7
Eadar a chadal ’s a dhùisg, a’ Sgudalair. A cheann air cluasaig ’s an còrr fo phlaideachan. Gu math sgìth, a’ coimhead latha mór eile air an uinneig. A’ cluinntinn sgal na gaoith air ceann an taigh.
Cha dèanadh iad creagach airson latha. Cha robh deifir — thigeadh làithean. Latha gu cur agus latha gu buain. Latha gu creagach.
Na sgòthan ’nan cabhaig shuas anns an adhar — col’as fiadhaich oirre — agus a’ ghaoth seo, a’ ghaoth bho’n Iar Thuath. .. bhiodh na tonnan àrd. Cha robh càil a dh’fhios nach biodh lìon, no ’s dòcha ròp. ..
Ruitheadh e air a’ chladach, fad an fheasgair. Ghabhadh e cuairt mhór: suas gu Buaile-na-Crois agus a-null gu Léinebroc. Agus thòisicheadh e aig Bun an t-Sruthain, air a’ mhol.
Fhuair a sheanair crann-siùil uaireigin aig Bun an t-Sruthain.
Fhuair sean-sean-sean-seanair Choinnich an tocasaid. Geodh’ -na-Muic agus tocasaid innte.
Cha robh càil a dh’fhios. .. ann an Geodh’ -na-Muic, ann an Cladach Dhìobadail. ..
‘Dh’iarr a’ muir a bhi ’ga thadhal.’ Sin a chanadh e, esan, a sheanair, a dh’fhalbhadh moch gu cladaichean garbh.
‘Crath dhìot an cadal Ailein. .. do lit a’ fuarachadh.’ A’ leabaidh cho blàth, fuam na gaoith air ceann an taigh. . .. greis bheag eile, greis bheag eile ’s an uairsin dh’éireadh e.
B’fhada bho dh’éirich Nellie.
’S bhiodh i shìos aig an teine, a’ dèanamh na rudan a
bhiodh i dèanamh. Abhran aice, ’s bhiodh an t-abhran ’na ceann fad a’ latha.
B’fhada bho dh’fhalbh Coinneach.
Teàrlach a’ snótaireach roimhe, agus esan ’na shaoghal fhéin.
Bha ’n oidhche math, an oidhche bha aca.
Na sgeulachdan. .. stòraidh Dhomhnaill a Chladaich:
‘Bho chionn fhada ’n t-saoghail a bhalachaibh, bha am boireannach seo agus a’ nighean aice a fuireachd ’nan aonar. . .’
Dh’innseadh a sheanair-san sgeulachd mhath cuideachd:
‘Bha balach beag a-siud a-reimhe, ’s thom e chlibean dhan an tea.’
‘Od-od, a Sheonaidh,’ chanadh athair, ‘od-od-od.’
‘Droch dhuine,’ thuirt MacDhùghaill. ‘E-fhéin ’s an Glaisean, tha mallachd Dhé orra.’
An uair a chaochail an Glaisean chunnacas dà fhitheach a’ dèanamh air an àrd mhòintich.
‘Na dh’fhalbh ’ad leis?’ dh’fhoighnich e.
‘Cha do dh’fhalbh. Tha e a’s an talamh, ann an toll.’
‘Eil e a’s an teine mhór gu-tà? . .. còmh’ ri na daoine dona, a’ dìosgail fhiaclan. . .’
Bha sruth bho shùilean, a’ smaoineachadh air a’ Ghlaisean bhochd a’ ròsdadh ann an teine.
‘Isd thusa Ailein, na bi rànail idir. Cha robh fiaclan a’s a’ Ghlaisean ann.’
Agus chunnaic e ceann a’ Ghlaisein, a bhonaid sìos m’a shùilean ’s a bheul fosgailte. Sheall e dhan a bheul aige. Cha robh. Cha robh aon ann. Agus thog an Glaisean bil a bhonaid:
‘Na bi ’ga mo bhidsigeadh,’ ars an Glaisean.
‘Na cuireadh ’ad feagal sam bith ort,’ thuirt a sheanair.
‘Eil feagal ort Ailein?’
‘Tha.’
‘Carson?’
‘An oidhche.’
‘Crùb sìos fo’n aodach.’
‘Fead na gaoith.’
‘Gnogadh.’
‘Tàislich.’
‘Tàirneanaich — Dealanaich — Doinionn — Dorchadas!’
‘Guth Dhé a ghraidh.’
‘Guth Alpha Omega.’
Bha a sheanair ’na laighe air uachdar na leap. Cha ghluaiseadh tuilleadh. Sgaoil MacDhùghaill a ghàirdeanan dubha:
‘Tha mallachd Alpha Omega air,’ thuirt MacDhùghaill.
’S bha a’ feasgar brèagha blàth. An adhar gorm ’s an corca abaich. Leig athair sìos a’ speal agus shuidh iad ris a’ chrìoch.
