6
Chuir i ás a’ lamp a bha ri taobh na leap. Bha solus na gealaich aice a nis agus chitheadh i, air an uinneag, an Tom Geur agus cliathaich na beinne. ’S cha b’urrainn dhith — a’ coimhead riutha dorch sàmhach fo’n t-solus ud — gun smaoineachadh air ceann-teagaisg a bhiodh tric aig Ailean.
‘Ginealach a’ tighinn,’ chanadh e, ‘agus ginealach a’ falbh, ’s an talamh a’ fantainn.’
Chuala Ailean na focail ud aig bodach beag annasach a bh’ann uaireigin ’s a thàinig a-steach a thigh a sheanair — athair athair — an uair a bha a sheanair air a’ leabaidh leis an teine-dé. Cha robh e ach cóig bliadhna a dh’aois. Bha a sheanair ann a’ leabaidh a’ staill, a’s an dorchadas, agus bhiodh esan ’na shuidhe air innean, a’ coimhead dha’n teine ’s ag éisdeachd ri sheanair ag osnaich ’s a’ tionndadh. Thuirt a sheanmhair ris gur e teine-dé a bh’ann, agus bha dùil aige-san an uairsin gu robh a sheanair a’ dol ’na theine air chùl nan cùrtairean.
Ach air feasgar dorch thainig am bodach seo. Bha bat’ aige, agus bha mìr-eòrna aige ’na phòcaid — fhuair Ailean làn a chraois dheth. Bodach dòigheil a bh’ann, buachaille. Sheas e ann a’ meadhon a’ làir agus theann e bruidhinn le guth man tàirneanaich. Cha robh esan a’ tuigse có ris a bha e a’ bruidhinn — an robh cuideigin a-muigh air an tobht? an robh dà shùil air an fhàrluis? Sheall e-fhéin suas ach chan fhac e càil ach na sparran, agus na ceanglaichean, ceò ghorm agus sùich. Agus chual e am bodach ag radh: ‘Ginealach a’ tighinn; ginealach a’ falbh; agus an talamh a’ fantainn.’ Lean na focail sin ri Ailean.
Cha b’urrainn dhìthse a nis — ’s a sùil air a’ bheinn agus an oidche geal — gun smaoineachadh air an fheadhainn a dh’aithnicheadh i-fhéin: Goromal agus Ruairidh-nan-speuclanan; muinntir Choinnich Mhóir; agus an dà bhràthair a bh’ann a Léinebroc: Aonghas agus Calum, na Bànaich mu dheireadh. Bha iad gu léir cruinn an oidhche thainig Ailean leatha gu Gil-a’ -Chlamhain.
Bha cóig mìle deug a choiseachd eadar am baile-puirt agus a’ Ghil, ’s bha Ruairidh a’ feitheamh riutha leis a’ làir bhuidhe agus a’ chairt. ‘Gun dìth thu-fhéin. . .. Gun dìth thu-fhéin. . .’ thug e dheth a bhonaid mas do rug e air làimh oirre. Falt cléigeanach glas, agus a’ làmh làn ghàgan. Cha robh e idir col’ach ri Ailean ann am meud, cumadh, no ìomhaigh, ach a mhàin gu robh speuclanan air an dithis. Bha Ruairidh caol, crùbach — shaoileadh tu gu robh na gàirdeanan aige fada na b’fhaide na bu chòir dhaibh a bhith. Duine beag molach, dorch a’s a’ chraiceann, aona chas chuagach.
Thainig uisge drùidhteach orra a’ dol tarsuinn na mòintich. Bu shuarach leotha, ’s iad trang a’ dèabhadh na searrag a lìon Ailean anns a’ Bhaile Mhór, a lìon Ruairidh anns a’ Bhaile Bheag — bhiodh cuirm ann an Gil-a’ -Chlamhain. ‘Bi clann a’ rìgh air do bhanais!’ dh’éigh Ruairidh gu h-àrd le ghuth, ‘ . .. agus seinnidh Aonghas Bàn a’ phìob, ’s bi sinn a’ danns gus an goir an coileach. . .’ Dh’innis e dhith mar a dh’éirich dhan a’ chas chuagach — seanchas mhór na cois, thuit a’ chlach a dhiùlt na clachairean oirre ’s bha sin cràidhteach gort — agus chaidil e roimh’n a cho-dhùnadh ’s cha chual iad an còrr bhuaithe gus na ràinig iad. ‘Mo nàire! Mo nàire!’ thuirt Goromal, ach bha i dòigheil. ‘Nach seall sibh air an t-seana-bhun — tha sinn air ar maslachadh, a ghraidh.’ Bha i ’na seasamh anns an dorus, agus bha aodannan eile air a cùlaibh a’ coimhead a-mach. Agus cho luath ’s a thug Ruairidh mun aire gu robh iad air buannachd ’s gu robh a’ luchd-éisdeachd air a dhol am meud, sheas e ann an toiseach na cairt agus sheinn e dhaibh uile:
Tha mo bhreacan fliuch fo’n dìle LB ’S chan fhaod mi innse mar thà e; LB Tha mo bhreacan fliuch fo’n dìle.
Tha mo bhreacan gu fliuch fuaraidh LB ’S chan urrainn dhomh chuir suas a màireach; LB Tha mo bhreacan fliuch fo’n dìle.
