8

Leis fhéin aig an tocasaid, Coinneach Meadhonach, mac Choinnich Mhóir, fear-gléidhidh Ard-nan-Claisean. Pronnagan beaga cruaidh de mhìr-corc ’na fhiaclan, a’ cumail obair ri theanga; a shùilean air a’ rathad a ghabh a’ Sgudalair dhachaidh. Chaidh a’ latha gu math leis. .. chaidh gu dearbha. Latha math, frasach, fuar.

Dh’fhàg e Gil-a’ -Chlamhain glé thràth, e-fhéin agus Teàrlach. Cha do dhùisg iad duine. Bha ghaoth ’na aodann fad na slighe, agus chòrd sin ris. Rinn e còmhradh àrd.

‘Eil thu faicinn a’ chnuic sin, ann am mullach na beinne? An Tom Geur, sin an Tom Geur. Woill a dhuine, innsidh mise seo dhut: seas thusa ’na mhullach air latha geal samhraidh, agus chì thu siorruidheachd de mhòinteach mun cuairt ort — lochan agus cnuic agus glinn, uillt agus lòin — ’s chan eil aonan dhiubh gun ainm. Chan eil aonan. ’S nach eil sin-fhéin iongantach.’

An duine ri sgrìobhadh aig peileir a bheath. Ach dh’fhàs e sgìth dheth, agus thòisich e a’ bruidhinn ris a’ Sgudalair, a’cuir ceart a’ chàirdeis dha. Cha b’e mhàin gun rinn e soilleir dha an càirdeas a bha eadar e-fhéin agus Traon Sheumais Alasdair, ach chuir e an céill dha cuideachd, le bhi dol air ais gu dubh-sheanair Aonghais Bhàin Léinebroc, an càirdeas a bha aig na Bànaich sin ri Bean a’ Ghlaisein. Mas do ràinig e an fhaing bha e air càirdean a lorg dha Fionnlagh Beag an t-sruthain, agus dh’aithnich e an uairsin gu robh e air a dhol ro fhada, agus gum b’fheàrr dha stad mas cailleadh e e-fhéin buileach glan. ’S beag a bha dh’fhios aig Fionnlagh Beag fhéin — a-réir beul aithris — có bha càirdeach dha, có nach robh.

Leig e anail aig an fhaing, agus ghabh e dà abhran ann a-sin. Mo Nighean Dubh, an t-abhran a bhiodh aig Calum Bàn làithean móra na Bliadhn’ Uir:

Mo nighean dubh, tha bòidheach dubh, Mo nighean dubh, na tréig mi Ged theireadh càch gu bheil thu dubh Cho geal ’san gruth leam fhéin thu. .. ahmmm.

Cha chualas a riamh aig Calum ach an aona abhran ud. Thug esan a chreids’ gu robh e ann an cuideachd mhath de dhaoine a bha déidheil air na h-abhrain:

‘Well a riabhach a Choinnich. .. ’s math a ghabhas tu ’ad.’

‘ ’S ann agad-fhéin a tha ’n guth. . .’

‘Siuthad a-nis. Siuthad thoir dhuinn fear eile.’

Agus thug e dhaibh fear de dh’abhrain Ailein Ruairidh. B’ esan seanair a’ Sgudalair, athair athair, agus bha e a’ fuireachd ann am bothan ann an Ard-nan-Claisean mas do phòs e Cairstiona Ruadh Dhomhnaill Bhàin a bh’ann Léinebroc.

Hmmm. .. ah! ’S ann orm-sa tha fadachd, gu ruig mi am baile, ’S ann orm-sa tha fadachd, gu ruig mi an t-àit’, ’S an robh mi ’nam bhalach Gun uallach air thalamh Ann am bothan beag beannaicht’ Os coinn na Tràigh Bhàn. .. ummm.

Thuirt athair ris gun duirt athair-fhéin gu robh Ailean Ruairidh a’s an Eipheit nuair a rinn e an t-abhran seo.