‘Innsidh mi seo dhut,’ thuirt athair, a’ ghrian ’na aodann.
‘Cho fad ’s a bhios duine a’ faicinn lochdan chàich os cionn a lochdan fhéin, cha bhi rath a-chaoidh air.’
Ghabh e balgam de bhainne tiugh.
‘Sin agad-s’ ,’ ars esan, ‘rud nach do dh’ionnsaich MacDùghaill a-raimh.’
Esan a’ spiulgadh nam peasairean a bha fàs ri taobh a’ chlàir.
Thainig a mhàthair a cheangal a’ chorc agus thainig Traon Sheumais Alasdair le bucas beag dubh.
‘Suidhibh ann a-sin,’ thuirt an Traon. ‘Gus an tog mi ar dealbh.’
Sheas e air am beulaibh agus sheall esan air an t-saoghal troimh chasan caol an Traoin.
‘Dealbhan a bhios agam thall,’ thuirt an Traon.
‘Bi-tu cuimhneachadh oirnn a-réisd?’
‘O bithidh. ’S mise gum bì sin.’
‘Bha e feitheamh gus an cluinneadh e a’ fuam a dhèanadh am bucas, ach thainig fuam eile — dorus a’ fosgladh — agus dhùisg e.
“Seo,” arsa Nellie.
“Fàg a-sin e.”
“Chan fhàg. Caidlidh-tu. Siuthad, suidh an àirde.”
Chaidh e air uilinn agus ghabh e an copan bhuaipe.
“Dearg ghéile ann an diugh,” ars ise. “Dorus na bàthaich air a chlab nuair a dh’éirich mi.”
“Cuine dh’fhalbh esan?”
“Bha i glé dhorch. Chuala mi fuam an doruis.”
“Càinealachadh a’ latha.”
“Dé?”
“Chan eil càil.”
“ ’N aire mas dòirt thu sin. ’S na bi fada gun éirigh.”
Dh’fhalbh i.
Dh’fhairich e cho sgìth.
Dh’òl e an tea cho luath ’s a b’urrainn dha agus laigh e sìos a-rithist.
Càinealachadh a’ latha. Bhiodh a’ focal ud aca, càinealachadh.
Nuair a thilleadh a’ samhradh, dh’éireadh esan tràth cuideachd — nuair a thilleadh na cuileagan — na h-eòin, tlachdmhor a bhi ag éisdeachd riutha, na h-eòin a bhiodh a’ tighinn.
Dh’éireadh e mas éireadh a’ ghrian. Agus dh’fhalbhadh e le toileachas, leis-fhéin.
Ghabhadh e a-mach an gleann, gu Blàr a’ Chiop Dhuibh agus Garadh Mór Shanndaidh. A’ rathad a ghabhadh iad gu baile.
Eadar sgìos agus cadal, dealbhan aosda ’na cheann. Chunnaic e e-fhéin agus athair aig Blàr a’ Chiop Dhuibh ’s bha a’ ghrian ag éirigh.
‘Seo an t-àm as fheàrr a th’ann,’ thuirt athair.
Thainig Domhnall Beag an Dùin leis a’ làir ruadh; thainig Calum agus Aonghas Bàn á Léinebroc, ’s bha Coinneach Mór leis a’ spréidh. Daoine móra, le guthan móra, le brògan trom. A’ bruidhinn air rudan nach robh esan a’ tuigsinn.
‘Faigh mi dhan a chairt?’
‘Foighnich dha Domhnall Beag.’
Shuas anns a’ chairt bha e na bu mhotha na duine aca, a’ sealltainn sìos air na bonaidean aca. Aodann Dhomhnaill Bhig, dearg, feusagach, a’ coimhead suas ris:
‘Có ’n duine mór a tha sin?’
’S iad a’ tighinn gu iomall a’ bhaile, far an robh féill a’ chruidh.
Sluagh mór ann, agus mór-éigheachd.
Bha e miannachadh gun deidheadh iarraidh air fuireach anns a’ chairt, ach b’fheudar dha cromadh.
‘Fuirich thusa còmh’ rium a-nis,’ thuirt athair. ‘Na caruich bho mo thaobh. .. air do bheatha bhuan.’
Cha robh sin math idir. Chan fhaiceadh duine e, ’s chan fhaiceadh e-fhéin ach an talamh, a bha dubh leis a’ pholl. ’S cha robh làrach anns an talamh sin — ach a-mhàin na tollan a dhèanadh am bata — nach robh na bu mhotha agus na bu truime na làraich a bhrògan-sa. Dh’fhairich e aonarach. Nuair a thogadh e cheann chitheadh e aodainn ùra, le sùilean ùra agus sròinean ùra, ach bha an aire air crodh agus coin ’s bha cabhaig orra agus dh’fhalbhadh iad agus thigeadh aodainn eile ’s dh’fhalbhadh iadsan cuideachd.