Ghleus Aonghas Bàn a’ phìob:
Tha thìd agam-fhìn a bhi falbh dhachaidh dìreach LB Mas dig an t-uisge mìn gu bhi garbh dhomh.
pluicean Aonghais a’ lìonadh ’s a’ bòcadh ’s a shròin eatorra cho dearg ri tomàto, tomàto leis a’ ghràinne dubh. Na meòir cho siùbhlach, brag aig a chas
Nam biodh trì sgillinn agam LB Chuirinn dhan an òl ’ad. ..
cùl amhaich Aonghais.
Bha e-fhéin agus Calum a bhràthair col’ach ri chéile: leathainn, trom, dearg. Daoine solt gun dad a chòmhradh, carthannach agus faisg ’nan dòigh. Cha bhiodh tu glé fhada ’nan cuideachd gus a saoileadh tu gu robh iad ann a riamh ’s gum b’ aithne dhut iad bho thoiseach do bheatha.
Agus an fheadhainn eile:
Coinneach Mór, athair Choinnich, fear-gléidhidh Ard-nan-Claisean — cho cruaidh ri creag, chanadh tu gur ann ás aodann na creige a chaidh a sgealbadh. Shìn e a chròg mhór thuice — cròg mhór man spaid — agus smaoinich i ’s i a’ faicinn a làimh fhéin a’ dol ás an t-sealladh: O mo làmh bheag bhochd, cha dèan thu ’n còrr a chaoidh. Ach cha do dh’fhàisg e idir oirre. Dh’fhàisg e air làimh Ailein gu-tà, ’s ged a leig esan na h-éigheanan ás bha Coinneach Mór gun iochd: thainig a’ chròg eile a-nuas air a ghualainn, thuit speuclanan Ailein gu bàrr a shròin agus lùb a ghlùinean. ‘Bu tu-fhéin an ceatharnach Ailein — có a riamh a smaoinich gu faigheadh tu té cho sgìamhach. . .’ ‘Tha thu air mo
chiùrradh!’ ars Ailean, a’ glaodhaich. ’S thuirt Catriona, bean Choinnich: ‘An ainm an àigh nach suidh thu air do thóin.’
Bha trì beannagan air Catriona ’s bha ’m broilleach aice làn phrìneachan-banaltrum. Shuas anns a’ chùlaist — air falbh bho ghlaodhraich nam fear — rinn i fhéin agus Goromal agus Barabal mìn-sgrùdadh air a chula piullag-aodaich a bh’aice. ‘Càite ’n fhuair thu seo a ghraidh? Mo chreach-s’ a Ghoromal, nach seall thu — fiach do làmh air an aodach sin.’ Làmhan cruaidh garbh; làmhan a bhiodh a’ pràbladh na mónach ’s a bha eòlach air gràp is spaid; làmhan a bhleòghnadh bó ’s a bheireadh laogh bho mhàthair ’s a ghlanadh duis ann a sruthan fuar air maduinn reòidhte geamhraidh. Neònach a bhi faicinn na làmhan seo air a gùn geal sìoda. Agus fhad’s a bha ’n dithis aca a’ beachdachadh air, thainig Barabal thuice-se a dh’fhoighneachd mu dheidhinn an t-saoghail sin far an robh aodach ùr brèagha, fàinneachan is grìogagan. .. ‘Tha mise dol ann,’ arsa Barabal, ‘ ’s cha thill mi tuilleadh — chan eil càil a seo dhòmh-sa.’ Rinn i sin. ’S bhiodh ise uaireanan a’ miannachadh gun tilleadh Barabal ’s gum bruidhneadh iad a rithist air bùithean a’ Bhaile Mhóir, air brògan is adan is aodach geal sìoda. Ach cha thilleadh. Thigeadh cèic a chula Bliadhn’ Ur. Sin uireas.
Nighean bhòidheach a bh’innte. Bha a màthair eireachdail cuideachd. Catriona, nighean Dhomhnaill a’ Chladaich. ‘Fuirich a nis a Chatriona,’ chanadh Goromal, ‘agus foighnichidh sinn dha Nellie. . .. Có a ghraidh a chanadh tu-fhéin as truime, mise no Catriona?’ Bha a’ cheist seo ag iarraidh faiceal. ‘Chan eil unnam-sa a bhrònag,’ chanadh Catriona, ‘ach an craicean ’s na cnàmhan. Seall: dà chota-bàn, seacaid bheag, agus dà dhrathairs; ’s tha geansaidh mor orm a bharrachd air a sin agus piullagan eile. Chan eil thu a’ faicinn ach aodach. Thoir dhìom an aodach ’s tha mi cho caol ri stamh a’ chladaich.’ ‘A nis, a nis, a Chatriona, chan eil math sam bith dhut ann. .. tha a’ cheart uidhir orm fhìn, a’ cheart uidhir.’ ‘O fiach an isd thu. .. gu
sealladh sealbh ort a chreutair, ged nach biodh ann ach an tóin a th’ort — chan fhada gheibh thu troimh’n dorus. . .’ ‘Cluinn oirre, Nellie, ’ga call fhéin. .. ag radh gu bheil tóin mhór orm-sa!’ Agus gu dearbha cha robh Catriona fada ceàrr, ach tóin ann no ás, bha Goromal air leth math.
Nighean Sheonaidh Duibh. Bha uaireigin othail ann a sìg-chorc air Ard-nan-Claisean, agus rugadh mac dhith. Ailean.
‘Tugainn sìos a nis,’ thuirt Goromal. ‘Tha cho math dhuinn aghaidh a’ bhoinn a chuir air a’ bhathais.’ Bhiodh focail mar sin aice: ‘aghaidh a’ bhoinn air a’ bhathais.’ Goromal.
