25. CRUADH EACH
Bha ’n corp na shìneadh air a dhruim-dìreach, aodann fuar neo-dhreachmhor ris na speuran agus rèim bàn de liath-reothadh air fheusaig. Sin mar fhuair iad e, ’s adhbhar a bhàis soilleir an clàr aodainn—làrach crudha eich a chuir an eanchainn às.
’Se ’n geamair a lorg e measg an rainich, mu dhà mhìle on taigh-mhòr, ’s thachair dhomh fhèin ’s do Dhiarmad an t-àite ruigheachd beagan mhionaidean mun tàinig am poilis. Cha robh sinn ach a’ gabhail cuairt-fheasgair nuair mhothaich sinn don chòmhlan dhaoine mun cuairt air a’ chorp. Chaidh sinn a-null far an robh iad, ’s dh’fhan sinn nan cuideachd gus an tàinig na maoir-sìthe còmhla ri dithis de ghillean na h-oighreachd, ’s iad a’ giùlain seòrsa de chrò-leab airson an corp a thoirt dhachaigh.
“Tha e soilleir dè thachair,” arsa Tòmas Ruadh, bàilidh na h-oighreachd. “thilg an t-each e, ’s fhuair e sgailc on chrudha an clàr na bathais—mharbhadh e gun sgeamhadh.” A-rèir coltais bha ’m poileas den bheachd cheudna, ged nach dubhairt iad mòran.
Bha sùil gheur aig Diarmad orra, ’s iad a’ rùileach pòcaidean a’ chuirp, a’ leantainn a’ chleachdaidh àbhaistich. Sgaoil iad a-mach na lorg iad air pìos pàipeir: sporan làn notaichean, grunnan litrichean sa’ phòcaid achlais, sgian-phòcaid, gad iuchraichean, dhà na thrì bhuinn airgid, spliuchan tombaca, cnapan siùcair (airson an eich, math dh’fhaodte), bucal beag a bhuineadh do àirneis eich agus lasadan beag òir.
Chruinnich iad na bh’air a shiubhal gu faiceallach am pocan, chuireadh an corp air a’ chrò-leab ’s thog a’ chuideachd orra air ais don taigh-mhòr—bha Fearchar Dubh Mac a’ Chlèirich a’ dèanamh an turais mu dheireadh dhachaigh air ghiùlain aig càch.
Ach dh’fhuirich Diarmad far an robh e, na shuidhe air cnap cloiche, a smig na làimh ’s pìob tombaca gun lasadh eadar fhiaclan. Bha mar gum biodh rudeigin air inntinn, ach bha mise ro eòlach air, airson faighneachd dè bha cur dragh air. Shuidh mi ri thaobh, ’s thug mi-fhèin a-mach a’ phìob—bha mi leagte gu leòr feitheamh gus am biodh e deònach gluasad. Agus cha robh mi ach gann air lasadh a chur ris a’ phìob, nuair dh’èirich e na sheasamh. Thug e sùil gheur mòr-chuairt air,
Nuair ràinig sinn a’ chraobh bhruidhinn e. “Thoir sùil fhaiceallach mun cuairt, a Sheòrais, feuch a faic thu dad air feadh an fheòir an seo.” Thòisich sinn a’ lorg, mise gun fhios agam dè bha mi coimhead air a shon, ach a dh’aindeoin sin a’ cumail sùil gheur air gach bad feòir is luachrach mu thimcheall na craoibhe. Bha esan a cheart cho trang a’ siubhal mun cuairt den chraoibh.
’S mu dheireadh lorg mi e—no i, a bh’ann; pìob thombaca an comhair a cinn am badan feòir dìreach fon chraoibh.
“ ’N e seo a bha thu lorg,” thuirt mi, ’s mi ga sìneadh dhà. Rug e air a’ phìob, ’s rinn e tearraideachadh oirre—pìob shnasail mhearsam, le bann airgid mun chois.
“Dìreach sin,” ars esan mu dheireadh, “pìob Fhearchair—san dearbh àite bha mi ’n dùil a bhitheadh i. Seo far an do mharbhadh e, ’s chan ann far an d’fhuaradh a chorp.
Thug mi sùil air; “Tha mi tuigsinn a-nis,” arsa mi-fhèin, “ghlacadh a chas sa’ stiorrap, shlaod an t-each e mu cheud slat mun do chaill a chas grèim, ’s air an rathad fhuair e sgailc on chrudha an clàr na bathais.” Rinn Diarmad gàire beag, ach chrath e cheann. “Dh’fhaodadh e bhith, dh’fhaodadh e bhith, ach an robh ’n corp coltach ri rud a shlaodadh each às a dhèidh ceud slat.”