Hmmm. .. ’N àm éirigh ’sa’ mhaduinn, bu bhòidheach a’ sealladh Bhi faicinn a’ chladaich is tonnan a’ chuain; N h-eòin ’s iad le chéile Gu binn-ghuthach gleusda, Bu taitneach leam-fhéin A bhi ’g éisdeachd ri’n duan. .. aa.

Bu bheag an t-iongnadh gu robh gibhte na bàrdachd aig an ogha. Bha suas ri fichead rann anns an abhran seo a rinn Ailean Ruairidh ’na cheann, agus sheinn esan, an aghaidh na gaoith, deugachadh math dhiubh.

‘Sin thu-fhéin a dhuine. Cum a’ dol ’ad.’

‘Daingead a Choinnich, tha thu math.’

‘Cum a’ dol ’ad. Cum a’ dol ’ad. . .’

Ach cha b’urrainn dha. Cha robh an anail ann a sheinneadh abhran an deidh abhran an deidh abhran mar a dhèanadh e uaireigin ’s e coiseachd mìle air mhìle leis fhéin ’s a’ ghaoth ’na aodann.

Bu chaomh leis bho òige a bhi falbh leis-fhéin — suas ri na cladaichean agus tarsuinn na mòintich — a’ còmhradh agus a’ seinn. Bhiodh feadhainn ag radh nach robh e ceart dha duine a bhi bruidhinn ris fhéin, gu robh rudeigin fada ceàrr air an duine sin, a-stigh ’na cheann.

An Glaisean a bha ’na aobhar air a’ cho-dhùnadh seo. Chaidh iad chun an taigh aige, ann a rùn a stiùireadh chun na slighe cheart, le dòchas gu fosgladh iad a shùilean co-dhiùbh. ’S cha robh iad air toiseach tòiseachaidh a dhèanamh nuair a dh’òrduich e a-chula duine dhiubh a thigh na galla.

‘Chuala mise,’ thuirt fear ann a seanais, ‘gum bi e a’ bruidhinn ris fhéin.’

‘An cuala-tu siud?’

‘Bi e bruidhinn ris fhéin.’

‘Mas breug thugam i, is breug bhuam i.’

‘Carson nach do dh’innis thu dhuinn?’

‘Dhuine bhochd, nach eil sin fhéin ag innse rud dhut.’

‘Rudeigin fada fada ceàrr air.’

‘Dé do bheachd-fhéin?’ arsa fear ri Seonaidh Dubh.

Agus chuir Seonaidh Dubh beill ris.

Bha Goromal bhochd air a maslachadh.

An fheadhainn seo a bhiodh ag innse dhaibh dé bha ceart agus, gu h-àraid, dé bha ceàrr: bha aodach dubh orra agus aodainn gheal agus bhiodh iad a’ cuir a làmhan air gach a-chéile gun sguir. An uair a bha esan beag bhiodh iad ’ga ghlacadh agus ’ga chionacnadh le na làmhan sin, créiceal neònach aca ’na chluais. Cha bhiodh

iad a’ gàireachdainn idir. Bha iad na b’eagallaich na’n tàirneanaich, na b’uamhasaich na’n trom-laighe.

‘Seo iad a’ tighinn,’ chanadh a mhàthair ’s i aig an uinneig. Bha feagal air. Bha iad cunnartach.

‘Mise falbh,’ chanadh e.

‘Mise cuideachd,’ chanadh Coinneach Beag.

Ach nam biodh an athair a-stigh cha charuicheadh iad. Cha robh nì fo’n ghréin a dhèanadh cron orra an uairsin.

‘Leigidh sinn leotha,’ chanadh athair. ‘Ach ma thòisicheas ’ad leis a’ mhì-mhodh, tilgidh mi mach ’ad air ghoic amhaich.’

Chunnaic e ’na chadal iad. Bha e ceangailte ri bòrd a’ mharbhaidh ann a meadhon làir an t-sabhail, agus bha iadsan ’nan seasamh dìreach, ris gach balla. Bha iad a’ coimhead ris le sùilean móra, na h-aodainn aca glas. Dh’fhosgail fear a bheul:

‘Balach beag caillt,’ thuirt am beul seo a bha mór agus dearg.

