24. AN CARRAGH-CUIMHNE
Thug Iain sùil dhrùiteach orra agus iad nan seasamh gu sàmhach slat no dhà air falbh. Bha dithis ann, agus an sùilean an dàrna fir shaoil leis gu faca e Murchadh—car tiotain, ’s an sin chaidh e às an t-sealladh. Bha sgòth dhubh os a chionn anns an adhar agus thuit boinne uisge chun na talmhainn.
Dh’aithnicheadh iad a chèile san sgoil. B’e rùn Iain a bhith na fhear-teasgaisg, ach bha Murchadh dèidheil air an fhearann, agus b’ann le eòlas a mheudachadh air sin na bheachd a ràinig esan an oilthigh.
Thug iad ceithir bliadhna còmhla an Dùn Eideann, a’ fuireach anns an aon taigh fo chùram na h-aon cailliche. B’e Burns an sloinneadh a bha oirrese, agus bu tric a smaoinich iad an robh càirdeas fad às aice ris a’ bhàrd. Ach b’ann gu gàireachdaich a dheidheadh a’ chùis nuair chuimhnicheadh iad nach cuala ise mun fhear iomraiteach.
Smaoinicheadh iad le chèile air aineolas an duine choitchinn agus iad a’ suidhe air beulaibh nan ìseaban loisgte gach feasgar. Am bitheadh iad-fhèin iomraiteach mar bha Burns? An dà cheud bliadhna no trì an suidheadh dà oileanach bochd, acrach aig an dearbh bhòrd ud ag ithe dà ìseaban loisgte agus a’ smaoineachadh le iongnadh agus ùmhlachd air Iain agus air Murchadh?
Bha an t-uisge na bu lugha. Gu dearbha, ’s ann bha an latha a’ togail air. Bha am feur cho uaine. B’fheàirrde e am fras ud. Thug e ùrachadh dha. Agus bheireadh a’ ghrian tuilleadh ùrachaidh dha airson urachadh thoirt do na h-ainmidhean.
Chaidh iad a-mach air a chèile aon uair. Bha Murchadh airson a dhol ach am faiceadh e ball-coise ach b’fheàrr le Iain taigh nan dealbh. Cha robh fhios carson nach dèanadh gach fear mar bu mhiann leis fhèin, agus b’e bun a bh’ann gur ann air beulaibh dà chnap guail a chaidh am feasgar seachad. Anns a’ mhadainn bha sìth ann.
Bha Iain agus Murchadh a’ dol chun an taighe aon fheasgar agus iad a’ bruidhinn mu chaoraich.
“Tha Gàidhlig agaibh a bhalachaibh,” ars am fear a bha air am beulaibh, agus e a’ tionndadh. Bha an Gàidheal a’ coinneachadh a’ Ghàidheil sa’ bhaile mhòr. Dè an toileachas a rinn iad ris a’ mhinistear agus e anns a’ bhaile air chuairt aig taigh a pheathar.
“Am bi sibh a’ dol don eaglais?”
“An-dràsda ’s a-rithist.”
B’i a’ bhreug a bha siud. Cha robh Iain san eaglais bho phòs mac bràthair athar, agus bha ceithir bliadhna bhon uairsin. An dèidh gach naidheachd innse dh’èirich iadsan, agus leum iad bhon bhus. Bha am bìdh air a thighinn.
B’e coinean beag odhar a chuir briosgadh air. Chuir e boinneagan de smùid às an fheur agus e a’ ruith bho tholl gu toll. Cha robh guth aige orrasan a bha nan seasamh air beulaibh Iain. Cha robh guth aige air dad. Iseaban. Oilthigh. Ministear. Bha fras eile air an neul agus thog e a choilear mu amhaich. Dh’fhaodadh nach leanadh i.
Dh’fheuch Iain air bàrdachd uair no dhà, agus Murchadh ag ionnsachadh mu ghnè chnuimhean a bhitheadh a’ sgrios a’ bhuntàta. Dh’fheuch e an dà chànan a b’aithne dha, agus shaoil e gu robh e dìomhain dha a bhith a’ bàrdachd sa’ Bheurla. Dè dhèanadh esan an aghaidh Mhilton, an aghaidh Mharlowe, an aghaidh Thennyson? Ach, air an làimh eile, dè dhèanadh e an aghaidh Dhonnchaidh Bhàin is Iain Luim? Le sin, chaidh oidhirpean mu sgaoil. Cha robh ùidh aigesan an cnuimhean Mhurchaidh, agus, ged bhitheadh, dè dhèanadh sin dha?