B’fheudar dhomh aideachadh nach robh. Cha robh aodach air a shracadh, ’s cha robh milleadh air aodann, cas, no làmh, a bharrachd air an aon lot sa’ bhathais. Ach cha b’urrainn dhomh thuigsinn dè air thalamh a bha ruith an ceann mo chompanaich. Bha esan a-nis a’ dìreadh dhan chraoibh, ’s ann an tiota cha robh sealladh agam air a-measg nan duilleagan. Chrom e ann a dhà no thrì mhionaidean ’s rinn e sgrùdadh geur air calpa na craoibhe ’s air an fheur mòr-chuairt oirre.
Bha mi-fhèin a’ sìor-amharc air, a’ coimhead cho glic, eòlach ’s a b’urrainn mi, ’s a’ faireachadh aig an aon àm mar dhuine air chall ann an ceò. Ach mu dheireadh thall, nuair bha m’fhoighidinn gu ruith a-mach, thionndaidh e rium, ’s thuirt e, “ ’Se mhort a chaidh a dhèanamh air Fearchar Dubh; chan eil an teagamh as lugha agam ann a sin, ach
“Chan eil teagamh fon ghrèin ann—tha na comharran soilleir gu leòr don t-sùil a leughas,” ars esan, “ach tiugainn an-dràsda; chluinn sinn a-màireach dè rinn am poileas dheth.” Thill sinn dhachaigh, ’s an còrr cha chanadh mo chompanach mun ghnothaich.
Chumadh a’ chùirt-rannsachaidh san taigh-mhòr làrna-mhàireach, ’s corp an uachdarain fhathast gun chur fon talamh. An dèidh mòran ceasnachaidh air ais ’s air adhart, ràinig iad an co-dhùnadh a bha dùil ris—gun thuit e às an dìollaid ’s gun bhuail an t-each, beathach coirbte, a chrudha air sa’ bhathais, a’ cur crìoch obann air a bheatha.
“Bheil thu sàsaichte a-nis? arsa mi-fhèin ri Diarmad ’s sinn a’ fàgail an taighe còmhla ri càch.”
“Fada bhuaithe,” fhreagair esan, ’s e crathadh a ghuaillean, “bu mhath leam facal no dhà ri cuid de luchd-oibreach na h-oighreachd.”
Cha robh eòlas mòr againn san àite—cha robh ach gann seachdain on thàinig sinn a dh’fhuireach dhan taigh-òsda airson an iasgaich. Ach bha sinn air an loch trì no ceithir a dh’uairean còmhla ris a’ gheamair, duine socair, gasda, foighidneach—rud nach robh droch fheum aig air aig amannan.
Thug sinn ceum sìos don taigh aigesan—bothan beag sgiobalta ann a sreath leth-dusan taigh, far an robh a’ mhòr chuid de sheirbhisich na h-oighreachd a’ fuireach. Chuir Murchadh Bàn an geamair fàilte chridheil oirnn, ’s cha b’fhada gu robh na pìoban ’s an còmhradh a’ dol. Gu nàdarra thionndaidh a’ bhruidheann air bàs an uachdarain.
“Duine cruaidh, mi-chneasda gun eagal ro Dhia no ro dhuine,” arsa Murchadh, “cha chuireadh e iongnadh orm ged b’e breitheanas a thàinig air.”
Faodaidh gu robh nàimhdean aige?” arsa Diarmad.
“Nàimhdean” ars am bodach, “Cha robh duine riamh aig an robh dèiligeadh ri Fearchar Dubh nach lùigeadh a bheatha thoirt dheth—ged ’se an t-ainmhidh balbh a chuir às dhà mu dheireadh.”
“Dìreach sin,” arsa Diarmad “An robh e marcachd tric?”
“A’ marcachd? Cha robh feasgar den bhliadhna nach robh e gabhail na cuairt cheudna air an each. Tron choille bheithe, tarsainn na pàirce, a-mach gualainn a’ chnuic, a-nuas tron gheàrraidh ’s mar sin
Dh’èirich Diarmad gu falbh ’s lean mise e. Thàinig an geamair chun an dorais còmhla ruinn. San dealachadh thuirt Diarmad, “Tha mi smaoineachadh gu robh fras throm ann a-raoir dìreach mun àm a bhiodh e tilleadh far a chuairt.”