‘Balach beag caillt,’ thuirt beul dearg eile.

Na sùilean aca a’ lasadh, thog iad uile gu léir na focail seo agus theann iad a’ gluasad thuige bho gach taobh. Aodainn ghlas agus beòil dhearg:

‘Balach beag caillt! Balach beag caillt! !’

Dhùisg athair e. Bha e a’ rànail leis an fheagal agus cha robh ball dha chorp nach robh air chrith.

‘Dé bh’ann a ghraidh? Dé chunna tu?’

Dh’innis e, agus thuirt athair:

‘Chan fhaigh iad faisg ort a bhalaich.’

‘Bha ’ad a’ dol ’ga mo mharbhadh.’

‘Tà cha do mharbh. Ge b’oil leotha. . .’

‘Chuir ’ad feagal orm.’

‘Chuir. Ach fuirich gus an innis mi seo dhut: tha thusa fada nas làidir na iadsan. Cuimhnich sin.’

‘Bheil?’

‘Tha. Fada nas làidir.’

‘Cha déan ’ad a chùis orm-sa. An déan?’

‘Cha dèan gu dearbha.’

‘Ge b’oil leotha.’

‘Sin thu fhéin. Caidil a nis.’

Chuir e ás a’ lamp.

‘Chan fhaigh ’ad faisg ort a-chaoidh a Choinnich,’ thuirt e gu socrach. ‘Cuimhnich sin. Chan fhaigh ’ad faisg ort-sa.’

Agus cha d’fhuair.

Bha a’ ghaoth air a thighinn gu àirde mhór mas do ràinig e Ard-nan-Claisean. Ach chum e gréim teann air a bhonaid, agus thug a chasan caola sàbhailt gu dorus an t-sabhail e. Bha a’ sabhal aige làn, ’s cha b’ann a-mhàin le arbhair agus buntàta.

Bha na rudan àbhaisteach ann: spaidean, tairsgeir, gràp no dhà; geamhlag, geàdha, mapaid-tearraidh; croman, tóbha, sean chrann-tóbhaig, agus cliathan; forc-feòir agus ràcan agus sìoman gu leòir. Bha a’ speal crochaicht ris a’ bhalla, agus bha slatan cuilc creagaich tarsuinn air na sparran gu h-àrd.

Bha rudan neo-àbhaisteach ann: criathar, guit, agus ruideal; sùisd agus buailtean; crùisgean criadha agus lampaichean dubha, cuinneag, pigean, agus prais mhór thrì-chasach — a’ phrais anns am biodh a mhàthair a’ dèanamh na nigheadaireachd. Bha diollaid agus srathair an eich ann, a cholair ’s chruidhean. Agus ri taobh bòrd a’ mharbhaidh bha seathair-baraille Dhomhnaill a’ Chladaich. B’fhada bho bha dùil aige a’ seathair-baraille a thoirt a bhroinn an taigh — cha b’e sabhal àite dha idir — ach bhiodh e diochuimhneachadh, no dh’fhalbhadh an cadal leis — an cadal-ceàrnach nach b’fhiach — agus dhùisgeadh e le car ’na cheann, a’ mionnan dhan a-chula seathair a chaidh a dhealbh a-riamh.

Bha rudan annasach eile anns an t-sabhal aige: glionngagan agus géillean bà; an gleoca mór tuathal a thug a sheanair ás na h-Innseachan; feadan Aonghais Bhàin, agus an fhiacail mu dheireadh a thainig ás carbad Ruairidh na Speuclanan. Chaill Ruairidh an fhiacail an uair a thuit a’ chlach air, a’ chlach a dhiùlt na clachairean. Bha ise anns an t-sabhal cuideachd.

Thug e greiseag ’na shuidhe anns an t-seathair, a’ coimhead ri na rudan sin, a bha toirt làithean eile gu chuimhne. Ach bha e faireachdainn math — dhèanadh e obair — chairteadh e bhàthach — spionnadh gu leòir ’na chnàmhan fhathast.