B’e latha mòr a bha siud, san oilthigh. Bha cleòcaichean fada dubha orra, agus adan a bha car neònach. B’e seo an latha air am faigheadh iad an duais. Bheireadh e mach don t-saoghal iad agus bhitheadh duais na beatha aca a-rèir agus dè bheireadh iad seachad. Mheal iad naidheachdan a chèile gann mus robh an ceòl às an cluasan agus iad air taobh thall an dorais. Le sin dhealaich iad tuath agus deas gu dà shaoghal ùr.
Bha seachd dathan a’ bhogha-froise soilleir agus iad a’ ruith tron adhar. Bha an coinean seasgair san toll. Thàinig sreathan de na sgrìobh e a-steach air.
“Chì mi dùthaich far nach teàrn a’ ghrian,
Mar lainnir na leuga nam shùil—
Dùthaich mo dhachaigh, dùthaich mo mhiann,
Far ’n fheudar dhomh tilleadh gum rùn.”
Cha do chòrd iad ris, ach bha cuimhne aige orra. ’S dòcha gun thill e gu a rùn, ach nach b’ann chun an rùin a chunnaic inntinn an taigh
Anns na bliadhnachan an dèidh an dealachaidh bhitheadh iad a’ sgrìobhadh, agus bhitheadh cairtean eadar gach fear aig àm na Nollaige. Bhitheadh litir aig corra àm a’ ruighinn Iain, agus ged bhitheadh am freagairt goirid chumadh e snaim a’ chàirdeis ceangailte. Thachradh seo mu dhà uair sa’ bhliadhna.
“Tha an sgoil a’ dol sìos. Chan eil innte ach beagan is dà fhichead duine. Mi-fhìn ’s am maighstir-sgoile is Mairi NicDhonnchaidh. Tha an aimsir dona, uisge a bhàthadh am bradan tàrrgheal agus fuachd na chois. Chan eil naidheachd agam dhut. Is math sin Iain.”
Theannaich e a chòta timcheall air ach an cumadh e am fuachd a-mach. “Chan fhada bhitheas tìde sgrìobhaidh agam. Tha mi cho trang. ’S fheudar do mhac an duine an t-airgead a chosnadh, agus is aithghearr a nì a’ ghrian sgìth fear. Cùm do shùil air a’ phàipear, ’s iongantach mur feuch mi air rathad na Pàrlamaid. Tha luchd-fearainn mo dhùthcha air mo thaghadh, agus tha Sìne a’ gabhail do naidheachd Murchadh.”
Bhitheadh e a’ cumail a shùla air a’ phàipear agus b’aithne dha gun d’fhuair Murchadh a-steach. Ach sguir na litrichean. Mar bha eagal air, bha an tìde air ruith a-mach—tìde sgrìobhaidh agus tìde nan naidheachd. Bha uimhir an urra ris. Bha an dùthaich an urra ris. Bha an saoghal mòr fhèin an urra ris. Agus sguir na litrichean, ach fhathast thigeadh cairt aig corra Nollaig. Bha an t-ainm air a chlò-bhualadh air a’ chairt. Daoine mòra leisge. Thigeadh an smaoin a-steach air uair bho uair, ach b’e a charaid a bha am Murchadh.
Thàinig e dhachaigh aon uair. Thadhail e air gach taigh a bha anns a’ chlachan, agus thadhail e air Iain.
“Is iomadh atharrachadh a chì mi.”
“Is iomadh.”
“An e do thaigh fhèin a tha seo?”
“Chan e. Thug iad dhomh fear. Feumaidh mi fhàgail nuair sguireas mi. Feumaidh mi m’àite fhèin a lorg.”
“Bithidh sin a’ tachairt thall againne cuideachd. Tha mise cuideachd a’ fuireach an taigh chàich. Ach thug iad dhòmhsa tapais anns gach seòmar. Còig seòmraichean deug. Ochdnar shearbhant. Feumaidh mi
Dè bha iadsan a bha air a bheulaibh ag ràdh an-diugh? Càit an robh iad? Bha cuimhne aigesan air Dùn Eideann, air a’ mhinistear, air a’ chaillich agus air na litrichean. Bha iad uile co-cheangailte ris na làithean a dh’fhalbh, agus an là-an-diugh na charragh-cuimhne—na carragh-cuimhne mar bha iadsan ga choimhead.
