2
“Dh’fhalbh an cadal leam,” thuirt an duine, ’s e fàsgadh sinean na bà ruaidh. “Dh’ith mi cus, agus dh’fhalbh an cadal leam.” Bha ’m bainne cho geal, glan, neo-thruaillidh, man sneachd a’ gheamhraidh air Ard-nan-Claisean, sneachd a’ ghlinn, a’ saoghal gu léir fo shneachd. Bu chaomh leis an geamhradh nuair a bhiodh na làithean glan ’s na h-oidhcheanan fèathach le rionnagan. Oidcheanan geal, bòidheach. .. ’ga chuairteachadh, agus iarrtas ’ga thachdadh. Ach mar bu tric bha ’n geamhradh dorch, salach — làithean cac-a- choin agus oidhcheanan grabhail. ‘Tha i garbh a-nochd, a Choinnich,’ bhiodh Goromal, màthair a’ Sgudalair, ag radh. ‘Uisg agus gaoth, smùid is tein-adhair.’ Goromal is sguab aice ’na làimh; Goromal chòir na sìg-chorc — chronaich MacDhughaill i, ’s fhuair i maitheanas. Thog e am peile ’s chaidh e fo’n a bhó bhreac. Bha na lìonadh dà bhara anns an eisir. .. bha, bha sin ann co-dhiùbh. Is uamhasach na chuireas bó troimh com ann an aon oidhche. Chunnaic e cho suarach, mì-fhallain, ’s a bha a chuid fhéin. .. bha chuid-san gròbach, grod, man cuid na circ.
Leum cuis-eagail de chat cléigeach, glas, a-nuas bhon a’ lubht. Bha fios aig an duine gu robh e ann — bhuail an t-sùil bhiorach air a shùil a’s a’ chonnlach. Bha luideagan craicinn crochaichte ri ceann a’ chait far an robh na cluasan uaireigin agus bha chorp gu léir breac le geadan. Gaisgeach de chat a bha seo; sealgair agus fear-cogaidh. Dh’fhàg e an fhàrdaich na òige agus chaidh iomadh ràith seachad mus do thog e ceann a-rithist. Ach thog e ceann. .. ’s e gun thog. Aon maduinn, fhuair e e sìnte aig
an tocasaid, sgìth agus leòint, an deidh cuir cùl ri na blàran. Agus dh’fhairich esan an uairsin man a’ Samaritanach a’ frithealadh dha mac stròdhail, le earball éisg agus botul lysol. Bha dòchas aige gum biodh a’ reubaltach air a theàrnadh, gum faiceadh e saoghal nuadh, saoghal glòirmhor sòlasach, a’ deàlradh àluinn air gach taobh dheth. Ach làirne mhàireach cha robh sgeul air an t-saighdeir, ’s an àite aoibhneas agus buidheachas (salm no dhà) bha bròn agus briseadh dùil. A nis, ’na shean aois, bha e na bu chuimhneachail air a dhachaidh. Cha chuireadh aon nì dragh air ann a sin. Aig àm druideadh nan dorsan bhiodh a mhionach làn ’s bhiodh a chadal sìtheil, socair.
Bha cait a’s an tigh a riamh — sìol a’ Phluicein, smior a’ Phluicein; an cat seo, Pluicean: solt agus cadalach ’s an tòin man an t-sia-sginn. An uair a bha ’m Pluicean aca bha esan beag, ceithir bliadhna, cóig, sia, le breacan-sìonaidh ’s glùinean biorach. A’ Sgudalair cuideachd, beag agus dearg, le dà bhròg chlabach, brògan mòintich a’ sheanair, ’s na baralan fosgailte. Dòigheil a-measg an arbhair, a’ lorg luchain. Ruairidh-na-speuclanan a’ rùsgadh snéap an duine dhaibh le sgian an tombac, ’s bha ’n t-iodhlainn làn — taingealachd, taingealachd, trasgadh agus talamh torach. Agus aig deireadh an fhoghair thàinig Barabal dhachaidh airson a’ cheud uair ás baile nam ballachan.