Rinn e dà mhuillean mhath corc agus chaidh e thuca leotha — a’ bhó ruadh agus a’ bhó bhreac, dìreach man a dh’fhàg e iad, toilicht fhaicinn a-rithist. Rinn iad gnùsdaich chridheil, chàirdeil.

“Bha mi céilidh,” thuirt e, ’s e ri fàsgadh na sinean. “Bha mi céilidh air Ailean agus Nellie. ’S bha oidhche mhór againn. Bhà. Robh sibh ’ga m’ionndrainn? Robh duine timchioll a-seo bho dh’fhalbh mi?”

Duine foghlumaicht ’s dòcha, a chaidh iormall a-measg nan creagan. Fear a dh’innseadh aois nan clachan.

Ach cha bhiodh e beò, an duine sin, an duine toilicht a thachair ris air feasgar samhraidh. Bha e gu math na b’aoisde na esan. .. bhà. Chan fhaiceadh e tuilleadh e. ’S nan tigeadh fear dha sheòrsa, cha b’urrainn dhà-san a-nis a dhol ’na chòmhradh. Bha e ro aosda son aodainn ùr agus briathran nach tuigeadh e ro mhath.

Leum an cat cléigeach sìos ás a’ chonnlach, earball an àirde, agus a shùilean cadalach. Sealgair seang na monaidhean; sìol a’ Phluicein.

“Glé eòlach air do ghnùis-sa gu-tà. Agus air do chol’as.”

Lìon e cuach bainne dha.

“Seo a bhròinein,” thuirt e. “Bainne blàth bho ùgh na bà, bheir dhutsa slàint o’n t-sìatuig.

“Sìatuig ort? Eh? A reubaltaich air do chasan. . .. Seall cho sgìamhach ’s a tha ’n dithis seo.”

Man dà bhanrigh’nn, an té bhreac agus an té ruadh. Ghlan e iad le bruis, agus chìr e bun an earbaill. ’S bha iadsan coma ged a bheireadh e fad a’ latha ris an obair sin. Ach bha cearcan agus coilleach ag iarraidh frithealadh cuideachd.

“Cha ghabh e bhith,” thuirt e ri Teàrlach, “gu bheil eanchainn unnta. Seall fhéin air na cinn a tha sin.”

Sheall Teàrlach rise-san le shùilean donn nach robh

a’ tuigsinn ciamar a bha e comasach dha duine sam bith a dhol a bhruidhinn air rud cho amaideach ri cearc.

“Tha fradharc agus claisneachd aca ceart gu leòir. .. Ach eanchainn, daingead a bhalaich. .. dé?”

Teàrlach, le eanchainn fhéin, air a ghonadh. Dé bu chòir dha a dhèanamh — smùid a chuir ás na h-itean aca, no a’ fàgail aig fois, a’ gògail ’s a’ gobadaich?

“Ach tha iad fialaidh le na h-uighean,” thuirt esan, a’ dùnadh an doruis orra. ’S chaidh e-fhéin ’s an cù a-steach an tigh.

Chuir e air teine math agus rinn e biadh: lit, uighean, agus bainne gu leòir — biadh a laigheadh aotrom air a stamag. Agus an deidh dhaibh ith, shuidh e-fhéin agus Teàrlach mu choinneamh an teine. Chaidh a’ mhaduinn seachad gun fhios dha.

Cha do chaidil e idir. Ach mar gum b’ann ann a’ suain chunnaic e athair air a’ leabaidh, air a dhruim, marbh. Cionnus a thuit na cumhachdaich — chan fhaigheadh e gu bràth seachad air.

Toiseach a’ gheamhraidh thuirt Coinneach Beag riutha gu robh esan a’ falbh.

‘Cà ’l thu dol a Choinnich?’ dh’fhoighnich a mhàthair.

‘Africa.’

Shìos air an tràigh bha a shùilean a’ deàrrsadh:

‘An duine seo ris na choinnich mi — air a bhi ann bho chionn ochd bliadhna deug, ’s chan iarradh e ás. Bha e air feadh an t-saoghail, thuirt e, ’s chan fhac’ e ’na shiubhal àit’ eile cho math ri siud. Sin a thuirt e. ’S tha obair ann — seo a’ rud — obair gu leòir, agus cothrom air airgiod.