Shil an t-uisge a-rithist, agus shìolaidh a smuaintean sìos don toll maille ris a’ choinean. Bu mhath gu robh esan co-dhiù beò. Bha e a’ cumail càirdeis ris an corra uair a chuireadh e a shròin a-mach don t-saoghal.
“Nach gòrach mi, ’s nach dìomhain mo smuaintean. Nach bochd gu bheil an là-an-dè ag èirigh nam chuimhne an-diugh agus rud an dèidh rud a’ gabhail aite fhèin. Sin mar tha an saoghal cuideachd. Rud, dà rud, agus an sin rud eile. ’S fhada bho nach do sgrìobh e.”
Chunnaic e boinneagan uisge air an dà mhala. Fallas gnùise air na clachan. Chuimhnich e air an dealachadh. An dealachadh deireannach.
Bha iad cruinn air an laimrig. Dè cho tric ’s a bha iad a’ dol a sgrìobhadh sa’ mhionaid ud. Dè cho tric ’s a thilleadh Murchadh sa’ mhionaid ud. B’e ’n clachan clachan a chridhe, ’s b’ i ’n dùthaich thall nach iarradh e. An dèidh nam beannachdan choisich iad suas gu slaodach a-mach don chuan. Thill Iain fhèin agus iad à fianais, agus chaidh e dhachaigh tron dorchadas.
Bha e a’ fàs dorcha, agus thionndaidh e. Bha an t-uisge na bu lugha. Thug e sùil eile orrasan a bha air a bheulaibh agus leugh e air a shocair na facail a bha air an snaidheadh an siud às a’ chloich:
“Mar chuimhneachan air Murchadh Mac an t-Saoir (1910-1964) a rugadh ’s a thogadh an Torgabost, agus a bha na Phrìomhaire san dùthaich thall thairis, agus air Sìne, a bhean, a bha na cul-taice dha sna làithean glòrmhor sin.”
An dèidh nam facal sin bha dealbh sa’ chloich nach do thuig e.
Nuair ràinig e dhachaigh smaoinich e air an taigh mhòr, air na tapaisean agus air na searbhantan. Agus an sin, smaoinich e air Murchadh. Agus an sin smaoinich e air fhèin agus e beò, làithean na sgoile air a chùl agus gun dùil ri carragh-cuimhne. Bhitheadh
Saoil an dà cheud bliadhna eile am bitheadh coinean fhathast a’ ruith ’s a’ coimhead, ’s a ruith ’s a’ coimhead? Cia mheud fear, airson uaill is fèineachd, a bhitheadh a’ tagairt a chàirdeis? Am bitheadh duine idir a’ tagairt a chàirdeis fhèin? An cuireadh farmad ri Murchadh chun a’ chrainn e a chum rathad na beatha a threabhadh le nithean mòra?
Smaoinich e air leabhar, agus an uair sin smaoinich e air dealbh-chluich. Chuimhnich e gun dh’fheuch e air bàrdachd uaireigin, ach cha do chòrd i ris. Sgrìobhadh e leabhar mun Ghàidhealtachd, cha b’ ann airson airgid ach airson cliù.
An sin stad e. Is dòcha gun ceannaicheadh duine no dithis e ach cha robh fhios an deidheadh a leughadh. Bhitheadh iomradh air anns a’ phàipear: cha b’fhiach e an t-saothair; chan eil an t-ùghdar ag innse rud air bith a tha ùr, saoilidh mi gum bitheadh an leabhar seo na b’ fheàrr nam bitheadh barrachd iomraidh ann air siud no air seo; tha na cuspairean car sgapte; chan eil e a’ toirt dad dhuinn nach robh againn roimhe seo.
Ach cha tàinig an leabhar riamh à mhac-meanmhain. Chuimhnich e air a’ charragh-cuimhne agus air a’ choinean ’s an sin chuimhnich e air fhèin. Bha e a’ coimeas na beatha ris a’ bhàs—e- fhèin agus an coinean an aghaidh a’ charragh-cuimhne, an aghaidh na cloiche.
Shaoil e gum b’ann aige fhèin a bha an rath, ach chan fhaigheadh e cadal. Dh’èirich e agus chunnaic e gu robh a’ ghealach na h-àirde. Bha cuideigin no rudeigin ga spreòtadh ach an deidheadh e mach gan ionnsaigh aon uair eile, agus shaoil gum b’e tair diùltadh.
