---

[155]

38. AN T-EILEAN

“ ’S iomadh rud a chì am fear a bhios fada beò,” tha an seanfhacal ag ràdh, ach ’si mo bheachd fhèin nach leig duine leas a bhith cho fada sin beò gu iomadh rud neònach fhaicinn. Chan e gun urrainn mise a ràdh gun thachair ormsa dad cho iongantach, na cho anabarrach neònach ri nithean a thachair air mòran as aithne dhomh, ach an cuairt mo bheatha chunnaic is chuala mi rud no dhà nach dèan lagh, rian no reason a shoilleireachadh dhomh. Chan eil mòran creideis agam ann an taibhsean, manaidhean, bòchdain, an dara-sealladh ’s a leithid sin, ach feumaidh mi aideachadh maille riShakespearegu bheil barrachd an nèamh ’s air thalamh na ’s urrainn eòlas is feallsanachd a mhìneachadh dhuinn.

Ach gu fàth mo sgeòil. O m’òige bha mi riamh gealltanach air iasgach; loch, abhainn no cuan, bu choingeis leam, ’s cha tug na bliadhnaichean mòran atharrachaidh orm a thaobh sin. Mas math mo chuimhne ’sann am foghar 1937 a thachair seo, ’s mi cur seachad mìos de shaor-làithean aig an dachaigh. Cha robh an aimsir idir freagarrach airson iasgach bhreac ged bha i air leth math airson na mara. Lean foghar ciùin blàth, samhradh geal grianach, ’s latha às dèidh latha bha grian dheàlrach theth a’ deàrrsadh air gach loch is abhainn, ’s iad mar sgàthan a’ dealbh air am broilleach gach cnoc is craobh mun cuairt.

Ach a’ mhadainn seo ar leam gu robh atharrachadh san aimsir. Bhris an latha dorcha, gruamach le frionas de ghaoith bhlàth on iar-dheas—sàr latha airson nam breac ruadha, arsa mise rium fhèin. Cha do chaill mi mòran ùine deasachadh shlat is uidheam, cuileagan gallda, boiteagan, bric-pheadair a cheap mi san linne o chionn seachdain, agus, mar thuirt am Bàrd “h-uile ullachas dhìth culaidh bhios a’ ruith an èisg ac’ .” Chàraich mi sgonn no dhà de aran coirce is càise, maille ri botal bainne, nam phocan-iasgaich agus chuir mi m’aghaidh air a’ mhòintich. Thug uair a thìde de dhian choiseachd thar chnoc is ghleann gu Loch an Dùin mi, agus, gun dàil eadhon airson m’anail a leigeil, bheartaich mi ’n t-slat ’s chuir mi chuileag air an uisge.

Cha robh rubha no òb air an loch nach b’aithne dhomh; bha mi mion-eòlach air gach àite sam biodh na bric mhòra nan laighe ri oir nam badan cuilce, ’s an ceann dà uair a thìde (sin mar a ruitheas tìm don

---

[156] iasgair) bha còrr is dusan breac sgoinneil agam sa’ phoca. Ach buailidh an t-acras eadhon an t-iasgair as dealasaiche ’s shaoil leam gum bu thaitneach an t-àite airson grèim a ghabhail, an seann dùn am meadhon an loch. Deagh àit’ iasgaich cuideachd, agus chuir mi romham teannadh ann cho luath ’s a leiginn m’anail. Chaidh mi tarsainn air an t-seann stairsnich chlach chun an eilein—gu fàth faiceallach, oir bha mòran de na leacan fon uisge agus a’ chuid a bha an uachdar còmhdaichte le còinnich shleamhainn uaine. Air gach taobh, bha loch domhainn dorcha, ’s cha robh iarrtas sam bith agam tomadh a ghabhail am meadhon deagh latha iasgaich. Fhuair mu null gun tubaist. Shìn mi mi-fhèin air an fheur ghorm ri fasgadh na bha an èis de bhalla an t-seann dùin. An dèidh grèim bidh a ghabhail, chuir mi lasadh ris a’ phìob agus ghabh mi mo shaorsa—co-dhiù airson greiseig.

Cha robh an t-saorsa fada. Chaochail an oiteag gaoithe, bhris a’ ghrian a-mach na làn theas, agus thionndaidh uchd an locha na sgàthan le mìle cearcall a’ briseadh a’ chiùineis. Theann na cuileagan ri laighe air an uisge ’s theann na bric rin dìnneir a ghabhail air uachdar an locha. Tha fhios aig gach iasgair dè tha sin a’ ciallachadh—gu bheil cho math dhà deanamh air an taigh, co-dhiù mur eil coltas gun atharraich an t-sìde. Ach ’se fear ainneamh a chailleas misneachd cho luath—tha foighidinn anabarrach aig an t-seòrsa againne.

