30. AM PRIOSAN SAILE
Tha air aithris air Alasdair Dubh MacArtair nach robh prìosan aig MacLeòid Dhun Bheagain a chumadh e na b’fhaide na seachdain. Nuair chàireadh e mu dheireadh san toll dhubh fo bhunait a’ chaisteil thubhairt daoine mu thimcheall gun tug e ’n ceum mu dheireadh a bheireadh e an solas na grèine; gun grodadh a chnàmhan anns an t-sluichd dhorcha fhuaraidh ud a bh’air a cur air leth son an luchd droch-bheart bu mhiosa air oighreachd MhicLeòid.
Ach ’s beag a chuir a shuidheachadh air Alasdair còir; mar bha iad ga leagadh don toll air ceann buill, ars esan ri MacLeòid, “Mo cheann mar gheall gum bi mi às ro dheireadh a’ mhìos.”
Rinn an Ceann-feadhna lasgan gàire; “Ma bhitheas ’s tu a’ chiad fhear a charaid. Gheibh mo chuid fhiadh-sa fois airson latha agus bliadhna.” Ach bha Alasdair cho math ri fhacal. Còig latha an dèidh a chur san toll dhubh chunnaic fear-gleidhidh a’ phrìosain e na laighe an riochd mairbh air ùrlar na sluichde ’s thug e ’m brath gu MacLeòid gu robh am prìosanach marbh.
“Alasdair bochd,” arsa Triath Chlann Leòid, “cha mhath leam sin idir, toillteanach ’s ga robh e air prìosan; ghlèidh e fhacal ’s tha a spiorad fa sgaoil ged tha chorp fo ghlais. Faic thusa gnothaichean air dòigh thaobh an duslaich adhlacadh.” Ach cha robh Alasdair marbh idir; gun teagamh bha e an droch staid nuair chaidh seirbhisich MhicLeòid sìos a thogail a chuirp, mar a shaoil leo; cha thogadh e biadh no deoch gu bhilean gun chuideachadh, ’s nuair dh’innseadh don Cheann-fheadhna mu shuidheachadh bha e cho toilichte e bhith beò ’s cho duilich mu staid ’s gun tug e òrdugh a chur an leabaidh an seòmar den chaisteal. Chaidh seo a dhèanamh ach cha robh Alasdair trì oidhche air àrainn Caisteal Dhun Bheagain. Ma bha fhios aig seirbhisich MhicLeòid ciamar chaidh aige air teiche gu cinnteach cha robh aig MacLeòid.
Chan fhacas mòran de Alasdair airson iomadh seachdain ’s ma bha cuid ann a b’urrainn a ràdh càite an robh e am falach bha MacLeòid air cùl a sheanchais. Ach ma bha e-fèin am falach cha robh a ghnìomharan. ’S gann seachdain eadar Samhain is Callainn nach robh brath ùr a’ ruigheachd a’ Chaisteil mu sgrios obann am-measg dhamh is aighean
“A laochain,” ars MacLeòid, “ràinig thu ceann do theadhair. Bhris thu mach às gach prìosan san do chuir mi thu agus mur b’e gur fear-dàimh fad às dhòmhsa thu chuirinn dealachadh eadar do cheann ’s do chlosnaich gun an tuilleadh deasbaid. Ach cuiridh mise thu far nach tig thu às mur gabh thu ’n iteag.” Stad e, agus sheall Alasdair air feuch dè bha tighinn. Lean MacLeòid air, “Tha bàta seòladh a dh’ Eilean Hiort moch madainn a-màireach agus nuair thogas i mach o laimrig Dhun Bheagain, bidh tusa air bòrd. Mach à seo e!”
Bha Eilean Hiort na sheòrsa de phrìosan aig MacLeòid aig an àm seo agus cha robh nì a dhìth air an eilean mar phrìosan a thaobh tèarainteach; gun bhàta tadhal ann ach dà uair sa’ bhliadhna, gun long no sgoth de sheòrsa sam bith air an eilean fhèin agus e còrr is trì fichead mìle on fhearann a b’fhaisge dhà—cladaichean Na Hearadh is Uibhist a Tuath. Chan iongnadh e ged thuiteadh cridhe an fhir a dh’fhògradh MacLeòid don àite iomallach seo, ’s ged bu duine làidir, misneachail, dalma Alasdair chuir a’ bhinn ud stad ann.