Mar bha e a’ tighinn am fagas chunnaic e an dà chruth an aghaidh an adhair, agus mus do ràinig e iad bha gach nì a’ tighinn na chuimhne às ùr, na cairtean, na litrichean, an oilthigh, cailleach bheag nan ìseaban, agus iomadh nì eile. Thug seo faochadh dha, ach nuair nach robh e a’ faicinn a’ choinein smaoinich e gu robh e sona agus na chadal, oir bha e cinnteach nach b’e eagal a bha air ron oidhche. Rinn sin dragh dhà. Sheas e gan coimhead agus a’ leughadh, ’s gach nì a bha sin a’ ruith
Cha robh fhios aige an robh Murchadh ga fhaicinn ann an saoghal nach b’aithne dhà, agus bha e ga bhuaireadh nach robh e a’ còmhradh ris. Smaoinich e air a’ chonaltradh a dh’fhaodadh a bhith eadar an dithis aca.
“A Mhurchaidh, a bheil fuachd ort fhèin agus air Sìne an sin?”
“Chan aithnich mise thu a-nis. Tha thu nad choigreach nad shaoghal fhèin.”
Chan eil, a Mhurchaidh, chan eil. Mise bha còmhla riut an Dùn Eideann. Na cleòcaichean. Na litrichean. Na cèilidhean nuair thàinig thu dhachaigh.”
Choimheadadh e ris a’ ghealaich, agus thàinig an smuain a-steach air gu robh i a’ fanaid air. Cha chumadh e a smuaintean aige fhèin na b’fhaide. Bha e mar dhuine nach robh gu tur ciallach. Cha robh fhios aige fhèin an e farmad a bha aige ri Murchadh, ach carson a bhitheadh farmad aige ri duine marbh? Bhitheadh esan marbh cuideachd, agus cha bhitheadh beatha air a chùlaibh mar beatha Mhurchaidh.
B’ann gu èigheachd a chaidh e dhà. Cha robh fhios carson.
“A bheil thu fuar? Carson a tha thu gam choimhead an sin, agus tu a’ soillseadh anns a’ ghealaich? Fhuair thu air adhart agus fhuair mise air adhart, ach chaidh thusa na b’fhaide. ’Se daoine eile a rinn dhut e; cha b’e thu-fhèin. B’fheudar dhòmhsa mi-fhìn a thoirt air adhart, ach cuiridh iad suas carragh-cuimhne air do shon-sa. Carson a tha a leithid de uaill ort? Agus Sìne. Dh’fheumadh iad Sìne chur ri do thaobh. Dh’ullaich thusa e; dh’ullaich ise e.”
Cha robh a ghuth a-nis cho àrd.
“Nach cuimhnich thu air Dùn Eideann, air cailleach Burns. Freagair mi. Am bi thu a’ faicinn a’ choinein? Bu tric a bha sinn còmhla, ach dh’fhalbh thu. Bhitheadh tu a’ sgrìobhadh. Nach cuimhnich thu.”
Cha dubhairt e facal eile an oidhche ud. Chan fhaigheadh e freagairt bhuapasan a bha air a bheulaibh. Bha a’ chlach fuar, sàmhach ach airson an sgrìobhaidh nach innseadh mòran dhà, agus airson an deilbh nach innseadh dad dhà.
Thàinig a’ mhadainn, agus chaidh am facal air feadh Thorgaboist. Cha robh fhios cò bha air na clachan a thilgeadh, agus a lot an dithis ud. Bha am maor-sìthe trang agus e a’ feuchainn ach am faigheadh e
Bho chionn mìos no dhà, bha mi a’ tighinn bho chèilidh. Mus do ràinig mi an gàrradh mhothaich mi do reul na gealaiche a’ deàlradh air rudeigin ’s ga shoillseachadh. Dh’fhosgail mi an geata, agus chaidh mi steach. Stad mi a’ coimhead nam facal:
“Iain Dòmhnallach a dh’eug air an treas latha den Ghearann.. .”
Cha dèanainn a’ bhliadhna a-mach. Mun cuairt bha iomadh clach eile ann an sàmhchair na h-oidhche.
Choisich mi dhachaigh air mo shocair, agus mi a’ smaoineachadh. Cha b’fhada gus an robh a’ ghrian geal. Grian na h-inntinne. Grian na cuimhne. Geal, mar charragh-cuimhne.
Dòmhnall Iain MacIomhair
| title | 24. |
| internal date | 1985.0 |
| display date | 1985 |
| publication date | 1985 |
| level | |
| reference template | MacIomhair Eadar Peann is Paipear %p |
| parent text | Eadar Peann is Pàipear |