Thàinig i tarsuinn na mòintich anmoch còmhla ri h-athair — ’s bha pinsealan aice, agus leabhraichean agus focail ùr. Thug esan a chreidse gu robh e ’na chadal nuair a thàinig i anmoch chun a’ leabaidh aige — a shùilean air an teann-dhùnadh, ach a’ priobadh ’s a’ leumadaich mar rionnagan-an-earbaill ’na cheann. Dh’fhairich e fàileadh a’ bhaile aig a shròin, agus bha sin mìorbhuileach agus air leth iongantach. Bha chridhe bualadh, ’s bha ’n anail aige luath, ach cha do charaich e gus na dh’fhalbh i. Anns a’ mhaduinn, ruith e air casan beaga sgiobalta suas a’ staidhre ’son feagal a chuir oirre. Bha ’n dorus aice fosgailt’ s bha i na seasamh am meadhon a’ làir ’s a cùlaibh ris — gach nì a réir a mhiann. Chaidh e thuice gu
Ruith e null far an robh i (esan le mór-thoileachas a-nis), agus chunnaic iad gu robh a’ saoghal geal le sneachd ’s an adhar gu léir glas le bleideagan. Ann an tiotadh bha ’ad a-muigh anns an iodhlainn — Barabal ag éigheachd nach beireadh ma-tha, geall nach beireadh, esan leis a’ ghràp ’na dheann as a deidh, ’s am Pluicean iormall a’ mire ri bleideagan. Cha robh càil ann nach do rug e oirre. Cha robh càil ann — ach chaidh a chasan m’a chéile, agus le glaodh bàis ’na chluasan, thuit e air a bheul fodha dha’n t-sneachd. Bha sneachd cho mìn, socair ri aodann, ’s bha Barabal a’ gal. Cha robh esan a’ gal idir — balach mór a bh’ann — ach bha fios aige dé thachair ’s bha chridhe gu briseadh. Nuair a thàinig athair, dh’éirich e, ’s chunnaic e ’n gràp ann an com a’ Phluicein; chunnaic e ’m Pluicean a’ sìneadh a chinn; sròin a’ Phluicein ’s na bleideagan a’ laighe oirre.
Cha robh spàrn no spòrs as deidh siud. An ceann dà latha chaidh Barabal air ais a bhaile nan tofaidhean, agus thiodhlaic esan am Pluicean aig bàrr a’ chladaich air oidhche bhrèagha, rionnagach.
Lìon e cuach bainne dha’n t-sealgair. Bha obair aige ri dhèanamh. ‘Obair, obair, Fhearchair!’ thuirt na sìdhichean ri Fearchair leisg. B’fheàrr leis na rud sam bith gun tigeadh sluagh shìdhichean a ghlanadh eisir
agus dìobhart dha. Agus nuair a bhiodh an obair sin dèant agus a bheatha ann an cunnart, chanadh e gu h-ùghdarail riutha: ‘Tha mi ’g iarraidh ròpa gainmhich a-nis. Ròpa fada ganmhich.’ Agus seach gu bheil sin do-dhèanta dha sìdhichean (eadhon iadsan a tha èasgaidh ’na measg) thilleadh ’ad gu tùrsach gu’n dùthaich fhéin — tìr nam balgan-buarach — ’s bhiodh esan le spliùchd a’ lasadh a phìob. Chòrd a’ stòraidh ud ris — Fearchair leisg ’s na sìdhichean. Leig e mach an crodh. “Thoir leat ’ad, a bhalaich,” thuirt e ri Tearlach, ’s rinn Tearlach a réir ’s mar a dh’àithn a mhaighstir dha. Thug e sùil air an eisir a rithist. .. nan tigeadh ’ad a-nis, an dràsda, na daoine beaga uaine le curagan, chanadh e riutha: ‘Cairtibh an eisir sin, glanaibh an dìobhart. . .’ agus thàinig sgudalair.