’S chaidh iad sìos chun an teine ’s bha Coinneach Beag a’ seinn:
O ’s fheudar dhomh bhi togail orm LB A dhìreadh na fuar bheann.
Cha sheinneadh duine cho math rise-san. ’Na shuidhe air a’ bheing eadar Aonghas Bàn agus Calum, ’s bha ’n dithis aca-san air an gluasad gu gal. Bha na h-abhrain — gu h-àraid aig deireadh na h-oidhche ’s an deoch ’s an cadal ’gad fhàgail fann — bha na h-abhrain an uairsin slaodach, tiamhaidh. Dh’fhalbh Coinneach Beag cuideachd, an gille tùrail grinn. A dh’Africa, O Dhé. Africa. Có chreideadh an oidhch ud gum b’e siud do cheann-uidhe? ’S nan tigeadh tu rithist, ’nan tilleadh tu Choinnich, bhiodh a’ loch ud mar a bha i riamh, an gleann seo gun atharrachadh. Ach sgaoil a’ choinneamh:
‘Oidhche mhath leat a Chatriona.’
‘Oidhche mhath Aonghais, ’s math a chluich thu oirr’ a nochd.’
‘Na bithibh fada gun ar ruighinn a nis.’
‘Cum do shùil air Coinneach Beag.’
‘Tha i cho dorch ris a’ bhìth. . .’
‘Mar sin leat an dràsd Ailean. . .’
‘ ’S gu robh latha fada sona agaibh le chéile.’
‘Oidhche mhath dha-rìreabh. .. oidhche mhath.’
Agus an talamh, mar a thuirt Ailean, mar a thuirt am
bodach a thainig air feasgar, an talamh a’ fantainn. An Tom Geur man balgan-buarach ann a’ mullach na beinne. A’ mhòinteach. Bho thainig an aois oirre cha bhiodh i a’ ruighinn cho fada mach ’s bu mhiann leatha ’s bha sin glé dhuilich dhith.
Ach gu dearbha bha maduinnean math ann, gu bràth ’na cuimhne, an uair a nochdadh Coinneach ’s a dh’innseadh e gu robh latha cruinneachadh nan caorach air a thighinn aon uair eile. Meadhon an t-samhraidh. Bhiodh i-fhéin agus Ailean ’nan cadal séimh. Agus an uairsin thigeadh a’ fuam:
‘A-ha! A-ha! A-ha!’ a’ dol troimhead chun a’ smior. Coinneach ’na sheasamh anns an dorus. Theannadh Ailean a’ trod:
‘Dé tha thu fiachainn ri dhèanamh? Cuir ás dha’n dithis againn?’
‘A-ha!’
‘Fios agus cinnt agad nach eil mise fulangach. . .’
‘A-ha! A-ha!’
‘O mo chreach-s’ a Choinnich.’
‘Leig thusa dha. .. leig thusa dha. .. coinnichidh fhiadh fhéin rise-san lath-eigin.’
‘Togaidh mi ’n teine.’
‘Fios aige nach eil mo chridhe-sa ach lag.’
‘Ni mi biadh.’
‘ . .. Mì-mhodh agus dìth na nàire. . .’
‘Cuir thusa air an coire Choinnich. .. ni mi-fhìn am biadh.’
‘Co-dhiùbh, bi duine dol ri dhualchas seachd uairean a’s a’ latha.’
‘Och isd, Ailein.’
‘Isdidh. Isdidh mise. Ach fuirich thus ort.’
‘Chan e cail a tha ceàrr a Choinnich, ’s gun dàna tu cho tràth?’
‘Tha gu leòir ceàrr.’
‘O chan e, chan e, chan e. Mi-fhìn is Teàrlach a’ dol a dh’iarraidh nan caorach — maduinn cho math ’s a thainig am bliadhna.’
Maduinn àluinn. Bu shunndach an ceum a’ falbh,
saor o uallach, saor o chuileagan, agus dealt na h-oidhche fhathast air a’ fhraoch. Bhos cionn na h-Airidh Ghlas dh’éireadh na faoileagan le iulach àrd — bhiodh iad a’ neadachadh ann a sin; a’ cuir feagal a bheatha air Ailean; Ailean a’ moinnan dhaibh, aodann a’ deàrrsadh, cugallach a cheum. ‘Tha na balgairean sin a’ cuir na mòintich fodhpa-fhéin — chan fhada chì thu cearc-fhraoich, naosg no lach. . .’
Leigeadh iad a’ cheud anail air an Tom Gheur. Bha an tom fradharcach, chitheadh iad sgaoilteach mhór de mhòinteach bho mhullach. Coinneach a’ coimhead timchioll ’s a làmh ri mhaoil; Ailean a’ deocadh bil-feòir, a shaoirsinn aige a nis — cha robh an còrr a dh’uamhasan anns an t-slighe.
Cha bhiodh ise a’ dol na b’fhaide na ’n tom. Ghabhadh Ailean a-mach air a shocair gu loch Sléibht, agus nan tigeadh caoraich ’na rathad leigeadh e éighe: ‘O-ho! O-ho!’ agus an ceann greis chitheadh i iad ’s an earbaill an àirde a’ ruith sìos dhan a’ ghleann. Bhiodh Coinneach ’s an cù a’ toirt sgrìob mhór siar air an abhainn — bha ainmeanan ann: Feadan Idhagro, Loch Bhréitheabhat, an Garadh Mór, a’ Loch Chaol. Chluinneadh i fead Choinnich an dràsd ’s a rithist ach chan fhaiceadh i gluasad sam bith. Uaireanan bhiodh an dithist fada gun ceann a thogail agus dh’fhàsadh i rudeigin iomagaineach, dealbhan a’ ruith troimh h-inntinn. Gu h’àraid bhiodh i a’ faicinn Ailein suas gu achlaisean ann a’ léig-chruthaich no air a cheann dìreach ann am Bota-Cnàmh.