‘Bu chàra dhut a thighinn còmhla rium ’s chan e fuireachd a-seo. Dé? Chan eil e gu feum dha duine sam bith fuireachd a-seo.’

A bhràthair fhéin. Coinneach Beag. Cha b’urrainn dha focal a radh ris; cha b’urrainn dha fiù’s sealltainn ris.

An uair a bha e falbh rug iad air làimh a-chéile.

‘Well,’ thuirt e. ‘Chì mi na h-uidhir dhan t-saoghal mhór co-dhiùbh.’

Agus fhuair esan air seòrsa de ghàire a dhèanamh ris mas do thionndaidh e air falbh.

Thug a mhàthair fad na h-oidhche sin ’ga chaoidh, Barabal a’ gal. An oidhche sin bha sgread na faoileig aognaidh; tonnan na mara a’ bualadh gu trom ri tràigh. Geamhradh mór nan clachan-meallain a bh’ann, an geamhradh a chuir ás dha Goromal agus dha Calum Bàn Léineabroc.

B’ann air geamhradh eile a bhàsaich a mhàthair. Cha robh a’s an tigh ach an dithis — bha Barbal pòsd agus a dachaidh anns a’ Bhaile Mhór. Bha fios aige nach robh a mhàthair gu math. Ged a bhiodh i fiachainn ri sin a chleith air — ag obair a-muigh ’s a-stigh mar nach biodh càil ceàrr — bha fios aige-san. .. bhiodh e ’ga cluinntinn troimh’n oidhche ’s i air a cràidh, ag osnaich.

Mu-dheireadh rùnaich e gu ruigeadh e am baile, gu lorgadh e cuideigin a shealladh rithe, cuideigin ’s dòcha a dhèanadh cobhair oirre. Bha i neònach a thaobh sin:

‘Cha chuir thu dragh air duine air mo sgàth-sa,’ chanadh i. Ach ruigeadh e am baile a dh’aindeoin sin. Agus thug e greis ’na leabaidh a’ mhaduinn ud a’ smaoineachadh air leisgeul math a dhèanadh e dhith.

An uair a dh’éirich e, mhothaich e cho sàmhach ’s a bha an tigh. Chunnaic e nach robh an teine air a thogail. Agus an uairsin dh’aithich e.

Thàinig Barabal, agus dh’fhuirich i fad seachdainn còmhla ris an deidh dhaibh a h-adhlaiceadh. Mar gum b’ann ann a suain, chuimhnich e air Barabal a’ feasgar mu-dheireadh ud a bha iad còmhladh — thall anns a’ bhaile, ’nan seasamh a’ coimhead ris a’ bhàta mhór a bheireadh air ais gu dachaidh fhéin i.

‘Cha bhi cur na mara tighinn ort?’

‘Bithidh. .. uaireanan. . .’

‘Och woill. .. chan fhairich thu bhi dol tarsuinn a-nochd. Seall cho ciùin ’s a tha i. .. dìreach man loch.’

‘Tha.’

‘Chan iarradh-tu oidhche na b’fheàrr. Eil thu smaoineachadh gun caidil thu?’

‘Chan eil fois ’am.’

‘B’fheàrrda-tu ’n cadal. Ged nach fhaigheadh-tu ach uair a thìde dheth — leth-uair a thìde. .. saoilidh tu nach e ’n aon duine th’unnad as a dheidh. . .’

‘Choinnich. . .’

‘ ’S cha chreid mi gum bi móran a’ falbh oirre nochd — oidhche Mhàirt — cha bhì uair sam bith air oidhche Mhàirt, gu h-àraid ma ’n tìd’ -sa bhliadhna — agus gheibh thu air do chasan a shìneadh. Nach fhaigh?’

Chum e air a’ còmhradh, a’ còmhradh agus a’ foighneachd cheisdean dhith — an teaghlach: dé bhiodh ’ad a’ dèanamh an dràsda? Dé bhiodh ’ad a’ dèanamh an uair a ruigeadh i? Cuine ruigeadh i? Am biodh iad ’ga coinneachadh?