“Bha sin ann, eadar naoi ’s deich—dìreach mar bhiodh e a’ teannadh ris an taigh. Co-dhiù tha ’n dotair ag ràdh gur ann mun àm sin a mharbhadh e. ’S chunna mi dealanach no dhà. Co aige bheil fhios nach e sin a chuir eagal air an each?”
Dhealaich sinn ri Murchadh, ’s ghabh sinn air adhart gu socair sìos an rathad. ’Se taigh a’ ghobha ’s a’ cheàrdach a bh’aig ceann shìos na sreatha, ’s bha gliong an ùird sa’ cheàrdaich a’ cur an cèill gu robh an gobha na dhrip, bàs ann no às. Thachair sinn air Calum Mòr uair no dhà mu thimcheall taigh a’ gheamair, ’s bhris Diarmad far an rathaid ’s ghabh e ’n ceum suas gu doras na ceàrdaich. Sheas sinn san doras ’s chuir sinn fàilte air Calum, ’s e trang a’ cur faobhair air coltair cruinn air an innean.
Leig e sìos an t-òrd, shàth e ’n coltair dhan teine ’s thàinig e nall far an robh sinn.
“ ’S ciamar tha na h-iasgairean a-nochd,” ars esan. “ ’S iongantach nach eile sibh a-mach air feasgar cho gealltanach.”
“Tha sinn gu gasda,” fhreagair Diarmad. “ ’S iongantach leam sibhse bhith ’g obair ’s am bàs cho dlùth dhuibh.” Shìn òrdag rathad an taighe-mhòir.
Rinn Calum snodha ghàire. “ ’S esan am fear nach sguireadh airson duine eile, marbh no beò e. Seo an treas bàs san taigh-mhòr o chionn bliadhna, ’s an t-aon fhear a chuir clos air a’ bhèisd.”
“Chuala mi sin,” arsa Diarmad. Thug an gobha sùil air. “ ’S tha mi creidsinn gun cuala tu cuideachd gur i ’n nighean agamsa a’ chiad bàs a bh’ann—bha i aig seirbhis ann.”
“Chuala,” fhreagair mo chompanach. “ ’S tha mi duilich mar thachair.”
Rinn Calum osna. “M’ aon duine teaghlaich— ’s thàinig i ri beatha fhèin—aig Sealbh Mòr tha fhios carson.”
Thog Diarmad aon de na cruidhean-each a bh’air bocsa ri thaobh, ’s theann e ri tionndadh na làmhan airson greiseag. An sin sheall e air Calum dìreach eadar an da shùil. “Tha fhios agad glè mhath carson, ’s chan eil mise idir ga do choireachadh airson an rud a rinn thu. Faodaidh gun dèanainn fhèin e san t-suidheachadh cheudna.”
“Dè tha thu ciallachadh?” ars an gobha— ’s colg na feirge air. Chrath Diarmad a cheann. “Chan eil san àite ach aon duine ghiùlaineadh closach an uachdarain còrr is ceud slat—tha mi deimhinn gu robh suas ri ochd clacha deug ann.”
“Dè tha thu feuchainn ri dhèanamh a-mach?” arsa Calum. “Tha fhios
“Chan eil,” fhreagair Diarmad, “Ach tha fhios agamsa ’s agadsa. Bha thu ga fheitheamh fon chraoibh airson greis; dhìrich thu sin dha na geugan, ’s nuair stad e ghabhail fasgadh on fhrois, fhuair thu’n cothrom a bha thu feitheamh o chionn greis. Thug e mach a phìob ach cha d’fhuair e ùine a lasadh. Bha lasadan na phòcaid. Aon nì nach eil mi cinnteach às—an ann le do làimh a bhuail thu a’ chrudha air, no robh i air bàrr maide agad.”
Sgaoil Calum a-mach a làmhan. “Ceart gu leòr,” ars esan. “Tha mi tuigsinn nach eil feum a bhith cleith dad tuilleadh. Sin dìreach mar thachair e. Cheangail mi an crudha air cromag a’ bhata agam, ’s thug mi dhà mun mhalaidh i nuair choimhead e suas dhan chraoibh.”
Stad e, ’s thilg e smugaid air an innean.
“Mac an Droch-fhir, bha e dh’fheitheamh air o chionn fhada. Tha mise ’n dòchas gum bi chlosach a’ ròstadh an iutharn fad na sìorraidheachd. Chan i mo nighean-sa na h-aonar a thruaill an ceàrd—m’ aon nighean ghraidh.. .” Theann na deòir a’ ruith sìos ri ghruaidh.