Bha a’ Sgudalair cruinn, cruinn, agus b’fhiach e Oran Eile. Bha gruaidhean air mar a’ ròs ’s a shròin man putan. Cha robh e àrd agus cha robh e leathainn; cha mhotha bha e lùthmhor, làidir, treun. Bha a’ Sgudalair cruinn, dearg agus cruinn, ’s bha bréidean air a bhriogais odhar aig na glùinean ’s aig na manachanan. Bhiodh boinneagan fallais daonnan a’ sruthadh bho mhaoil ’s bho chiabhagan — ’ga chlaoidh, ’s bha a’ fallas air breothadh achlaisean a gheansaidh-mobain. Ann an gaoth mhór bhiodh sùilean a’ Sgudalair a’ sileadh — chitheadh tu ’ad air chùlaibh na speuclanan, gorm agus fliuch. Bhiodh sùilean a’ Sgudalair glé thric a’ sileadh agus glé thric cha robh fios aig duine carson. Bha put air cùl na cluais deas a dh’fhàs suas còmhla ris fhéin agus choisinn dhan a’ chluais teich a-mach bho cheann. Cha chluinneadh e dùrd leatha — bha i stoipt le céir agus cotan agus bileagan liath. Bha a’ chluais eile ’na h-àite fhéin — pinc, beag-lochd, gun ghaisean. Thuit a’ Sgudalair ann a feòil am broinn Ghoromal (ise chaidh ceàrr) agus bu throm a’ magadh a ghiùlain e air sgàth sin. Ach rinn e chùis — air éigean — air casan cam, cugallach. Bhiodh e cleachdadh brògan leathar (brogan-mòintich a sheanair) agus bhiodh e uaireanan a’ bruidhinn air Dubbin ’s a liop a mach.
“Dé?” dh’éigh a’ Sgudalair.
Bho’n àm a shocraich e cheum chaidh a’ mult agus na caoraich (dhà) air chaoch leis a’ mhì-mhodh. Chroch ’ad ’ad-fhéin ris le mór-spàrn agus sheall ’ad gu geur ’na aodann — na trì busan a dhiùlt nàire. Bha focail a’ tighinn bho bheul a’ bhuachaille: “Teich a thràill. .. gà daingead. .. sguir dheth.” . .. buachaille math, ’na lòn a’ roinn dhaibh bonnach. Agus an uair a chaidh a’ phronnag mu dheireadh ás an t-sealladh (sios slugan a’ chóig-bhliadhnaich), sgaoil a’ Sgudalair a-mach a ghàirdeanan agus shéid e man conocag tigh-soluis. Cha do leig ’ad orra gun cual ’ad e. .. cha do ghluais ’ad, ’s cha ghluaiseadh. .. ach thuirt am fear caol ris a’ chù: “Feagal orra, bhalaich. Bìd na bleigeardan.” Agus cho luath ’s chunnaic iadsan Tearlach grànda a’ dèanamh orra, thog ’ad na siùil is shiubhail ’ad.
“Cha do chruthaicheadh leis an fhear ud shuas,” thuirt a’ Sgudalair, “creutair cho ceannairceach ri caora.”
“Ceann-adhairceach,” thuirt Coinneach Meadhonach, agus sheall an dithis suas. Bha ghaoth a’ tarraing oirr gu’n Iar-Thuath, ’s bha ’n fhairge luaisgeanach, glas.
“ ’Sann bagarrach a tha i coimhead,” ars a’ Sgudalair.
“ ’Sann,” ars Coinneach. “Col’as na droch thìde.”
“ ’S bha làn dùil agam. . .” ars a’ Sgudalair, a’ suathadh a mhaoil, “ .. .dùil agam fiachainn creagach.”
“Tha i dol a thighinn leatha,” arsa Coinneach, “bho’n Iar-Thuath. ’S tha sinne nis a’ dol a steach dhan a’ gheamhradh.”
“An geamhradh fuar,” arsa Coinneach.
Bhruidhneadh ’ad air aimsir, dh’aithnicheadh ’ad a comharran. Ach cha robh na làithean fliuch fiadhaich a’ cuir maill no dragh orra. Latha fliuch — glé mhath, broinn an taigh. Co-dhiùbh bha’n obair a-nis an ìre mhath dèaint: thog a’ Sgudalair am buntàta ’s rinn e sloc; thog Coinneach Meadhanach am buntàta ’s rinn e dà shloc. Bha clàr-shneap ri dhèanamh fhathast, ach cha
robh cabhaig air na sneapan ann — sneapan sona, ag abachadh a dh’aindeoin ainreit agus clachan-meallain. Mar sin dheth thigeadh i: séideadh i gu béiceach borb; glé mhath — broinn an taigh — ‘mo charraig is mo dhaingneach fòs.’
“Latha math airson bromail aig beulaibh an teine,” thuirt Coinneach. “Chan iarrainn an còrr an diugh.” Thug a’ sealgair, anns an dol seachad, droch shùil air.