Ach mu-dheireadh chunnaic Barabal e, agus thainig i thuige. Bha i bòidheach. Nighean mhór a bha innte, ’s bhiodh i tighinn dhachaidh ás a’ bhaile le rudan math thuca — orainsearan agus tofaidhean, thuige fhéin agus gu bràithrean.
Dh’fhalbh iad le chéile a-steach dhan a bhaile. Bha gréim aice air làimh air, ’s bha i gàireachdainn:
‘Iasgair tha gu bhi unnad-sa, nach e? Nuair a dh’fhàsas tu mór?’
‘ ’Se.’
‘Chi sinn na h-eathraichean an toiseach a-réisd.’
Cha b’ e eathraichean a bh’unnta, ach bàtaichean móra le dathan gorm agus geal agus uaine. Bha iad glé bhrèagha. Bhiodh iad bòidheach air an tràigh aca-san, ’s bha e duilich leis gu robh iad ann a-siud. Fàileadh loit ann; fiù’s na faoileagan fhéin nach robh a’ coimhead mì-fhallain. ’S cha robh a’ muir ceart. Cha robh gluasad air, ’s an uair a sheall e sìos chunnaic e gu robh an t-uisge cho dubh ris an teàrr, scom salachair air uachdair.
Chaidh iad chun na sràide.
‘Cha do chòrd e riut,’ thuirt Barabal.
‘Cha do chòrd.’
‘Còrdaidh na bùithean riut gu-ta. Cuiridh mi geall.’
‘An caomh leat-s’ an t-àite seo?’ dh’fhaighnich e dhith.
‘O well.’
‘Diabhult,’ thuirt Coinneach.
Bha an t-uisge trom ann ’s iad ’nan dithis a’ dol gu faiceallach troimh’n bhaile. Agus chunnaic iad a’ nighean ann an uinneag na bùth, a’ glanadh agus a’ sgioblachadh.
‘Nach àluinn i,’ arsa Coinneach.
Bha fios aca gum biodh i ann, ’s an uair a thog i a ceann dh’aithnich e gu robh dùil aice-se riutha-san cuideachd. Cha do leig i aon sgriach aisde dhan trup seo; ’s cha do ruith i gu càch a dh’iarraidh furtachd. Sheall i riutha agus rinn i gàire. Bha i cho toilichte gun dàinig iad a-rithist, ’s bha coibhneas ’na sùilean. Chuimhnich e air sùilean Nellie nuair a choinnich iad a-rithist ann am baile mór aig toiseach Bliadhn’ Ur. Bha i col’ach ri Nellie, a’ nighean seo ris an robh iad a’ coimhead, ’s an t-uisge trom a’ dòrtadh orra, ’s am baile glas.
An ceann greis chuimhnich e gum biodh an fhéill seachad ’s gum biodh iad a’ feitheamh ris.
‘Feumaidh mi falbh,’ thuirt e. ‘Feumaidh mi ruith.’
Ràinig e iomall a’ bhaile, ach cha robh sgeul air duine.
‘Na dh’fhalbh iad?’ dh’fhoighnich e. ‘M’athair. Na dh’fhalbh e?’
‘Dh’fhalbh,’ thuirt guth na chluais. ‘ ’S fhada bho dh’fhalbh ’ad.’
Ghreas e air a-mach rathad na mòintich, ’s bha i fàs dorch. Beul a’ chòmh-a- thràth. .. bhiodh i dubh dorch mas ruigeadh e Bota-Cnàmh, ’s bhiodh iadsan tèaruinnte am broinn an taigh — athair agus a sheanair agus Domhnall Beag. .. dh’fhuiricheadh Domhnall Beag aca ’son oidhche. ..
’S an uairsin bhuail e thuige gu robh iad marbh. Dh’fhalbh iad. Agus dh’fhalbh an fheadhainn a dh’fhalbh leotha. Agus dh’fhalbhadh esan cuideachd. Ann an ùine aithghearr bhiodh esan cuideachd ann an
toll anns an talamh — toll beag cumhang grod — gun léirsinn, gun chlaisneachd, a chridhe ’na stad.
Diabhult fhéin, man a chanadh an Glaisean.
Ach dhèanadh e maorach ri tràigh an toiseach. Bha bàrdachd ’na cheann. Aon òran mór muladach. Dha’n fheadhainn a chunnaic a’ rathad seo agus a choisich e. B’iad-fhéin a bha airidh air.
Choisich esan a-nis le ceum socair a-steach an gleann. Cha robh cabhaig, cha robh feagal iar. Bha an oidhche ciùin. Chitheadh e a’ solus air a’ Ghil; solus na lamp air an uinneig. Agus dh’fhairich e a shùilean a’ sileadh. Bha Nellie aige fhathast; agus bha Coinneach an Ard-nan-Claisean. Chluinneadh iadsan an t-òran mór, agus chanadh Coinneach: ‘Glé mhath Ailein, glé mhath. Thoir dhuinn a-rithist e.’