Mun do bhlais an t-eun an t-uisge madainn a-màireach sheòl a’ bhirlinn, ’s ma bha MacArtair a’ guidhe gu siabadh gaoth is doinnein i gu port air choreigin seach Eilean Hiort cha d’fhuair ùrnaighean freagairt. Lean soirbheas laghach i ’s an ùine nach robh fada chuir i steach gu fearann an Loch Roghadail sna Hearadh. Ghabhadh aig na maraichean an sin gu fialaidh ach cha d’fhuair am prìosanach a chas a chur air tìr. Cha do cheileadh nì air a thaobh bìdh no dibhe ach chan fhaodadh e bhonn a chur air fearann tioram. Chuireadh seachad an oidhche air acair astar math o thìr, oir ged bha deagh gheàrd air Alasdair cha robh earbsa sam bith à dè dh’fhaodadh e dhèanamh tron oidhche. Sa’ chamhanaich chuireadh sròn na birlinn ris an Taobh an Iar agus a-rithist bha am freasdal fàbharach; shèid gaoth chruaidh,
Chaidh a’ chuideachd air tìr, ’s thug Alasdair sùil thairis air a phrìosan sàile. Sreath de thaighean ìosal an taic an aonaich, iomairean caola barra a’ fiaradh a-nuas chun a’ bhàigh ’s air an cùl mòinteach àrd chreagach am feadh a faicte breacadh de chrodh ’s de chaoraich ag ionaltradh. Agus mun cuairt—an cuan. Luasganach, neo-chàirdeil, sìorraidh, ga dhùnadh a-staigh na bu chinntiche na balla prìosain sam bith. Chan e ballachan cloiche no croinn iarainn nan aonar a nì prìosan. “Seo e matà,” ars esan ris fèin, “am prìosan sàile.”
Bha seachd teaghlaichean deug air an Eilean, mòran dhiubh air an suidheachadh ann an aghaidh an toileach ’s mar pheanas airson an drochbheart; bu duine cruaidh MacLeòid Dhun Bheagain ach bu duine ceart e cuideachd. Tha e fìor mu thimcheall nach tugadh e mach binn na bu mhìosa na ’m prìosan far an tugadh Cinn-fheadhna eile mach binn bàis. Ach a dh’aindeoin sin bha iomadh fear is tè air Eilean Hiort nach robh ro chinnteach cò b’fheàrr a bhith marbh na bhith air am punndadh sa’ phrìosan sàile. Air an làimh eile, bha grunnan ann len làn toil fèin; feadhainn a roghnaich an t-sìth ’s an t-sàmhchair a bha an uaigneas an eilein air thoiseach air iorghall is ùpraid an t-saoghail mhòir. Ach cha robh an àireamh lìonmhor.
Chuireadh Alasdair air aoigheachd maille ri seann duine ’s ri bhean a bha gun sliochd, gun chàirdean air an eilean. Cha robh air ach gu feumadh e teannadh ri bheòshlaint’ a chosnadh mar b’fhèarr a dh’fhaodadh maille ris na h-eileanaich eile. An ath là chaidh luchd de chlò, de chlòimh, itean agus deannan mholt air bòrd a’ bhàta—toradh an eilein—agus sheòl i mach às a’ bhàgh. “Soraidh slàn leis an t-saoghal,” smuainich Alasdair ’s a shùil a’ leantainn siùil na birlinn gus an deach iad à sealladh air fàire.
Ge bith dè na coireachan a bh’air siubhal MhicArtair cha b’e leisg aon diubh. Cha b’fhada gun do dhearbh e do na h-eileanaich gum bu duine smiorail, tuigseach, gnìomhach e, ’s cha robh e nan cuideachd a-mach air a’ mhìos nuair bha gach neach san àite, sean is òg, ag amharc ris airson seòlaidh is comhairle an gnothaichean an eilein. Ghearradh e
Ach bha chridhe an Eilean a’ Cheo is inntinn daonnan an sàs san aon cheist: ciamar rachadh aige briseadh a-mach às a’ phrìosan sàile. Airson a’ chiad uair na bheatha bha e aghaidh ri aghaidh ri deuchainn a bha, a-rèir coltais, tuilleadh is cruaidh airson eadhon eagnaidheachd gheur a mhac-meanmna. Chaidh latha agus latha seachad; gach feasgar an dèidh obair an latha a chrìochnachadh, shuidheadh Alasdair air a’ mheall a b’àirde an Eilean Hiort, a shùil air uchd farsaing a’ chuain ’s inntinn trang a’ dealbh dòigh is dòigh air faotainn fa sgaoil—a h-uile dòigh ùr air an smuainicheadh e na bu mhì-choltaiche na an tè mu dheireadh.