“Tha thusa beò fhathast,” ars a’ Sgudalair. Thòisich e feadalaich: Am port mu-dheireadh thug an ceàrd air a’ phìob agus thog Coinneach Meadhonach salm, air fonn Coleshill:
O m’anam beannaich thusa nis LB An Dia Iehobhah mór. ..
Ged a bha bheul fosgailt, man beul éisg, ’sann troimh shròin a bha Coleshill a’ tighinn. Bha ceithir fiaclan agus bloigh ’na bheul — fiaclan feumail, buidhe. Cha robh iad taitneach do’n t-sùil (bha a’ bhloigh dubh), ach an deidh sin bha iad airidh air moladh. Lùbadh ’ad bonn-a- sia, dh’fhosgladh ’ad botuil, rùisgeadh ’ad sneapan; agus an uair a thigeadh cùisean gu buil, b’urrainn dhà am piocladh.
Bha guth làidir, cruaidh aige; guth a chuireadh na h-eich ás a’ chorc. Ann an néimh bhiodh a chùil fhéin aige, fada bho chluasan chàich — a shùilean dùint ’s na coinnleanan fosgailte, O cha robh seo idir furast a ghiùlain. Ach bha a’ Sgudalair cleachdte ri chuid bùrail, cluais liath a’ Sgudalair cleachdte ri reòghanaich sam bith. Agus bha Teàrlach eòlach air a dhòighean, ’s bhiodh an dithis aca còmhla’ ris a chaoidh.
“Diathad mhór a-nochd!” dh’éigh a’ Sgudalair. Stad Coinneach.
“An dà chearc a mharbh thu. Bidh dùil againn riut roimh bheul na h-oidhche.”
“Math dha-rìribh,” thuirt Coinneach.
“Brot agus buntàt’, agus spàg na circe brice.” Bha aodann a’ Sgudalair a’ deàrrsadh; dòigheil esan seach gach uile chreutair.
“O, bidh sinn subhach, sunndach,” thuirt e, “oir is
iomchaidh e,” Bha e fàsgadh a làmhan le aoibhneas. .. dà chearc a-nochd, brot agus buntàta. .. Nellie a’ còcaireachd, Nellie agus Coinneach agus e-fhéin, timchioll a’ bhùrd, a’ còmhradh — ag radh rudan — iadsan ’nan triùir, ’s an oidhche mhór a-muigh.
“Dé man a tha Nellie an diugh?” dh’fhoighnich Coinneach.
“Man an t-òr,” ars a’ Sgudalair, ’s bha shùilean fliuch air chùl na speuclanan, boinneag ri shròin. Agus an uairsin, le co-fhaireachdainn, dh’fhosgail na néimhean a h-uinneagan ’s bha ’n dìle-bhàidht air Ard-nan-Claisean fad dà uair-a- thìde.
An uair a chaidh iad a-steach, thuirt a’ Sgudalair:
“Tha fàileadh a’ mhoncaidh a-seo.”
“Dìobhart,” arsa Coinneach, a’ sìoladh a’ bhainne. “Dh’ith mi cus air mo bhracoisd.”
“Feòil, mìr-corc, tea,” thuirt a’ Sgudalair. Bha e mìn-sgrùdadh na dìobhart. “Cuine dh’fhalbh do chom?”
“Tha mi cuir na h-uidhir ris an eisir a’ chula maduinn,” arsa Coinneach. “Chan eil e mór, ach ’se na h-uidhir e.”
“Man a thuirt an dreathan-donn ’s e air mùn dhan a’ mhuir.” A’ Sgudalair ann a fonn math. Ghlan e na speuclanan agus sheas e aig beulaibh an teine. Bha dealbh crochaichte air a’ bhalla os a chionn; dealbh an taigh, agus gròileagan de dhaoine feusagach ’nan seasamh faisg air. Bha ochdnar ann gu léir: Coinneach Mór agus Ruairidh-na-speuclanan ’nam balaich òg; Alasdair (athair Choinnich Mhóir) agus Domhnall a’ Chladaich; Ailean agus Seonaidh Dubh (seanairean a’ Sgudalair), Seòras Alasdair a bh’ann am Buaile na Crois, agus Domhnall Beag Aonghais ’Ic Dhomhnaill a bha ’san Dùn. Na bodaich mhoiteal, tùrail agus grinn. Bha bonaidean bileach orra, ’s bha na briogaisean air an ceangal teann mu’n calpanan le siaman odhar nan cruach-chorc. Bhiodh a’ Sgudalair a’ toirt greis a chula maduinn a’ coimhead an deilbh, agus chanadh e uaireanan nach b’ann ri taobh athair a chaidh esan idir, a rèir meud agus cumadh, ach ri sheanair, Seonaidh
Dubh, cloidsear de dhuine le feusag man uspag gaoith. Bhiodh e ’g ionndrainn na tocasaid — bha còir aice a bhi ’san dealbh — cha do rinn ’ad an dleasdanas a thaobh na tocasaid — agus bhruidhneadh e air cho col’ach ’s a bha Coinneach Meadhonach ri Alasdair, athair athair, ach a-mhàin gu robh Alasdair rudeigin cam — man curra-thulchainn — ’s gu robh Coinneach, air a’ làimh eile, man an gad-droma.