Ach nochdadh na gaisgich mu dheireadh thall, fear caol ’s fear cruinn air cùl nan caorach an uachdar a’ ghlinn.
‘Teich a-mach a bhalaich.’
‘O-ho! O-ho!’
‘Eil thu faicinn na caora shùileach?’
‘Robh i agad a’ tighinn?’
‘Thoir leat ’ad, leat ’ad a bhalaich.’
‘Tha i air thoiseach, a Choinnich.’
‘Laigh a nis! Laigh sìos.’
‘Robh thu muigh fada?’
‘Loch Bheag Shanndabhat. Tha mi smaoineachadh gu bheil ’ad againn.’
‘Bi fios aig Nellie. .. Seo, seo. .. O-ho!’
‘Trobhad a nis. Cùl mo chois.’
‘Bha Teàrlach rìoghail. Bha Teàrlach math. Bhiodh i a’ saoilsinn an t-saoghail dheth ’ga fhaicinn a’ cuir na mòintich mhór ud as a dheidh, a’ dol gu cinnteach a réir àithne a’ mhaighstir. An uair a ruigeadh iad, bhiodh i a’ freasgairt air Teàrlach an toiseach, Teàrlach còir, Teàrlach còir agam-sa. ’S ged a bha a theanga air tuiteam a-mach, cop ri cùl a bheòil ’s an anail cho luath, cha robh duine no ainmhidh cho moiteil ’s a bha Teàrlach an uair ud.
Bha an fhaing eadar Ard-nan-Claisean agus an tigh aca-fhéin. Bha i ann bho thùs, air a dèanamh le cip agus sgrathan, na ballachan a nis air talmhachadh. Chitheadh tu mun cuairt oirre far an robh àite fhéin aig gach duine — buaileagan uaine far am biodh iad a’ bearradh ’s a’ spoth ’s a’ trod ’s ag éigheachd ’s ag òl bainne tiugh. Bha cuimhne mhath aice air na bonaidean, na beannagan, na briogaisean, ’s na bréidean air na tóinean. ’S bhiodh na tóinean an àirde dha’n adhar ’s iad trang a’ rùsgadh; na h-aodainn dubh, fallusach, aig teas na gréine agus stùr na faing. Nan tigeadh dà rùda gu chéile stadadh an obair agus chruinnicheadh ’ad timchoill. Bhiodh gach duine a’ moladh a rùide fhéin, ’ga phiobrachadh ’s ’ga bhrosnachadh. ’S an uair a bhiodh an t-sabaid seachad, theannadh iad a’ dearbhadh an amhaichean a chéile: ‘Cha do rinn e bhiadh dheth a Chaluim. .. ’, ‘Cha leig thu leas a nàbuidh, cha bhi e gu bràth nas treise na rùda mór agam-sa.’ Ach chaidh casg a chuir air a’ ghnothuich seo a riamh bho chaidh caora le Coinneach Mór a pronnadh gu bàs. Choisich i, brònag, air a deagh shocair eatorra, ’s mas d’fhuair duine bh’ann air caruchadh, bha an fhuil dhearg ri coinnlean ’s a mionach slaodadh rithe. Cha do rinn i a’ fuaim bu lugha.
Chrath i air falbh an dealbh sin. Na b’fheàrr a bhi cuimhneachadh air na maduinnean tràth nuair a
dh’fhalbhadh iad le ceum sunndach ’s an dealt fhathast air a’ fhraoch. Dh’fhàs i uamhasach ceangailte ri na caoraich, dh’aithnicheadh i g math iad agus dh’aithnicheadh iad i. Air a’ gheamhradh, an deidh a’ reitheachd, bhiodh i a’ dol thuca le biadh. Ruigeadh i àiridhean Bhréitheascro, tobhtaichean uaine a measg luachair, agus dh’éigheadh i orra:
‘Nighean Mhór! A’ Bhlàrag! Tróidibh!’
‘Chaora Sgrogach! Gille Bàn! Tróidibh! Tróidibh!’ Cha robh caora a’ tadhal a’ ghlinn nach aithnicheadh i ’s bha ainm aice air a h-uile gin. Bòidheach dha-rìreabh a bhi ’ga faicinn a’ cromadh thuice bho gach taobh, ’s an uair a bhiodh an oidhche reòidhte ’s i a’ cuir an t-sneachd chuimhnicheadh i orra, crùibte còmhladh ann am fasgadh na seann thobhtaichean ud.
Cha robh aca a nis ach na trì beathaichean: Caora Bheag na Tràghad, Nighean na Fìor-othaisg, agus a’ mult. Ach bha gu leòir aig Coinneach, a-muigh ann a sin leotha fhéin air a’ mhòinteach mhór. Chitheadh i, air an uinneag, an Tom Geur agus cliathaich na beinne. Glé dhorch a nis. Cha b’fhada gu maduinn.
“Chan ’ilfhios nach ruig mi fhathast sibh,” thuirt i gu socrach, “ . .. an Airidh Ghlas. .. Bhréitheascro. .. druim Loch Shléibht. .. chan ’ilfhois fhathast. .. latha buidhe Bealltainn. . .”
LB Bha Coinneach aig muir; a’ falbh chladaichean is chuantan, a’ cluinntinn nan tonnan mór a’ sluaisreadh. ..