Chunnaic e Coinneach ’na shuidhe ris an teine.
‘Nuair a dh’fhalbhas sinne,’ ars esan, ‘cha bhi duine air fhàgail.’
‘Cha bhì.’
‘Na cnuic agus na creagan. ’S a’ ghaoth a’ séideadh.’
‘Tha dearg ghéil ann,’ thuirt Nellie.
Thug a chridhe leum as. Thilg e dheth na plaideachan, agus fhuair e e-fhéin air a dhà chas, air a’ làr fhuar, a’ tachais a chinn.
Cho luath agus a chuala Nellie e, a’ sporghail agus ag uspairtich shuas anns a’ rùm, thòisich i a’ deasachadh na bracoisd.
Nochd e, agus ghabh e mach seachad oirre, a’ dùnadh phutanan. Baraille ’m broinn baraille ’m broinn baraille.
Bha i fuar geàrrte, ’s cha mhór nach do thachd a’ ghaoth e. Bha sruth bho shròin agus bho shùilean, ach fhuair e anail, agus lorg e àite fasgach.
Chrùb e sìos agus thòisich e a’ meòireachadh:
Ard a’ mheadhoin-latha ’s iongantach. .. ud-ud-ud. .. cha dèan seo a’ chùis. Bu chòir dhomh bhi ’g éirigh nas tràithe. Mo làithean a’ dol seachad gun fhiosd dhomh
. .. mo cheann ’na bhrochan a’s a’ leabaidh ud.
Leisg éirigh. .. an aois orm agus feagal roimh’n fhuachd.
Feagal. .. feagal gun caill mi ceannsail air m’aotroman, gu falbh mo chom troimh ’n oidhch’ . .. man a thachair dha Domhnall Beag — leanaban aig deireadh a latha.
Co-dhiùbh, tha mi fallain gu leòir fhathast. Agus ghléidh mi mo shubhailcean. Dubhagan agus subhailcean, fallain fhathast.
’S chan eil móran ri dhèanamh a-nis. Ach a bhi cuimhneachadh. .. air daoine, agus rudan a thachair. .. ’s cha do thachair móran.
Thachair mi ri Nellie.
Agus a’ cuimhneachadh air peacadh m’òige, ’s na lochdan a rinn mi. A’ cuimhneachadh gu h-àraid air na lochdan nach do rinn mi — ’s bi aithreachas orm an uairsin.
Cha robh mi calm; cha robh mi duineil.
Cha b’e duine duineil mi; duine duineil, smiorail.
Buigneag a th’unnam. Cus saill, geir is blanaig. ’S bha ’n t-uamhas uisg a’ ruith orm, tuiltean mo chinn.
A-mach á maduinn shàmhach shamhraidh.
Bréid ri thóin is brògan mór.
Thainig esan.
’S bha ’n dealta trom a’ dòrtadh air.
’S na deòir a’ ruith bho shùilean. .. iongantach man a lean an dealbh ud rium.
Agus aon dealbh eile a lean rium — an duine seo, ’s e ’na laighe air a’ mhol, feasgar dorch geamhraidh. ’S cha robh càil ’na phòcaidean ach clachan-meallain. .. ’s bha a’ ghaoth a’ togail falt a chinn.
Mo ceann-sa ’na bhrochan. .. a’ caitheamh nan cairteilean a-measg na mairbh.
Chuala e Nellie ag éigheachd ris, agus sheas e. Bha an cóig-bhliadhnach a’ cnàmh a chìr ri tigh nan cearc. Thug e binn a-mach air a’ chóig-bhliadhnach. .. mharbhadh Coinneach e. Sgamhanan agus blanaig. .. fuil is duis. An truaghan, ’s e cho neochiontach dòigheil a-measg nan
caorach. .. cha mharbhadh; dheidheadh a dhubadh còmh’ ri càch, ’s bheireadh e dhà plug, ’s bhiodh e ’na shia-bhliadhnach as t-earrach. Dhèanadh e leisgeulan dha Coinneach: b’fheudar dhomh innse dhith, ’s chaidh i glan ás a ciall. .. tuigidh tu-fhéin a Choinnich, ’s beannaichte luchd-gléidhidh na sìth. ..
Sùilean biorach Choinnich — a’ coimhead ris, a’ tuigsinn.
Bu mhath dhaibh gu robh Coinneach ann: iasgair chuain agus chaolais, cas a shiùbhladh na mullach.
“ ’S tu thug an ùine,” arsa Nellie. “Bha dùil agam gun dh’fhalbh an abhainn leat.”
“Tha mi air mo ragadh,” ars esan.
“Carson nach deacha-tu dhan a bhàthach leis? Samhail a’ latha ’n diugh. . .”
“Cha dainig latha ’m bliadhna cho fuar.”