’S bhiodh ’ad a’ cuimhneachadh; na làithean a’ gabhail seachad agus iadsan a’ cuimhneachadh. Mar bu tric cha chanadh ’ad móran — ’s dòcha gum bruidhneadh ’ad air na beathaichean, no air na sneapan; creagach, cladach, sìol-mara. . .. Grian no gaillionn, cha robh maduinn nach piorstaicheadh Coinneach an teine, agus shuidheadh ’ad ann a sin, a’ smocaigeadh ’s a’ smaoineachadh.
Cha robh duine bha ’san dealbh cho ùghdarail no cho uamhasach ri Seonaidh Dubh. B’esan a dh’innis dhaibh an toiseach mu-dheidhinn an t-Sàtuinn, a shùilean a’ caogadh ’s a’ coimhead gu geur orra — dà bhalach bheag leis an t-eagal. Bha Sàtunn ’na aingeal aig Dia nuair a bha ’n dorchadas air uachdair an domhain, mus robh grian no gealach no aon rionnag ann. Ach, feuch, dh’fhàs a’ Sàtunn mórchuiseach agus ceannairceach anns na lùchairtean naomha sin; ghlac e cumhachd dhà-fhéin ’s thug e cuid de na h-ainglean gu taobh — dall agus aineolach na h-ainglean seo; oir las fearg an Tighearna ’s chaidh ’ad fhéin ’s a’ Sàtunn bragail a rotadh a-mach ás an t-sealladh, sìos le fluis troimh ’n dorchadas gus na bhuail ’ad an tòinean fòdhpa anns an t-sloc aognaidh agus iargalt ud far a bheil teine nach téid ás gu bràth. Gidheadh agus co-dhiùbh cha do chaill a’ Sàtunn dad dhan a’ chumhachd a fhuair e, ’s bhiodh e fhathast — eadhon an diugh fhéin — a’ gluasad thar na talmhainn, a’ piobrachadh dhaoine gu aingidheachd ’s ’gan ionnsachadh ann a’ slighe ’n uilc — sìn do làmh a chum murt agus goid agus adhaltranas, biodh do smuaintean a ghnàth ormsa, lean mise agus éisd rium neo cuiridh mi feagal dubh do bheatha ort.
Agus air dhòigh is gu faigheadh e buaidh air clann dhaoine b’urrainn dhan t-Sàtunn seo a nochdadh fhéin ann an iomadach cruth. Duine mór garbh a bh’ann aig feadan Bota-Cnàmh, far na thachair e aon oidhche air Seonaidh Dubh. Chaidh ’ad an glaic a-chéile, ’s fhuair Seonaidh Dubh plabhdraigeadh nach deach a-riamh ás a chuimhne. ’S bha làrach a chrodhanan aig seana eaglais MhicDhùghaill far an cuala daoine sgriachail uair is uair. Ach le bhi ’g ùrnaigh ’s a’ cuir d’earbsa ann an Dia — Fear-Coimhead Isràel agus Ard-nan-Claisean — cha chuireadh an bleigeard seo dragh ort am bith.