Sluaisreadh. LB Focal dhut. Sluais. .. readh. LB Fuaim an fhocail, a’ fuaim agad; a’ fuaim socair sluaisreach samhraidh agad LB ri cladach, ri tràigh, a’ tràghadh ’s a’ lìonadh.
Luaisgeanach do ghluasad LB a-mach ’s a-steach, a-mach ’s a-steach, LB aotrom aig uairean LB a’ sgaoileadh air gainmheach is mol.
’S an uair a thig i bho’n iar-thuath LB dorch dioneanach na tonnan trom geamhraidh agad LB a’ bualadh buille bho bhuille air leac is palla LB a’ pronnadh ’s a’ stracadh LB ’s a’ briseadh geal ri gach carraig agus sgeir LB smùid is siaban ’ga frasadh, LB aimhreiteach do chòmhstri ann an uaigneas nan geodhachan
ni thu sgaradh an uairsin LB ni thu sgabadh: LB lorgaidh na h-eòin fasgadh ann a’ sgoltadh dubh nan creag LB teichidh an fhaoileag gu tìr LB crùbaidh a’ chrùbag ’na daingneachd fhéin.
Ach thig fois agus fèath a rithist LB ’s bi solus na gréine air do chòmnhnardan àrd LB ’s a’ fuaim socair sluaisreach samhraidh agad LB ’a tighinn ’s a’ falbh LB ri cladach is tràigh.
LB Ann an càinealachadh a’ latha dh’fhàg i cala, m’athair agus Calum Bàn ag iomradh, mo cheann làn cadail. Bha i bòidheach dha-rìreabh, an eathar againn, air druim a’ chuain. Cha robh focail againn ach dha’n aimsir ’s sinn a’ coimhead ri na néimhean os ar cionn:
‘Tha i gealltainn latha math.’
‘Cho fad’s nach tig i gu bhi ro bhlàth. . .’
‘Na fuireadh i aig ’n Earadheas, dìreach man a tha i ’n dràsd. . .’
‘Bhiodh sin, mar a chanadh an Glaisean, ion-mhiannaichte.’
‘Cha b’urrainn na b’fheàrr.’
‘Ach bha teas innt’ an dé. .. aig àird a’ mheadhon-latha, bha teas innt’ . . .’
Thainig na fulmairean a-nuas bho bhàrr a’ chladaich a choimhead rinn — na h-eòin chrom, grinn a ghluaiseas
iad. Thainig a’ steàrnag chaol a throd, ’s bha na faoileagan ann co-dhiùbh.
Chum sinn a sròin gu siar. Bha ’n Talamh Fuar a-muigh a sin, taobh thall na fairge. ’S bha mi ’gam fhaicinn fhìn ag iomradh a-null tarsuinn agus an dealbh iongantach seo agam dha’n Talamh Fhuar ag éirigh an àirde ás na h-uisgeachan. Ach thug sinn mun cuairt i mu choinneamh an Dùin agus dhùisg Ruairidh gu obair mi:
‘Siuthad siuthad a Choinnich, leig sìos an ceann-mara.’
Ceud agus trì fichead dubhan, a’ lìon-beag a bh’againn. Ceud agus trì fichead dubhan air an deagh bhiathadh le rionnach, mo làmhan ’gan cuir, aon is aon, gu bràth gos na ràinig sinn sear air Ard Idhanis. Bha Ard Idhanis a ramh ’na chomharr againn, ’s aig an fheadhainn a bh’ann romhainn — iasgairean nan eathraichean móra a dh’fhalbhadh fo sheòl.
Ghabh sinn ar biadh an uairsin ’s leig sinn dha’n t-sruth falbh leinn socair air ais gu siar.
‘Sruth sear gu lìonadh agus siar gu tràghadh,’ thuirt Calum Bàn as a ghuth-thàmh. Agus aig àm shonraichte chan iarr e taobh seach taobh. Sin an t-àm as fheàrr ’son iasgach. Bha dorgh aig gach duine, a’ sgaoileadh na sreang gos am buaileadh a’ luaidhe grunnd na mara. Lorg sinn a’ saidhean agus a’ liùgh agus na sgobagan àbhaisteach faisg air tìr. Bha na rionnaich na b’fhaide muigh ’s rinn iad stialladh air dubhanan, rinn iad toinneamh air sreangan, ’s chuir iad Ruairidh troimhe-chéile:
‘Tha clann na galla sin glan ás an ciall! Tarruing a-mach i, Choinnich, gos a ruig sinn na truisg.’ Agus ghabh sinn a chomhairl’, a’ gabhail comharr eadar an Dùn agus Ard-nan-Claisean. Grunnd-mara nan trosg — trom cadalach iadsan. Ailean le shùilean cruinn ’gan coimhead marbh fo chasan:
‘Nach àluinn an t-iasg e, Choinnich. Agus a’ rionnach cuideachd.’
Bha an adhar gorm, gun aon sgòth. Chunnaic sinn na sùlairean a’ dol gu siar, a’ sgarbh dubh leis fhéin a-null ’s
a-nall air aghaidh na doimhne. Chuir an cearban car-a- mhuiltein no dhà, ’s bha a’ ròn rìoghail, le shròin ’s le fheusag, air togail a chinn. Feallsanach a’ chuain mhóir.
‘Trobhad a bhalaich, balach bochd, trobhad thusa,’ bha Ruairidh ag éigheachd. Agus shaoileadh tu aig amannan gur e sin an dearbh rud a bha esan a’ miannachadh. Ach cho luath ’s a thigeadh sinn dàn air, theicheadh e air falbh. Balach glic. Có chuireadh earbsa ann a’ mac an duine.