Ach cha do fhreagair i e. Bha i ’na h-éigean, gréim aice air a ghàirdean. Bha a corp air chrith.

‘O Choinnich. . .’ agus thionndaidh i thuige, mar leanabh beag leis an eagal, a’ gal.

‘Sguir dheth,’ thuirt e.

‘Chan urrainn dhomh. . .’

‘Daoine ’ga do choimhead.’

‘Chan urrainn dhomh leasachadh. . .’

‘Siuthad ma-tha. .. béic mhór mhath. .. ach na biodh i ro fhada. . .’

Agus dìreach a réir a mhiann thainig a’ ghal gu gàireachdainn. Bha na daoine a’ dol air bòrd.

‘Well. . .’

‘ ’S fheàrr dhomh falbh.’

‘ ’S fheàrr.’

‘Eil mi coimhead eagallach.’

‘Tha. Diabhult fhéin.’

‘Och isd a shàtuinn.’

‘Greas ort a-nis. .. tha thu coimhead math dha-rìreabh.’

‘Thig thu shealltainn oirnn, nach tig?’

‘Well. . .’

‘Cuimhnich a-nis. Agus thoir an aire ort fhéin.’

‘Thusa cuideachd.’

‘Mar sin leat ma-tha a Choinnich.’

‘Mar sin leat.’

Dh’fhuirich e far an robh e gus na ghluais i air falbh a-mach á sealladh dhan a chuan fharsuing mhór.

Chuir e a làmh a’ chù.

“Chan aithnicheadh tusa idir ’ad a bhalaich,” thuirt e. “Na daoin’ ud, air am bi mise smaoineachadh a-chula latha. .. Coinneach Beag is Barabal, m’athair ’s mo mhàthair. .. chan eil sgeul orra ’n diugh.”

Thainig a’ Sgudalair feasgar, a dh’iarraidh a bhainne. Bhruidhinn iad air an aimsir, air snéapan agus creagach, agus thug iad greis mhór sàmhach a’ coimhead dha’n teine.

Dh’fhalbh e eadar dà fhras, a’ feadalaich. Duine beag aincheardach, le chòta mór agus brogan-mòintich a sheanair. Sunndach a cheum a-mach Rathad nan Caorach, a’ tilleadh gu Gil-a’ -Chlamhain, agus gu Nellie a bha coibhneil còir.

Agus bha esan a-nis leis fhéin aig an tocasaid, pronnagan de mhìr cruaidh corc air stad ’na fhiaclan. Chaidh a’ latha glé mhath leis gu dearbha. ..

Bha a’ ghaoth air a dhol sìos, an oidhche mhór a’ tighinn. .. Sheas e ann a sin ag éisdeachd ri fuam na mara, a’ fuam sin a chuala feadhainn, uair dha robh saoghal, air an Dùn, ann a Léineabroc, agus am Buaile-na-Crois. Bhiodh solus na gealaich a-nochd air asnaichean an taighean. .. agus air tobhtaichean na h-Airidh Ghlas, àiridhean Bhréitheascro, ’s gach àiridh eile a bha ann. Agus bhiodh na lochan mar a bha iad a-riamh, na cniuc agus na glinn gun chaochladh, sàmhach ann a’ solus na gealaich air an oidhche gheal rionnagach seo.

Ach bha iadsan beò. . .. Agus bhiodh solus na lamp air a’ Ghil, agus air Ard-nan-Claisean, greis bheag fhathast mas fhalbhadh iad-fhéin, a sgeulachd air a h-innse.

Cha do charaich e gus na dh’fhàs i glé dhorch.

Thainig crith fuachd air, agus dh’éigh e ri Teàrlach:

“Trobhad a bhalaich. .. tha thìd’ againn a dhol a-

steach a-nis. ’S cuiridh sinn móine mu’n teine. .. nach cuir? Cuiridh gu dearbha. .. an geamhradh mór romhainn aon uair eile. . .”

Agus chaidh iad a-steach, agus dhùin esan an dorus.