LB Uaireigin, ’s iad ’nam balaich bheag, bha ’n dithis aca ag iasgach Loch Chaol Shanndabhat, feasgar foghair ’s a’ chuileag bheag naimhdeal. A’ mhòinteach ’na h-uile ghlòir beò le dathan, mìle dath a-measg a-chéile, ’s an adhar mór os an cionn. ’S an-dràsd ’s a-rithist bhiodh faoileag a’ dèanamh gu cladach, learg gu loch, cearc-fhraoich gu gleann — srann an t-seilein a’s a’ luachair, srann aig meanbh-chuileag an toll do chluais. ’S bha na caoraich an-fhoiseil, ’s cha bu mhotha le na bric na hó-ró bòrd is boiteagan a’ Sgudalair. Ach chum a’ Sgudalair air, crùbt agus cruinn ri taobh na loch; Coinneach ’na éigean a’ fiachainn ri ghreasd, aodann air séid, teth agus dearg. Cha d’fhuair a’ chuileag cus cothrom gu-tà. Thàinig frasan uisge — frasan fuar, glan — agus thog esan a shùilean thuca le gàirdeachas, agus bhòc làmhan a’ Sgudalair. Chunnaic iad an uairsin gu robh an feasgar a’ ciaradh, dh’aithnich ’ad gum biodh e dubh-dorch mus ruigeadh ’ad a’ Ghil. . .. Cha do leig ’ad càil orra. Phaisg ’ad am bòrd cho luath ’s a b’urrainn dhaibh — dòigh sam bith — cha robh deifir, cha robh tìde.
“Dh’ith ’ad cus chuileagan,” thuirt a’ Sgudalair. “Cha robh ’n t-acras orr ann.”
“Cha robh.”
“Tha ’ad nas déidheil air cuileagan, nach eil a Choinnich?”
“Chan ’ilfhios ’am. ’S dòcha gu bheil. ’S caomh leotha boiteagan cuideachd.”
“Tha ’ad neònach, co-dhiùbh.”
“Tha mise smaoineachadh gu bheil feadhainn aosd a’s a’ loch — seanairean is seanmhairean — ’s bi ’ad ag ìnnse dhan fheadhainn eile gu bheil dubhan a’s a’ bhoiteig. Ach cha bhì ’ad a’ cuimhneachadh.”
“Am bi na seanairean a’ cuimhneachadh?”
“Cha bhì, glè thric. Ach an fheadhainn aosd-aosd, bì iadsan a’ cuimhneachadh.”
“Am faca tusa fear aosd-aosd?”
“Chan fhaca duin ’ad.”
“ ’S iongantach mura h-eil ’ad mór.”
“Biasdail.”
Ghreas ’ad orr, taobh ri taobh, a’ leantainn allt cam an t-Slugaid.
“Bha siud math,” thuirt a’ Sgudalair.
“Bha, mur biodh na meanbh-chuileagan.”
“An téid sinn ann a-màireach a-rithist?”
“Thèid. A-chula latha.”
“Feumaidh sinn fàgail nas tràith na seo.”
“Bha mise ’g iarraidh falbh, ach cha robh thu ’g éisdeachd rium.”
“Cha chuala mi. . .”
“Bha mi ’g éigheachd àrd mo chinn.”
Nuair a ràinig ’ad an abhainn bha i fàs dallanach, ach bha iadsan eòlach air gach gluma, lùb, is brugan fad nan ceithir mìle a-steach gu Gil-a’ -Chlamhain.
“A Choinnich?”
“Dé?”
“A bheil gealach ann a-nochd?”
“Chan ’ilfhios ’am. .. chan eil.”
“A bheil feagal ort?”
“Chan eil. .. carson? . .. chan fhada gu ruig sinn.”
“Feumaidh sinn fàgail nas tràithe a-màireach.”
“Feumaidh. Falbhaidh sinn a’s a’ mhaduinn. ’S dòcha gum bi an t-acras air an fheadhainn aosd an uairsin.”
“Falbhaidh sinn mus dùisg na cuileagan, nach fhalbh?”
“Falbhaidh, ’s chan eil càil a dh’fhios nach beir sinn air fear mór biasdal.”
“Bhiodh e math nam beireadh.”
Dh’fhalbh a chasan leis a’ Sgudalair aig bruthach réisg agus thuit e air a bheul-fodha dhan a’ pholl. Chuidich Coinneach gu chasan e, ’s bha ’n dithis air chrith. Cha robh fada nis gus an ruigeadh ’ad earball an fheadain — agus as deidh sin bhiodh ’ad tèaruinnt.
“Théid mis’ air thoiseach — lean thusa. Chan eil fada sam bith gu ruig sinn a-nis.”
“Siuthad ma-tha. Air do shocair.”
“ ’N dùil dé chanas ’ad? Tha mi creids’ gu bheil ’ad a-muigh a’ coimhead air ar son.”