Bha m’athair a’ bruidhinn air iasgairean eile:
‘Dà eathar againn air an tràigh, an te seo agus eathar mhór Dhomhnaill a’ Chladaich. ’S bha na dhà a-muigh a’ là ud. Ged a bha mise glé òg — cha bhithinn ach mu shia bliadhna — fhuair mi còmhla ri m’athair. Bha mo sheanair oirre cuideachd, Domhnall fhéin, Aonghas mac Dhomhnaill a bha ’san Dùn, Fionnlagh Beag an t-sruthain agus Seoras Alasdair na Buaile. B’e sin a’ sgiobadh. Bha Seonaidh Dubh air an téile, d’athair fhéin a Chalum, an Glaisean, Seumas Alasdair bràthair Sheorais, ’s bha Ailean Mór ’na sgiobair oirre.
‘Co-dhiùbh thainig a’ feasgar a-mach — shéid i bho’n iar, steall geal aice air sròin a’ Rudha. Cha do ghabh mi a leithid a dh’eagal a riamh — uamhasach fhéin an fhairge nuair a dh’éireas oirre. Bha na bodaich ’na maraichean math gu-ta, ’s chum sinn a deireadh dha’n t-suaile, Seoras ’ga stiùireadh. Tha mi creids’ gum biodh sinn a’ dlùthachadh gu math air an tràigh nuair a chunnaic sinn eathar Ailein. Agus h-abair sealladh! Bha i gearradh tarsuinn oirnn bho’n ear ’s cha robh duine beò ri fhaicinn ach Seonaidh Dubh ’s e ann an iomairt mhór. Bha ’n còrr ’na sléibhtich le cuir-na-mara — togail-sùil cha robh aig aon duine bh’innt ’s bha Seonaidh bochd air fheuchainn chun a’ smior. Dh’éigh Domhnall ris:
Cum dìreach i Sheonaidh! Cum dìreach i!
’S chuala sinn guth Sheonaidh, àrd an aghaidh na gaoith:
Coma leat-s’ a charaid! Tha mise dèanamh air a’ chladh!’
Gàireachdainn, agus an uairsin seanchas eile. Dhùin
mi mo shùilean agus dh’éisd mi riutha, a’ bruidhinn air gaillionn is garbhseach agus daoine calma a chuireadh bàta fo h-uidheam a dh’aindeoin sin. Dh’éisd mi ris an t-sàmhchantas a bha timchioll oirnn agus chluinninn an dràsd ’s a rithist othail nan eun a-stigh aig a’ chladach. Leig mi na dubhain sìos aon uair eile, sìos sìos, aitheamh an deidh aitheamh, dha’n doimhneachd mhór.
Bha feasgar ann an uair a thill sinn chun a’ lìon. Ceud agus trì fichead dubhan ’s bha iasg air gach aon dhiubh. Na h-adagan bu lìonmhor, cho geal agus lìtheach a’ tighinn ás a’ mhuir. Fhuair sinn cnòdain, sòrnain, agus bodaich cuideachd, ’s bha sinn gu léir ’na ar sruthanan falluis a’ slaodadh a’ slaodadh ’s a’ ghrian ud cho teth a’ cuir nan gathan unnainn. Ach bha sinn ann a’ fonn math; cha robh dùil aig duine gu faigheadh sinn uidhir:
‘Bi sgoltadh ann!’
‘Bi sailleadh ann!’
‘Bi na baraillean làn!’
Bhiodh na boireannaich air an tràigh a’ feitheamh. ’S an uair a smaoinicheadh sinn orra-san, ’sann bu sgairteil gu obair sinn.
‘Bi Goromal coibhneil riut a nochd a Ruairidh.’
Thog sinn an cruaidh ’s thug sinn timchioll an Dùin i, m’athair agus Ruairidh air na ràimh. Bòidheach a sheòl i. Bha mise ’na deireadh ’s mo làmh air a’ stiùir; Ailean agus Calum Bàn a’ pasgadh nan duirgh, abhran aig Calum:
’S truagh nach robh mi-fhìn ’s Niall Odhar LB Nàilibh ic ’s na ho-ro LB A lagan beag os cionn Dhun-Othail LB Nàilibh ic s’ na ho-ro. ..
Agus a-mach bho Ard-nan-Claisean leig Ruairidh ás a ghréim.
‘Chaill e lùths a chàirdean,’ thuirt m’athair, a’ priobadh oirnn.
‘Bi cho math dha Goromal cadal.’
‘ ’S mi smaoinich nach dèanadh e bhiadh dheth.’
‘Siuthad thoir a’ ràmh sin dha Ailean.’
‘O tha fuil Sheonaidh Duibh ann an Ailean.’
Rinn e seòrsa de ghàire. Bha dùil agam gu robh e dol a radh rudeigin — cha b’ann tric a leigeadh Ruairidh sàthagan dha’n t-seòrs ud seachad. Ach cha duirt e dùrd.
Rinn e seòrsa de ghàire ’s an uairsin dh’aom e gu chùlaibh a dh’uchd Chaluim Bhàin.
LB Bha fear a dh’innseadh seanchas ’na shuidhe aig a’ bhòrd, ’s bha an dithis bhalach a’ feitheamh ris.
Ruigeadh e tràigh leotha, dh’fhalbhadh ’ad cladaichean.