Ach thog e cheann, ’s cha robh eagal no aithreachas na shùil.
“Dhèanainn a-rithist e,” ars esan, “ ’s chan eil a’ chroich a’ cur eagal sam bith orm. Dè th’agamsa san t-saoghal tuilleadh airson gun iarrainn fuireach ann.”
Chuir Diarmad a làmh air a ghualainn. “Tha seo eadar an triùir againn,” ars esan, “agus cò mise airson breith a thoirt san
Sheall Calum air, “Tha thu ciallachadh.. . ?”
“Nì ’s motha tha mise toirt breith ort,” arsa mo chompanach, ’s e cleachdadh briathran na Fìrinn. “Biodh an lagh a’ lorg air an son fhèin, ma tha toil aca. Ann an làthair Dhè agus lagh as àirde na lagh duine, tha mo chogais saor.”
Thug e sùil ormsa. Chrath mise mo cheann. “Tha mo bhilean-sa balbh cuideachd,” thubhairt mi, “cò mise nas fheàrr na thu-fhèin, a Dhiarmaid?”
Dh’fhàg sinn Calum an glacaibh a bhròin ’s a chogais. Ach cha do chuir a h-aon againn slat air loch no abhainn fad nan trì latha eile dh’fhan sinn san àite. Air an trèana gu deas, theann mi faighneachd dha mo chompanach ciamar a bhuail e thuige gur e mhort a rinneadh air Fearchar Dubh, an t-uachdaran.
Ars esan, “ ’Se chiad nì a ghlac m’aire, an lot a bh’air a bhathais—bha e cho soilleir gur e crudha eich a rinn e. Ann an seagh bha làrach car snasail, seachd àraidh a chionn gu robh maoile cholach air. Ach ’se rud bu neònaiche—far an robh còir làrach nan tàirnean a bhith, ’sann a bha’n craiceann gun bhriseadh. Each le cruidhean gun tàirnean! —bha sin car neònach.”
Chuir sin an eanchainn agam air ghluasad. “ ’Se ’n dàra nì a chuir iongnadh orm, ged bha spliuchan tombaca agus lasadan na phòca, nach robh pìob idir air a shiubhal. Sgrùd am poileas mun cuairt don chorp gu math faiceallach—ach cha do lorg iad rud ach na bh’air a shiubhal. Bha mi deimhinn gu robh phìob na bheul nuair mharbhadh e, ach càite na thuit i? Chuimhnich mi gu robh fras throm uisg’ ann mun àm, agus bhuail e thugam gu faod gun ghabh e fasgadh an àiteigin. Ma tha duine ri fasgadh a’ feitheamh ris an uisge dhol às, tha e nàdarra dhà lasadh a chur ris a’ phìob. Sheall mi mun cuairt ’s chunnaic mi a’ chraobh dharaich. Tha fhios agad fhèin air a’ chòrr.”
“Ach dè mar bhuail thu air a’ ghobha?” dh’fhaighnich mi.
Rinn e gàire beag. “Aon uair ’s gun ràinig mi an co-dhunadh gur e mhort a rinneadh air, cha robh air ach ruith thairis air cò aig an robh an cothrom ’s an t-adhbhar airson a leithid a dhèanamh. Bha iomadh duine aig an robh adhbhar, a-rèir gach sgeulachd. Ach cò smaoinicheadh air crudha eich mar inneal marbhaidh? Cò bu choltaiche na fear a bha
“Bheil thu ’n dùil gun dèan an lagh an còrr rannsachaidh?” dh’fhaighnich mi.
“Chan eil,” ars esan. “Thàinig iad chun a’ cho-dhunaidh gur e ’n t-each a mharbh e, ’s chan eil adhbhar sam bith carson a dh’atharraicheadh iad am beachd. Ann an seagh bha chùirt rannsachaidh ceart co-dhùnadh gur e crudha eich a mharbh e—ach ’se rud nach do thuig iad, seo, nach robh an crudha idir air an each aig an àm.”
Cailein T. MacCoinnich
| title | 25. Crudha Eich |
| writers | MacKenzie |
| internal date | 1985.0 |
| display date | 1985 |
| publication date | 1985 |
| level | |
| reference template | MacIomhair Eadar Peann is Paipear %p |
| parent text | Eadar Peann is Pàipear |