Air feasgar soilleir chitheadh e sgeirean Haisgeir san Earradheas, meall dubh Ghaisgeir san Ear-thuath agus beannaibh ceòthach na Hearadh is Uibhist a Tuath a’ seòladh gu fann air fàire; uairean dlùth gu leòr ach an dèidh sin uile cho fad às ’s ged nach robh iad idir an lèirsinn na sùla. Chaidh an geamhradh seachad gun mòran fuachd no gailleann, ach thug an t-earrach a-steach sìde gheur sgaiteach. Dh’fhàs an t-seann bhean maille ris an robh Alasdair a’ fuireach tinn agus am beagan làithean chaochail i. Chuidich Alasdair an saor, Tòmas Stiùbhard, a’ dèanamh na ciste agus chaidh duslach a’ bhoireannaich a chur sìos an ùir Hiort fada o chladh a daoine an Steinn. Cha robh pearsa eaglais air an eilean ach chuairtich aon de na seann daoine an t-adhradh aig an taigh agus anns a’ chladh. Dh’fhàg e Alasdair mì-fhoiseil a bhith smuaineachadh air a’ chorp ud a bhith ga adhlacadh an ùir choimhich, cian o dhàimhean ’s o chàirdean.
Air an rathad dhachaigh bha Alasdair ’s am bodach a’ coiseachd cuideachd, an seann duine labhairt gu brònach mu làithean òige san Eilean Sgitheanach. “Còrr is fichead bliadhna o thàinig sinn an seo, a charaid, ’s, ged dh’fhaodadh sinn a bhith na bu mhiosa dheth, chan urrainn do dhuine àite a bhreith is àraich a dhìochuimhneachadh. ’Se mo ghuidhe fèin gun glac an t-eug mi nuair bhios bàta aig an eilean, ’s gu faigh mo chnàmhan fois an ùir dùthaich mo dhaoine.” Smuain is iarrtas cumanta gu leòr, agus is cinnteach nach e chiad uair a chuala Alasdair e; ach dhùisg e smuain eile na inntinn, smuain cho neònach ’s gu robh i air oillt a chur air a chompanach nan robh i air a cur am
Thàinig a’ chiad bhàta an toiseach an t-samhraidh; thugadh air tìr na goireasan nach robh rin cosnadh air an eilean fhèin, ’s chaidh an luchd àbhaisteach air bòrd. Cha bhiodh dùil ris an ath bhàta gu deireadh an fhoghair, ’s na dhèidh sin geamhradh fada, dorcha, aonaranach gun cho-chomann sam bith ris an t-saoghal mhòr mach air crìochan cumhang an eilein. Mar chaidh am bàta à sealladh air fàire aon uair eile mhionnaich Alasdair na chridhe gun tigeadh an latha sam biodh esan air a bòrd a’ fàgail cladach Hiort. Thriall an samhradh, ’s chuir meur an fhoghair dreach na meirge air duilleig ’s air blàth. Chruinnicheadh am bàrr, thughadh na taighean, ’s theannadh ri ullachadh luchd fo chomhair teachd a’ bhàta. Agus, iongantas nan iongantas, dh’fhàs am bodach aig Alasdair tinn.
Laigh e ri leabaidh. “Alasdair, a charaid,” ars esan aon latha is e anabarrach ìosal, “on thàinig thu maille ruinne an toiseach bha thu dhuinn mar mhac agus gach nì as leamsa aig mo bhàs ’se do chuid-sa e; ach ao nì tha mi ’g earbsa riut agus ’se sin mo chorp fhaicinn air bòrd a’ bhàta nuair thig i. Bu mhath leam a dhol an ùir mo dhaoine ann an Steinn.”
“A dhuine chòir,” ars Alasdair, “chan eagal duibh; gheibh sibh thairis air seo ’s na cluinneam an còrr mu bhàsachadh. Co-dhiù, ’se tuairmeas anabarrach a bhiodh ann gu faigheadh sibhse bàs aig an dearbh àm a bhiodh am bàta aig an eilean.” “Chan e idir,” ars an duine tinn, “ach fìor fhreagairt dom ùrnaighean.” “Glè mhath,” fhreagair Alasdair, “mì-choltach ’s ga bheil a tha mise toirt dhuibh mo gheallaidh ma thachras a leithid gu faic mise a’ chiste agaibh air bòrd.”
Mar thubhairt an seann duine b’fhìor. Chaochail e air oidhche Luain agus bha am bàta san loch madainn Dimàirt. A-rèir coltais bha iarrtas gu bhith air a choimhlionadh. Ach bha ’n t-seann smuain a’ ruith an ceann MhicArtair ’s nuair thachair an nì a bha esan ag ùrnaigh air a shon cha mhòr gum b’urrainn e fuireach gu dol air adhart le innleachdan.