“ . .. an cunnart galair do bhàis fhaighinn. Siuthad ith do lit.”
Geamhradh mór eile a’ tighinn. ’S cha b’ann le carthannas. Bhiodh e math dha-rìreabh a-nis nan caidleadh iad; nan deidheadh na làithean dorcha seachad, agus iadsan ’nan cadal, seasgair, blàth. A’ dùsgadh a-rithist nuair a dhùisgeadh an talamh; maduinn ùr earraich, an t-uisge glan air d’aodann, agus aotrom do cheum.
Ach bha an geamhradh ’na gheamhradh, ’s bhiodh a’ ghaoth bho’n iar-thuath, a’ tighinn le fuachd agus frasan; na lòintean làn agus na sruthanan ’na leum. ’S a dh’aindeoin teintean móra bhiodh òrdagan reòidht agus sròinean a’ sileadh. Cha b’ann socair a bhiodh an cadal dhaibh, ’s cha bhiodh an gluasad ach mall.
“Feumaidh mi bhi ’g éirigh nas tràithe,” ars esan.
“O.”
“Chan fhiach a bhi call na maduinnean. Dùisg thusa mi, cho luath ’s a dh’éireas tu-fhéin.”
“Dé dh’fhairich thu?”
“Iormaidh.”
“Mo chreach.”
“Nuair a bha mi muigh an dràsda. .. mo shùil air na
neòil ’s mi faicinn gu roh maduinn eile air a dhol seachad. .. well, bha iormaidh orm. Cha bhi móran dhiubh ann tuilleadh. .. dhòmh-sa co-dhiùbh, ’s mi le mo chridhe.”
“Do chridhe?”
“ ’Na àmhghair dhomh.”
“Chan eil ann ach gaoth. Losgadh-bràghad.”
“Dìreach ann a-seo. .. gathan. .. eagallach gort. Bi mi call m’anail, ’s chan fhaigh mi air gluasad.”
“Gaoth.”
“Gaoth! Dé riabhach a’ ghaoth? Bha m’athair le chridhe, mo mhàthair agus mo sheanair — ’s ma ’s math mo chuimhne, bha agus mo sheanmhair Léineabroc. Agus tha mise le mo chridhe — fios deamhnaidh math agam gu bheil rudeigin fada ceàrr air.”
“Ha!”
“Ach innsidh-tusa dhomh — ’s tu dh’innseas — nach eil ann ach gaoth! Gaoth!! Nuair a bhios mi cho marbh ri sgait, cana’ tusa gaoth! !”
“Chan eil càil ceàrr ort nach slànuich aon brùc mhath.”
“Chan eil nach eil! O nach eil!”
“Cha leig thu leas a bhi ’g éigheachd.”
“Có tha ’g éigheachd?”
“Thusa.”
“Bheil.”
“Tha.”
“Cha robh fios ’am. Chan eil cothrom air. .. droch chlaisneachd.”
Thug e mach a phìob is chuir e suas ceò. Cha robh e gu feum sam bith a bhi reusanachadh rithe. Gaoth. .. losgadh-bràghad. .. aon brùc. .. dé b’urrainn dhut a radh ri sin? Co-dhiùbh, co-dhiùbh. .. bu mhath dhà-san gu robh e foighidneach. ’S bhiodh iad ag radh gu faigheadh foighidean furtachd. .. bhiodh ma-tha, an fheadhainn a bhiodh ag radh rudan. ..
“Thainig rud eil a-steach orm,” ars esan. “A-muigh a-siud. Ceisd mhór. . .. Dé dhèanadh sinn nam bàsaicheadh Coinneach?”
Cha duirt i dùrd.
“An diugh fhéin,” ars esan. “Nam bàsaicheadh e ’n diugh fhéin.”
“Well. .. cha bu bheag sin.”
“Có mharbhadh caora dhuinn? Cearc.”
Sheall i ris.
“Do bhroinn a dhèanadh dragh dhut?”
“Cha mharbhainn-sa caora,” ars esan, “air na chunna mi geal. An aon trup a chaidh mi chuideachadh m’athair — a’ dèanamh balach mór — chuir mi mach rùchd mo chaolanan.”
“Och, isd.”
“Ach tha mi creids’ gun tugainn ionnsaidh air cearc. . .. Well, nam biodh an t-acras mór oirnn. .. ’se ’n t-acras a bheireadh orm a dhèanamh. .. B’fheàrr a bhi beò air buntàt agus lit.”
“Cha bu dona ’m biadh e.”
“Buntàt agus lit?”
“Seadh.”
“Chuireadh e crìoch orm. Mo stamag.”
“Hm.”
“ ’S bhiodh tusa ’n uairsin leat-fhéin. Mis’ agus Coinneach ann an cladh Thómais ud a-stigh. Smaoinich ort. Gun phiuthar, gun bhràthair, gun luchd-dàimh. ’S gun dùil ri litir.”