“A-chula duine. Tha sinn fada ro-anmoch.”
“Ailein?”
“Dé?”
“Chan fhaca m’athair-s’ neo mo mhàthair càil aig Bota-Cnàmh.”
“Chan fhaca na m’athair-s’ . A-riamh.”
“Chan eil càil ann.”
“Tha feagal orm, a Choinnich.”
“Tha ’s ormsa.”
Agus stad ’ad, fuar leis an eagal. Bha Bota-Cnàmh aig an ath luib ach cha b’urrainn dhaibh carachadh — an dithis gun smid, reòidht’, a’ coimhead rompa dha’n dorchadas le sùilean móra.
“Dé nì sinn? . .. A Choinnich. .. Dé nì sinn?”
“Eigh thusa ’n toiseach. Chan eil rian air nach eil cuideigin ’nar lorg.”
“Eighidh sinn còmhladh.”
Cha do dh’éigh — cha b’urrainn dhaibh — dh’fhaodadh gun cluinneadh rudeigin eile ’ad. Agus sheas ’ad ann-a- sin ri taobh a’ chéile — fear man bioran, ’s fear man uircean — glaist’ air a’ mhòinteach mhór, uamhasach ud.
Mu dheireadh chual e a’ Sgudalair a’ gal, ’s dh’fhairich e-fhéin aodann a’ call a cumadh — sruth bho shùilean ’s bho shròin, a bheul a’ sgiabadh agus anail ’ga fhàgail ’na cnapan. Chaidh a’ ghal gu béiceal, gu rànail,
gu glaodhaich; rug ’ad air làmh a-chéile ’s choisich ’ad air an adhart man dà pheacach chaillt a’ dol gu cathair breitheanais. Cha robh deifir a-nis; cha shàbhaileadh duin iad. .. duine beò. .. Cha robh e comasach dha nì freasgairt orr, ach dha Dia Israel a-mhàin. Agus anns a’ mhionaid chuimhnich ’ad: ‘Tha feagal aige roimh Dhia.’
“Ma ni sinn ùrnaigh,” thuirt a’ Sgudalair, “cha tig e ’na ar gaoth.”
“Tha ’n Cruthaidhear nas làidir — cha dèan e chùis air a’ Chruthaidhear.”
“Cha dèan ge b’oil leis.”
“Canaidh sinn ùrnaigh ’s gabhaidh e feagal.”
“Can thusa d’ùrnaigh an-toiseach ma-thà.”
Agus thuirt Coinneach:
“Dia féin is buachaill dhomh, cha bhi mi ann an dìth; ’s cha thachair càil dona dha m’athair, mo mhàthair, Barabal agus Coinneach Beag agus mise. Agus Ailein. Air sgàth Chrìosd, Amèn.”
’S thuirt a’ Sgudalair:
“Dean tròcair orm, a Dhia nan gràs, gu h-iochdmhor saorsa mis’; agus m’athair ’s mo mhàthair ’s mo sheanair, agus Coinneach: Air sgàth Chriosd, Amèn.”
“Tugainn a-nis,” arsa Coinneach. “Cha leig an Cruthaidhear dhà thigh’n faisg oirnn.”
“Cha leig.”
“Bi aingeal a’ coiseachd romhainn — aingeal leis a’ Chruthaidhear — ’s bi claidheamh mhór aig an aingeal, ’s chì a’ Sàtunn e, ’s dèanaidh e ás.”
“A bheil an aingeal a’ coiseachd romhainn an dràsda?”
“Tha.”
An aingeal seo, le Dia, ’gan treòireachadh a-steach gu Gil-a’ -Chlamhain, ’gan dìon bho’n oidhche agus gach cunnart a th’anns an oidhche, eadhon ’s mar a chaidh Peadair a dhìon bho làmhan Herod bho chionn fhada ’n t-saoghail. Agus ràinig iad. .. cha robh air uachdair na talmhainn cho saoirsinneil, cho taingeil. Bha na daoine móra a’ guidheachdan ’s a’ trod.
Làirne mhàireach cha deach iad a dh’iasgach idir.