Dh’fhalbhadh ’ad air an casan rùisgte a’ leantainn a’ rathaid sìos bho Ard-nan-Claisean. ’S bhiodh corca Choinnich Mhóir air gach taobh dhiubh ag abachadh ann an teas na gréine. A’ ghrian mhór bhuidhe a’ losgadh shuas gu h-àrd: nan togadh tu do shùilean thuice theannadh ’ad a’ sileadh, dh’fhàsadh ’ad gort. Na b’fheàrr agus na bu ghlice dhut coimhead romhad, gu h-àraid anns a’ chromadh sìos chun na traghad far an robh an dìogan agus a’ muran a’ fàs.
Sheasadh an duine aig oir na mara air a’ ghainmheach gheal mhìn, a shùilean aosda a’ gabhail alla ri gach nì a bha gluasad. Bhiodh na balaich air a’ mhol a’ lìonadh am pòcaidean le clachan beaga cruinn, agus a’ slòpraich a’s a’ sprùilleach: fiodh — a’ chuid mhór dheth gun fheum ach dha na raodain — bucais, bascaidean, agus baraillean gu léir ’nan spealgan; pìosan de ròpa garbh, bìdeagan de ròpa caol, putan meirgeach, putan gloinne, bloighean lìn. Bha cnàmhan ann cuideachd, agus claguinn, agus glé thric thigeadh ’ad air faoileag mharbh, sgarbh no sùlaire. Bha asnaichean muc-mhara fhathast a’s a’ ghainmheach aig bun an uillt, bun Allt Léineabhat. Bha i ann bho linn nan creach.
Dh’éigheadh e orra.
‘Có ’s luaithe?’ dh’éigheadh an duine, agus ruitheadh ’ad thuige a’ sgabadh na gainmhich fo ’n casan, a’ tuiteam ’s ag éirigh ’s a’ tuiteam a rithist. A’ ghainmheach a cheart cho socair ris an t-sneachd.
‘Dé fhuair sibh? Dé na rudan iongantach a fhuair sibh a nis?’
Bheireadh e greis mhór a’ coimhead ri gach clach — a’ coimhead riutha mar nach biodh e air a’ leithid fhaicinn a riamh.
‘Seall air an te sin!’
‘Seall air an te a fhuair mise!’ Na làmhan cnàmhach cruaidh aige ’gan togail aon is aon, faiceallach foighidneach mar gum b’e uighean an trìlleachain a bh’annta. Chuireadh e gu bhilean iad, lorgadh e blas saillt na mara.
Bha an tuilleadh sprùilleach — agus gu leòir dheth — ann an Tangaidir, cladach creagach, sgaoilte, làn chaolais agus chladhain. Bhiodh tiùrr mór feamainn ann, agus dh’innseadh an duine dhaibh ainmeanan: feamainn-bhalgain, feamainn-dubh a’ bhuntàta, feamainn-chìrein; mircein, smeartain agus langadair; stamhan is duileasg. Dhèanadh ’ad cogadh le na stamhan, buille ma seach ’s a’ liadhag a’ slacadaich; dh’itheadh ’ad an duileasg ach a’ mircean a b’fheàrr leotha.
Cha dugadh a’ nighean dha màthair LB earball-sàil’ a’ mhircean foghair.
Thuirt an duine siud riutha. Bha a’ mircean cho blasda agus cho milis.
Lorgadh ’ad crùbagan agus portain. Sheall e dhaibh sgoran far am biodh a’ chrùbag an còmhnaidh ’s chunnaic ’ad le iongnadh a ghàirdean a’ dol as an t-sealladh a-steach dha na sgoran dorcha sin ’s a’ tilleadh a-mach a rithist ’s i aige ’na chròg. Cha dèanadh iadsan seo idir: bha ’n ìne mhór fada ro mhór. Ach bha na portain furasd. Fhad’s a bhiodh an duine a’ strì ri na crùbagan, dh’fhalbhadh an dithis aca-san bho lòn gu lòn an tòir oirre — a’ toirt a chreids’ gu robh an obair cunnartach:
‘Tha sinne math air a seo.’
‘Cha do chaill sinn òrdag fhathast.’
‘Chan eil aon ghearradh orm.’
‘Chan eil na orm-sa.’
‘Tha sinn ro luath air a son.’
‘Feumaidh sinn sin.’
‘O feumaidh.’
Bhiodh na portain a’ sgròbadh ’s a’ sporghail air tóin a’ phoc.
‘Na truaghain.’
‘Isd.’
‘Bha ’ad cho dòigheil a’s na lòin.’
‘Isd, thuirt mi.’
‘ ’S tha sinne nis a’ dol ’gam bruich ann am balgaire de phrais.’
‘Thoir dhomhsa ’m poc. Faigh thusa faochagan.’
Bhuaineadh ’ad scrom a bhiodh aca air a’ chreagach agus phronnadh ’ad e air na leacan. Bha a’ scrom pronn man léig morghain, ach cha robh biathadh ann cho math ris. Tharraingeadh e a’ saidhean a-steach gu taobh na creig, thigeadh smalagan is cudaigean ’nan cliathan.
Dhèanadh ’ad creagach a’s a’ chladach gharbh far an iarradh duine eòlas agus faiceal a measg nan geodhachan dubh domhain. Bha ainmeanan a seo cuideachd: Tóbha Dhìobadail, am Palla Mor, Leac Bhàn Geodh’ na Muic, Uisge-bri, Sgeir an Dùin agus Caolas Idhanis. ’S bhiodh na h-eòin a’ neadachadh air fheadh. Sheall an duine dhaibh aona chreag a bh’aig na h-eòin-dhubh dhaibh-péin — eun dubh a’ sgadain chanadh feadhainn ris ’s bha a bhroilleach geal ’s a ghob fada, biorach. Agus shuidheadh na balaich ùine mhor ann an teas na gréine ’gan coimhead; an duine ri ’n taobh ’s a shùilean aosd a’ ruith air aghaidh na fairge mhór fharsuing ud.