Bha an t-uisge a-muigh. Bheireadh sin a’ ghaoth sìos, ’s cha robh fios nach biodh a’ feasgar sìtheil séimh. Thug iad greiseag ’nan tàmh, ag éisdeachd.
“A’ fuiricheadh-tu ann a-seo?” dh’fhoighnich e.
“Chan eil fhios am. .. bliadhnachan móra bho thàna’ mi. . .”
“Tha. . .”
“Mar aisling dhomh an diugh. .. saoilidh mi nach robh e riamh ann.”
“Bliadhnachan a dh’fhalbh.”
“Bha mi cuimhneachadh a-raoir air an oidhche thàna’ tu leam. Cuimhn agad? Toiseach an fhoghair. ’S bha i air driùdhadh oirnn chun a’ chraicinn.”
Thug e sùil oirre, agus dh’aithnich e gu robh i dol a
shaoghal eile a-nis ’s nach biodh a còmhradh rise-san. Leigeadh e sin leatha, ach cha leigeadh e dhith a dhol ro fhada. Uaireannan dheidheadh i glé fhada. .. fad’ air falbh. .. cha bhiodh sgeul oirre.
“Bha mi toilicht am baile mór fhàgail,” thuirt i. “Ach bha iormaidh orm cuideachd. Ged a bha thusa còmhla rium, bha iormaidh orm. .. a’ dol a dh’àite ùr. ’S bha mi tinn air a’ bhàta, cha ghleidhinn mo bhiadh. .. an t-iasg ’s am buntàta ròsd a fhuair sinn, cha robh còir agam strucadh unnta.
“Cuimhn am cho taingeil ’s a bha mi gu robh thu ’na do chadal. .. nach fhaca-tu mi a’ dìobhart ’s a’ gòmadaich, ’s mi fiachainn ri mo chumail fhìn snog dhut. Bha thu ’na do chadal — shìos gu h-ìosal ’na deireadh. ’S cha do dhùisg thu gus na ràinig i leinn.
“D’athair ann a-sin, a’ feitheamh rinn. .. air a dhòigh, ag innse dhomh man a dh’éirich dhan a chas aige. Cha chuala mi riamh deireadh na sgeula. . .”
“Cha robh deireadh oirre.”
“ ’S an uair a ràna’ sinn, cho aoidheil ’s a bha chula duine. .. cho snog. .. do mhàthair agus màthair Choinnich. .. Barabal ag radh gu robh farmad aice rium. .. ’s cha robh i tuigs’ carson a dh’fhàg mi am baile, carson a bha farmad agam-sa rithe-fhéin. ..
“ ’S bha a’ phìob-chiùil a’ dol math, nach robh? Aonghas Bàn agus aodann air bòcadh. .. a shùilean gos tuiteam a-mach ás a cheann. ’S chaidh d’athair a dhanns. .. Calum a’ lachanaich ’ga choimhead agus mise lag a’ coimhead Chalum.
“ ‘ ’S fhiach each math breab a leigeadh leis. . .’ Có seo a-nis a’ thuirt siud? Calum no Coinneach Mór. . .. Cha chreid mi nach e Coinneach. . .. ’Se. . .. Dh’iarr do mhàthair air a dhol a-mach le d’athair, ’s a cheann a bhogadh a’s an allt. . .. Ach bha na h-abhrain air tòiseachadh. .. agus h-abair ceòl an uairsin.”
“H-abair fhéin e.”
“Agus h-abair oidhche. Cha robh iormaidh na iormaidh orm-sa tuilleadh.”
Bha an t-uamhas còmhradh a’ ruith oirre, agus bha a
cheann-san ’na bhrochan. Sheall e rithe. Cha robh ise ’ga fhaicinn-sa idir.
“Cha bhiodh e idir furasd dhomh,” thuirt i rithe-fhéin.
“Dé?”
“Falbh. .. an t-àite seo fhàgail. . .”
“Eil deur air fhàgail a’s a phoit?”
“ . .. a’ dol a-mach an gleann ’s gun dùil tilleadh. . .”
“Hoi!”
“Dé? . .. O seadh. Thà. Tha gu leòir innte.”
“Leth a’ chopain.”
“Eil thu fàs sgìth ag éisdeachd rium?”
“Mo cheann ’na luairean.”
“Dùisgidh mi nas tràith thu.”
“Dùisgidh. B’ fhèarrda mi sin.”
“Bhithinn air do dhùsgadh an diugh, ach bha sinn cho fada gun a dhol innte.”
“Cha do chum sin esan gu-tà.”
“Co-dhiùbh, a-nochd. . .”
“Glagaidh-ho.”
“Dé?”
“Glagaidh-ho. .. esan, a’ fear caol.”
“ ’S tusa thug sin air.”
“ ’S mi. Thug esan a’ Sgudalair orm-sa.”
“Chan e cho glagach ’s a tha e.”