Cha deach iad a dh’iasgach an ath-lath’ a-bharrachd, no a’ là as deidh sin. Sheachainn iad a chéile. Bha cuimhne ro mhath aca air an fheadan, feagal agus ùrnaighean — bha na h-ùrnaighean gu h-àraid na bu dorra dhaibh na ’n cuid béiceil — h-abair balaich mhóra! ’S bhiodh esan, Coinneach, a’ smaoineachadh air cho math ’s a dh’fhaodadh cùisean a bhith nam biodh e-fhéin air a bhith na bu chruaidhe — a’ dealbh ’na inntinn mar a choisich ’ad a-steach ris an abhainn, a’ Sgudalair ag uspartaich air chùlaibh ach a’ faighinn comhfhurtachd ’na neart-san. Esan, ’s a cheann an àirde, calm agus duineil man saighdeir — esan man Daibhidh a’s a’ Bhiobull nuair a chuir e flat fuar Goliath. ’S bhiodh Seonaidh Dubh agus Domhnall a’ Chladaich agus a chula duine ’g radh: ‘O ’se balach làidir a tha siud — cha robh a leithid a-seo a-riamh.’
LB Thug a’ Sgudalair pios pàipeir a-mach ás a phòcaid.
“Tha mi fiachainn ri Oran Mór eile a chuir ri chéile,” thuirt e. Bha a’ Sgudalair ’na bhàrd agus bha e air sgrìobhadh cóig Orain Mhór a’ moladh Nellie, trì dàin dha Gil-a’ -Chlamhain agus abhrain mu-dheidhinn frasan agus sgòthan ’s an cuan mór farsuing. Ghlan e na speuclanan.
“ ’Seo a’ chiad rann,” thuirt e.
Chaochail iad uile LB bha smiorail is treun, LB na fiùrain bha bòidheach, LB tùrail is dòigheil, LB chaochail iad uile, LB tha sinne leinn-fhìn.
“Eil an còrr dheth agad?” arsa Coinneach.
“Tha,” ars a’ Sgudalair. “An rann mu-dheireadh.”
Chaochail iad uile LB ’s tha sinne leinn-fhìn, LB a’ triall feadh nan gleannan,
nan glaicean ’s nan claisean, LB a’ teàrnadh na mullach LB nach atharraich tìm.
Phaisg e am pàipeir agus chuir e ’na phòcaid tòin e. “Dé do bheachd?” dh’fhoighnich e.
“Glé mhath,” arsa Coinneach. “Leugh a-rithist e.”
Leugh a’ Sgudalair a-rithist agus a-rithist agus a-rithist e. Agus an uair a bha e deiseil, thuirt Coinneach:
“Glé mhath.”
“Bha mi smaoineachadh,” ars a’ Sgudalair, “gun còrdadh e riut.”
“Cuine chluinneas mi ’n còrr dheth?”
“Tha ’n còrr ’na mo cheann,” ars a’ Sgudalair. “Oran mór, a’ moladh nan daoine bha seo uaireigin: ar seanairean ’s ar seanmhairean; muinntir ’Ic Dhomhnaill a bha ’san Dùn, muinntir ’Ic Sheumais ann am Buaile na Crois, Bànaich Léinebroc. . . .”
“An Glaisean?” arsa Coinneach.
“An Glaisean. . .”
“Oran mór molaidh.”
“Dìreach. .. mu dheidhinn nan daoine còir sin, agus mu-dheidhinn nan àiteachan a dh’aithnicheadh iad: a’ Loch Chaol, Bhréitheascro, an t-Slugaid, Ard-nan-Claisean ’s a’ Ghil. . .”
“B’fheàrr leam,” arsa Coinneach, “gu’m b’urrainn dhomh abhran a chuir ri chéile. Ach cha robh an tàlant sin againn — clachairean, buachaillean, agus luchd togail na fonn. Sin sinne.”
“O bha sibh làn ceòl,” ars a’ Sgudalair. “ ’S bha sinne làn bàrdachd.”
Thug e sùil air an uinneag agus sheas e.
“Cuimhnich air an diathad a-nis,” thuirt e. “Thoir leat an crodh agus fuirich againn-fhìn gu’n ath-sheachdainn. Thoir leat do ghun-oidhche cuideachd.”
“Mo chrùisgean ’s mo chòrn-ola,” arsa Coinneach. Agus thòisich iad a’ gàireachdainn aig dorus an taigh mhóir.
| title | 2 |
| internal date | 1979.0 |
| display date | 1979 |
| publication date | 1979 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Deireadh an Fhoghair %p |
| parent text | Deireadh an Fhoghair |