‘Na seòladh sinn tarsuinn, a’ ruigeadh sinn àit eile?’
‘Ruigeadh. Ruigeadh gu dearbha.’
‘Eil e fad ás?’
‘Tha. Uamhasach fad ás.’
‘Eil daoine ann?’
‘Tha. Daoine.’
‘Man sinne? Daoine man sinne?’
‘Tha. Agus tha daoine dearg ann cuideachd.’
‘Daoine dearg! Dé tha sin, daoine dearg?’
‘Daoine dearg le itean.’
‘A’ marbh ’ad thu?’
‘Cha mharbh.’
‘Carson a tha iad dearg?’
‘Tha daoine dearg ann, agus daoine dubh ann; daoine buidhe agus daoine geal. Dh’fhaodadh gu bheil daoine gorm ann cuideachd. Agus daoine uaine. Chan ’ilfhios bho Dhia carson.’
‘Robh thus ann?’
‘Càite?’
‘Thall a sin.’
‘Cha robh.’
‘Am bi iadsan a’ dol ann?’
‘Có?’
‘Na h-iseanan sin.’
‘Chan ’ilfhios ’am. ’S iongantach gum bi.’
‘A’ bheil iseanan ann?’
‘Tha gu dearbha. Agus cladaichean. ’S bi muir a’ tràghadh ’s a’ lìonadh ann — fiadhaich aig amannan; agus aig amannan socair, ciùin.’
Bha thu aig ceann a’ bhùrd ’s bha sinne a’ feitheamh ri do sheanchasan. Mi-fhìn agus Ailean, chan iarradh sinn an còrr ach a bhi còmhla riut. Bha ’n t-uisge air an uinneag, dreach an fhoghair air na claisean ’s air na machraichean. An triùir againn, ag ithe shìolagan le sabhs agus buntàta. Bha thu déidheil air na sìolagan — dh’fhalbhadh tu le do chorran dhan an tràigh. ’S cha duirt thu càil; cha robh thu fiu’s ag ith do bhiadh. Agus bha làn dùil againne gur ann a’ smaoineachadh air seanchas eile a bha thu — seanchas ùr annasach mu dheidhinn nan daoine dearga le na h-itean, no mu dheidhinn an fhir eireachdail a thainig a chéilidh, fear àrd uasal le cnodhanan. Ach cha b’ann. Cha b’ann.
Thainig aodann Ruairidh thuige. Bha na speuclanan air sgàineadh. Bha e a’ bruidhinn air na ròin, ag innse nach fhaigheadh tu iasg uair sam bith far am biodh a’ ròn. Chunnaic e gu robh na sreangan agus na dubhanan a measg a chéile ’s bha Calum Bàn ’na deireadh ag éigheachd ’s a’ comharrachadh a-mach rudeigin: MacBrìde, a’ dèanamh air àird a’ chuain. ’S bha fios aca uile gum biodh na ròin ’ga stialladh ás a chéile roimh
bheul na h-oidhche. Dh’fheumadh ’ad gearradh tarsuinn agus stad a chuir air; dh’fheumadh e innse dha Ruairidh gu robh na speuclanan briste. Bha na sreangan a measg a chéile ’s bha cuideigin a’ moinnan dha na rionnaich — athair, Ruairidh. .. sheall e ri Ruairidh agus bha Ruairidh marbh. Cha robh sgeul air MacBrìde, dh’fhalbh e ’s cha thilleadh tuilleadh. Chunnaic e Catriona Bhàn an Dùin air bàrr a’ chladaich a’ gal ’s a’ tuireadh, ’s bha feadhainn eile air an tràigh, ann an aodach dubh. Chuir ’ad Ruairidh ’na shìneadh air a’ ghainmheach gheal ’s bha a’ muir-làn a’ tighinn na b’fhaisg agus na b’fhaisg a’ sgaoileadh ri bonnan a bhrògan. Thoisich na brògan a’ seòladh a-mach, ’s an uair a sheall e rithist ’se crann-siùil a bh’ann, crann-siùil Sheonaidh Duibh. ’S bha esan agus Ailean agus Domhnall a’ Chladaich ’nan seasamh air an tràigh.
Chuir Domhnall a’ Chladaich a làmh air a ghualainn. A’ samhradh a bh’ann. Beul na h-oidhche ’s a’ ghrian a’ dol fodha. Bha na h-eòin ’nan cadal. Cha b’fhada gus a’ falbhadh iadsan dhachaidh cuideachd.
Dh’fhosgail e shùilean ’s bha ’n dorchadas air uachdar na talmhainn. An dorchadas a bh’ann an toiseach. An toiseach cha robh ann ach an dorchadas. .. Thuirt an duine foghlumaicht a dh’éirich ás na creagan gur e deigh a bh’ann an toiseach.
Sheall e ri Teàrlach. Bha Teàrlach ’na chadal. Cha robh beò ach e-fhéin, agus dh’aithnich e nach b’fhada nis gu maduinn. Eirich a Choinnich, agus dèan ullachadh — do dheise mhór iaruinn, do chlaidheamh agus do chlogaid.
| title | 6 |
| internal date | 1979.0 |
| display date | 1979 |
| publication date | 1979 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Deireadh an Fhoghair %p |
| parent text | Deireadh an Fhoghair |