“Chan eil an diugh. Ach uaireigin, nuair a bha sinn beag. .. shaoileadh-tu nach deach a chuir ri chéile ceart — gàirdeanan agus casan a’ dol a-chula taobh. Bha sabaid ann. . .”
Bha an t-sabaid air an t-Sàbaid ann am Buaile-na-Crois. Bha bothag aca ann a-sin, agus lòin, agus sruthanan. Agus ’se àite math a bh’ann, ’s cha bhiodh na daoine móra a’ cuir dragh orra.
Rinn e samhradh àluinn, a’ samhradh ud. Cha robh samhradh òige a’ tighinn gu chuimhne ach ’na shamhradh àluinn, grìanach, ion-mhiannaicht. Mura biodh cuileagan agus greumairean. Na greumairean
odhar, agus an fheadhainn a tha nas motha na sin — iadsan le na cinn uaine, a tha daonnan tartmhor, agus déidheil air d’fhuil, agus a laigheas aotrom air cùl d’amhaich, cùl do ghlùinean.
Ràinig esan a’ Bhuaile tràth air an fheasgar. Cha robh Coinneach ri fhaicinn, agus chòrd sin ris — gheibheadh e air rudan a dhèanamh; shealladh e ris a’ Chasg.
An Casg seo a chaisg an t-Allt Ruadh: rinn iad e le cip agus clachan. Bha e mór; na bu mhotha na gin a rinn iad a-riamh, agus bu mhór a bha iadsan a’ saoilsinn dheth. Gu h-àraid Coinneach, a bhiodh a’ saothrachadh ann leis-fhèin.
Cha robh e ceart gum biodh Coinneach a’ dol ann leis-fhèin. Bha na t-àite leis an dithis aca, ’s cha robh còir aig an dàrna duine an car bu lugha a dhèanamh gun an duin’ eile còmhla ris. Ach bu shuarach sin le Coinneach; agus glé shuarach leis-san air an fheasgar Shàbaid shamhraidh ud.
Bhuain e cip agus chruinnich e clachan. Domhnall a’ Chladaich a’ bh’ann an toiseach, a’ clachaireachd bàthach Choinnich Mhóir:
‘Siuthad a-nis a Choinnich, sìn thugam ’ad. .. fag an té sin. . .. A Ruairidh! a’ chlach ghorm a tha sin. .. buail an t-òrd oirre. .. air do shocair a-nis. .. ha! bha mi dhan a bheachd, cho breòit ri breòit. .. teas na gréine charaid, teas na gréine ’gam breothadh. . .’
Ach cha robh fada gus na dh’fhàs e sgìth dha Domhnall a’ Chladaich agus rinn e e-fhéin an uairsin ’na dhuine mór, ’na chlachair ionmholta, shuas gu h-àrd air a’ ghéibheil a b’àirde bha ’san t-saoghal. Agus bha sluagh mór air cruinneachadh gus a faiceadh iad an duine seo a bha cuir a bheatha-fhéin ann an cunnart. Bha uamhas orra, agus iongnadh. Ach bha an duine eòlach, grinn agus sgileil. Sheas e air aona chas gus a faiceadh iad cho sgileil ’s a bhà e. Agus an uairsin bhìd an greumaire e.
Chuir a chridhe car-a- mhuiltean, agus leig e ràn iargalt ás, mas do thuit e air a thóin air clachaireachd Choinnich. Dh’fhalbh an Casg. Dh’fhalbh e leis an t-sruth. Bu chianail a’ sealladh e.
Thàinig Coinneach.
‘Hoi bhalaich!’
‘Dé?’
‘Dé rinn thu? Dé rinn thu air a’ chasg?’
Dh’innis e.
‘Greumaire?’ thuirt Coinneach.
‘Seadh, biasd mhór — cho mór ri sin — le ceann uaine agus rudan man adhaircean.’
‘Tha thu breugach.’
‘Chan eil.’
‘Tha. Tha thu ’g innse nam breug.’
‘Chan eil ma-tha.’
‘Thana’ tu ann a-seo tràth nach dainig?’
‘Carson nach tigeadh?’
‘Thana’ tu bhriseadh a’ chasg. Nach dàinig?’
‘An casg agams’ a bh’ann cuideachd.’
‘ ’S e cù duine th’unnad.’
‘ ’S e ’s a th’unnads’ .’
Thainig Coinneach faisg. Ach stad e.
‘Sgudalair,’ thuirt e. ‘Sin a th’unnad. Sgudalair gun fheum.’
‘Tha thusa cho math.’
‘Tha. Nas fheàrr na Sgudalair co-dhiùbh.’
Bha esan ’na éigean a’ lorg ainm dha Coinneach — ainm math, a ghearradh troimhe chun na smior-caillich.
‘Chan fhiach thu mallachd a’ cheàird,’ arsa Coinneach ’s e ri falbh. ‘Mise dol a dh’fhaighinn àite dhomh-fhìn. ’S chan fhaigh thusa faisg mìle air. Cuimhnich sin.’