Cha bu luaithe bha am bàta am port na ràinig e an saor ’s a dh’
“Eisd rium,” ars am fear eile, “tha deich puinnd Shasannach agam an seo; is leatsa iad agus deich eile cho luath ’s a chuireas mise cas air tìr san Eilean Sgitheanach—co-dhiù cho luath ’s thig an ath bhàta chun an eilein—ma nì thu rud tha mi ’g iarraidh ort.”
“Ach smuainich air a’ chunnart tha thu ruith; mùchar thu—dè ma bhios tu lathaichean gun bhiadh—dè ma dh’adhlaicear beò thu?” Cha robh saor idir deònach air pàirt a bhith aige sa’ ghnothaich, ach bhrath teanga agus airgead Alasdair air agus theann na seòid ri dèanamh na cisteadh.
Rinneadh mòr is farsaing i, chaidh tuill is geòbaidhean fhàgail innte an àite na dhà a bha folaichte on t-sùil agus ghiùlaineadh i gu taigh a’ bhodaich. An làthair nan coimhearsnach chaidh an corp a chàradh sa’ chistidh agus a dùnadh gu tèarainte leis an t-saor. Dheònaich Alasdair caithris an oidhche sin agus dh’iarr e gu follaiseach air Tòmas agus air seann charaid dhà fhèin, a bha air fear de sgiobadh a’ bhàta, fuireach san taigh maille ris.
Nuair chaidh am baile mu thàmh, chaidh a’ chùis a chur fo chomhair caraid Alasdair ’s ma bha saor aindeonach air a làmh a chur sa’ ghnìomh bha Seòras buileach na aghaidh. Ach a-rithist choisinn teanga Alasdair an latha ’s co-dhiù mar thubhairt e-fhèin, nach bu nàdarra don t-seann duine bhith air a chàradh ri taobh a mhnatha, “Gheall mi dhà gu faicinn a’ chiste aige air bòrd, ach cha do gheall gum biodh a chorp innte!”
Cha do chleachd Alasdair còir riamh barrachd bhriathran ’s a b’èiginn! Chaidh corp a’ bhodaich adhlac an cladh Hiort aig marbhan a’ mheadhon oidhche, ’s mun do shoilleirich an latha bha closach bheò sa’ chistid maille ri biadh is deoch airson an turais!
Cha tug duine fa-near nach robh Alasdair mun cuairt nuair chaidh a’
Ràinig am bàta laimrig Dhun Bheagain agus chuireadh air tìr a’ chiste maille ris a’ chòrr den luchd. Ghabh Seòras os làimh cùram na ciste agus am feasgar sin chuir e brath cabhagach gu càirdean an t-seann duine an Steinn. Tràth an ath mhadainn thàinig còmhlan fhear le each is cairt a dh’iarraidh an duslaich, agus ’se fìor dhuslach a bh’ann—clachan is ùir bhàrr cruit Sheòrais. Chaidh a’ chiste adhlacadh le làn-urram ’s gun beò ach triùir aig an robh fhios dè bha na broinn.
Chaidh còrr is trì mìosan seachad mun cuala duine san Eilean Sgitheanach gu robh Alasdair Dubh MacArtair fa sgaoil a-rithist. Ach mu dheireadh thall thàinig e gu solas nach robh e na b’fhaide air Eilean Hiort. Nuair chuala MacLeòid an naidheachd cha d’rinn e fiù farraid ciamar a fhuair e às an eilean. Cha b’urrainn a’ cheist a fhreagairt ach triùir, ’s bha barrachd meas aca air an saorsa ’s gum fosgladh iad am beul mun ghnothach.
Arsa MacLeòid, “Leigibh leis; tha mi air tighinn chun a cho-dhùnaidh nach eil prìosan ann a ghleidheas Alasdair ach aon agus ’se sin am fear a ghlacas sinn uile luath no mall—an uaigh.”
’S beag a bha fhios aige cho faisge ’s a bha bhriathran air an fhìrinn a thaobh teicheadh Alasdair Dhuibh MhicArtair à Eilean Hiort!
Cailein T. MacCoinnich
| title | 30. Am Priosan Saile |
| writers | MacKenzie |
| internal date | 1985.0 |
| display date | 1985 |
| publication date | 1985 |
| level | |
| reference template | MacIomhair Eadar Peann is Paipear %p |
| parent text | Eadar Peann is Pàipear |