ars’ esan, “he gave me a spleog sa bhus.”

“Saoileam fhìn,” thuirt mi riutha le dibhearsain, “gu dé bu chòir dhuinn a dhèanamh mun chùis?” Dh’éigh eucoraich Ghlaschu, “See that piece of wood, miss. Let’s drive some nails in” – ach mun d’fhuair iad na b’fhaide leis an sgeul, chualas an guth aig an fhear a bh’air a leòn ag éigheach gu sgairteil an àird: “Crucify him. ” ’Sann mun dearbh àm sin a bha feadhainn a’ dèanamh deiseil gu dhol gun ceud chomain, agus thuig mi gun do rinn mi car ro chudthromach an naidheachd aig an fhear a liubhair e fhéin air a’ chrann.

’Se bliadhnachan sona a chuir mi seachad an Sgoil Bhréidhbhig – a’ fuireach aig Catrìonaig ’s gun a-staigh ach sinn fhìn le chéile. Nach iomadh gàire cridheil a dh’fhàg sinn eadar na ballachan sin. Bha a céile-se air falbh bhon taigh ga chosnadh, agus mo chéile-sa, Eòin, aig muir dhomhain. Cha bhiodh Eòin a’ tighinn dhachaigh ach nuair a bhiodh leave aige. An uair sin bha e a’ nochdadh le gach seòrsa rìomhach a bha e air a cheannach sna dùthchannan céin. ’Sann aige fhéin a bhiodh na naidheachdan mu na h-àiteachan ’s na h-ioghnaidhean a chunnaic e fhad ’s a bha e air falbh; agus tha mi ag amharas, an uair a theirigeadh an naidheachd, gu robh e fhéin glé chomasach air fad a chuir aiste – agus nach ann dha fhéin a bha sin furasda. Mar a thuirt mi mu thràth, bha comas air leth aig Eòin gu faighinn air aghaidh san t-saoghal nan d’fhuair e an cothrom an toiseach a latha. Bha ùidh air leth aige an leughadh – a h-uile seòrsa leabhair – agus dhèanadh e seanchas am Beurla ’s an Gàidhlig mu chuspair sam bith. Nach iomadh fear is té sna h-eileanan againne aig an robh comas is tomhas na b’fheàrr na bh’agamsa gu faighinn air aghaidh san t-saoghal, nan robh saod aca air nuair a bha iad òg.

Dh’fhàg mi an sgoil sin sa Ghiblean, 1950. Cha robh mo chridhe ag iarraidh gluasad ged a bha e riatanach dhomh a bhith togail orm. Tha am peann – Waterman – a thug a’ chlann dhomh san dealachadh fhathast agam, ga ghleidheadh gu cùramach mar chuimhneachan air an fheadhainn sin a thug dhomh e len làn-dhùrachd.

Anns a’ bhliadhna 1951 thill mi air ais a theagasg an Sgoil Bhàgh a’ Chaisteil, agus dh’fhan mi an sin fad dheich bliadhna. Bha Eòin a-nis aig

an taigh còmhla rium, agus bha sin ’na thaic glé mhór. Fhuair e car cosnaidh mun chidhe, far an robh e a’ tachairt ri daoine a thigeadh as gach ceàrn de Bharraigh, agus nuair a gheibheadh e dhachaigh bha e loma-làn naidheachdan. Glé thric thigeadh bàta-iasgaich a-staigh, agus chan e beathach neo dhà éisg a dh’fhóghnadh dha ach làn poca. Bha mo chéile cho còir ris an fhaoileig. Thadhaileadh e an iomadh taigh a’ riarachadh na bha sa phoca, los nach biodh air fhàgail ach aon bheathach éisg neo dhà mu ruigeadh e an taigh. Cha robh de phàigheadh aige ach cochair, ach cha robh e dìomhain an déidh obair a’ chidhe. Fhuair e a shàrachadh a’ cur an taighe air dòigh.

Bha còmhlan cho gasda de luchd-teagaisg am Bàgh a’ Chaisteil ’s nach iarradh tu a cheòl neo a dh’aighear ach a bhith ’nan teis-meadhon. Bhitheamaid ri céilidhean gu airgead a chruinneachadh airson cuirm Nollaig. Bha a’ chlann air an làn-dòigh, is gach buidheann a’ feuchainn ri bàrr-urraim a thoirt air an ath fhear le òrain, dàin is dealbh-chluichean. Aon bhliadhna bha buidheann agam a rinn dealbh-chluich air an tug iad Am Picnic mar ainm. ’Siad fhéin a chaidh gu sunndach ris. Saoilidh mi gu faic mi fhathast iad len cuid loingeis, agus sùrd aca air an òran a rinn Cal Cairsteig Chaluim nach maireann – Bàta beag mo ghaoil, ’si bha bòidheach. Leis cho sunndach ’s a bha a’ chlann len cuid dibhearsain, agus leis na riochdan san rachadh iad, ’se bun a bh’ann gun do chuir iad an fheadhainn a thàinig gan éisdeachd air ghleus cho math ’s gu robh gach beag is mór, sean is òg, a’ dol ’na lùban a’ gàireachdainn mun do theirig an seanchas.

Dheònaich an seo am fear a bha os ar cionn gluasad air ais dhan bhaile mhór. An déidh sin, air dhòigheigin, chaidh an ceòl air feadh na fìdhle is chaidh a’ phìob a Thaigh Iain Ghròt an Gallaibh. Beag air bheag, thòisich duine mu seach dhen luchd-teagaisg air èaladh air falbh a thoirt taobh eile orra, agus chuir mise cuideachd na siùil rithe, is dh’fhàg mi cuideachd mo ghaoil is thill mi a theagasg a bhaile Ghlaschu.

Chaidh mi a theagasg gu Sgoil St. Anthony aig Crois Bhaile Ghobhainn. Cha robh mi fada an sin nuair a dh’inns am maighstir-sgoil dhomh gun tàinig fios gu mi bhith a’ dol gu Sgoil St. Constantine’s air Uist Street. Ma bha meas agamsa sa cheud dhol-a- mach air siubhal air an subway, fhuair mi mu dheireadh thall mo sheachd leòr dheth fad nan cóig bliadhna a thug mi a’ teagasg san sgoil sin. Bha dà fhichead ’s a h-ochd neo naoi anns a h-uile buidheann a bha tighinn mu m’choinneamh gach bliadhna – balaich agus nìghneagan gasda nach tug dragh riamh dhomh.

Ach nach ann a thòisich a-rithist an ionndrain agus an iargain ’nam chom –

Fuaim an taibh gam shìor éigheach …

– agus thuig mi nach dèanainn a’ chùis gun a bhith, cleas an trìlleachain, an còmhnaidh an cois na tuinne.