Thug e sùil air a’s an dealachadh.
‘Ha!’ dh’éigh e. ‘Sgudalair!! Sgudalair gun fheum! !! Ha-Ha-Hà-i! ! !’
Dh’fhalbh e. A chasan caol agus uilinnean.
An uairsin bhuail e thuige, man gath dealanaich: Glagaidh-ho. An dearbh ainm:
‘Glagaidh-ho!’
Sheas e air tom agus dh’éigh e àird a chinn:
‘Glagaidh-ho! Glagaidh-ho! !’
Agus thill Coinneach. ’S bha na casan caola siùbhlach.
“Bha sabaid ann,” ars a’ Sgudalair. “Agus làirne mhàireach bha sìth ann.”
“A’ cheud trup a choinnich mise ris,” arsa Nellie, “ ’se Gandhi a bh’agad air. Seo Gandhi, asa tusa. . .”
“Gandhi. Chòrdadh sin ris.”
“Chòrd.”
Thug i lit is bainne dhan a chat. An cat cadalach — ro aosd a-nis, saoirsinn aig druid is luch.
An ceann greis thuirt i:
“Tha Barabal gu math nas sine.”
“Barabal?”
“Cha tigeadh i idir.”
“Carson a bha i dol a thighinn?”
“Nam bàsaicheadh Coinneach.”
“O seadh.”
“Ach chuireadh sinn fios thuice. Chan eil fhios nach tigeadh cuideigin. Bha clann aice, nach robh?”
“Fuirich a-nis ort,” ars esan. “Bha Barabal co-dhiùbh ochd bliadhna na bu shine na sinne. Bhà. .. ochd bliadhna. .. pailt. . .”
“Bha.”
“ ’S bi sin ’ga fàgail a’ streap gu math ris a’ cheithir fichead, nach bi? Ma tha i beò.”
“Well. Thainig céic na Bliadhn’ Uir.”
“Thàinig. Ach cha dàinig Barabal.”
“ ’S chan eil sgeul air Coinneach Beag.”
“Chan eil.”
“Neònach nach do thill.”
“Cha tigeadh duine,” ars esan. “Duine beò.”
Sheas e, agus sheall e mach air an uinneig.
“Co-dhiùbh,” thuirt e, ’s e ri glanadh na speuclanan, “bi mise ri taobh m’athair fada roimhe. Tha Coinneach cho fallain ris a’ bhreac.”
“Cà’l thu dol?”
“Tha turadh ann. Ruigidh mi e.”
“Fuirich ma-tha. Fuirich gus an glan mi na botuil.”
“B’fheàrrda mi cuairt.”
Bha e ’ga coimhead, a’ dol bho bhonn an dreasair gu bonn a’ phris, a’ tional nan tiodhlacan làitheil a bhiodh esan a’ toirt gu Coinneach: dà bhotul agus peile air an deagh sgoladh; ìm ùr, gruth is bàrr, breacag arain.
“ . .. paidhir shocais agam dhà cuideachd,” ars ise. “Cuir thus’ umad do chòta mór. . .”
“Sheall mi dhut a’ rath-thiodhlaic againn?”
“Dé?”
“Aithnichidh-tu a’ rath-thiodhlaic?”
“Aithnichidh. B’fheàrr dhut am balaclàbha a chuir ort fo do bhonaid. .. tha i glé fhuar cuimhnich. . .”
“Woill. .. éisd ri seo a-nis. Bheir thu leat a’ spaid agus a’ gheamhlag, ’s ni thu toll mór — sia troighean a dhoimhneachd. . .”
“Mise?”
“Cuidichidh esan thu, agus. . .”
Thog i colair a chòta mu amhaich.
“Na bi ro fhada nis — iasg agus buntàt nuair a thilleas-tu.”
“Chan eil thu ’g éisdeachd ri facal a tha mi ’g radh.”
“Thà, thà. Ni mi toll mór leis a’ spaid. . .”
“Cuidichidh mac Choinnich Mhóir thu. . .”
“Gun teagamh.”
“Agus seinnidh e salm. Troimh shròin.”
“O nach isd thu. Fhala, ma tha thu falbh.”
“Tha e math orra. Agus fhad’s a bhios esan a’ seinn, bi-tusa rànail ’s a’ rànail.”
Stad e aig an dorus.
“Agus an uairsin,” ars esan, “théid an dithis agaibh dhachaidh. ’S cha bhi ’n còrr ann.”
Sheall iad ri chéile, agus thòisich iad a’ gàireachdainn.
“Chaidh na cait a dhanns,” thuirt Nellie.
| title | 7 |
| internal date | 1979.0 |
| display date | 1979 |
| publication date | 1979 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Deireadh an Fhoghair %p |
| parent text | Deireadh an Fhoghair |