Thug mi mach leabhran beag às mo phoca, tha mi smaoineachadh gur e Clàrsach an Doire a bh’ann, lìon mi phìob le tombaca, agus chuir mi romham feitheamh gheall ’s gu leasaicheadh an latha. Bheirinn greis air leughadh, greis air beachdachadh air cleas nam breac a’ ceapadh nan cuileag san loch, ’s greis eile ’g amharc maise nam beann fom chomhair ’s iad sgeadaichte len culaidh fhraoich. Dè cho fad ’s a mhair sin, chan urrainn mi ràdh, ach thug mi clisgeadh asam ri tartar faramach on stairsnich chun an eilein.

Cha robh teagamh sam bith agam às an fhuaim a chuala mi. Am meadhon na stairsnich tha leac mhòr chòmhnard air a càradh an leithid a dhòigh ’s nach eil e comasach do dhuine tighinn a dh’ionnsaigh an eilein gun seasamh oirre. ’S cho luath ’s a sheasar oirre tha ’n dara taobh dhith ag èirigh. Cho luath ’s a bheirear ceum eile air adhart tha i tuiteam air ais le tartar faramach a chluinnear astar math

---

[157] air falbh. Theirte Leac na Caismeachd rithe, ’s tha seann eachdraidh ag innse gun robh i ’n sin airson rabhadh a thoirt do luchd-còmhnaidh an Dùin gu robh nàimhdean a’ teannadh orra.

A-nis bha mise den bheachd nach robh duine beò na b’fhaisge orm na ’n clachan—mu thrì mìle no còrr air falbh. Airson a’ chiad uair nam bheatha bha mi mothachail air fàsalachd is aonaranachd a’ mhonaidh far am b’àbhaist an t-sìth ’s an t-sàmhchair a bhith nan saorsa dhomh. Bhuail eagal obann mi. Thug mi sùil air an stairsnich, chrath mi mo cheann, phriob mi mo shùilean agus choimhead mi rithist. Letheach slighe eadar Leac na Caismeachd is cladach an eilein bha duine. Co-dhiù co-dhùin mi gur duine a bh’ann an dèidh an dara sùil a thoirt air. Ach b’e sin an duine. Goirid am pearsa, gann còig troighean air àirde, leathainn sna guaillean, bha e car crotach an cumadh le gàirdeanan tiugh fèitheach. Bha aodann leathainn, a ghruag a’ fàs a-nuas air a mhalaidh, cha mhòr gu ruig a shùilean, ach ’se am bian a bha ga chòmhdach o ghuaillean gu ruig a shlèisnean a ghlac m’aire an toiseach, ’s a dh’fhàg mi an teagamh a’ chiad sùil a thug mi air, an e duine no beathach a bh’ann. Na làimh bha cuaille de mhaide agus sgolb de chloich bhioraich air a cheangal ris le iall de sheice. Crochte thar a ghuaille bha closach beathaich a bha anabarrach coltach ri gobha. Stad e car tiotan, thog e shròn mar gum biodh e mothachail air fàileadh coimheach sa’ ghaoith, agus bhuail e thugam gur e fàile na pìoba a bha e faireachadh. Ach cha leigeadh an t-eagal leam eadhon mo làmh a thogail chun na pìoba air eagal gun glacadh a shùil bhiorach an gluasad bu lugha. Gun teagamh bha e an solas boillsgeach na grèine agus mise fo dhubhar balla an dùin, ach cha robh mo shuidheachadh ach corrach.

Co-dhiù cha robh aire fada air an dùn. Thug e sùil aithghearr thar a ghuaille agus lean mo shùil-sa an t-seòl cheudna. Bha triùir no cheathrar de leithid fhèin a’ dèanamh air ceann eile na stairsnich, ’s iad a’ ruith nan trotan mar gum biodh mìol-choin a’ leantainn fàile. Rinn esan a bh’air an stairsnich roid gu cladach an eilein agus thilg e chlosach bhàrr a ghuailne. Thog e cheann agus thug e aon èigh às nach tuiginn-sa, bha e na bu choltaiche ri ràn no sgalaich beathaich na ri guth nàdarra duine. Le aon sùil air doras an t-seann dùin ruith e air ais a-mach air an stairsnich, òrdagan rùisgte a’ greimeachadh air na

---

[158] clachan, agus choinnich e luchd-tòir aig Leac na Caismeachd. Cha robh dh’armachd aig càch a bharrachd na bh’aige fhèin ’s bha stairsneach cho cumhang ’s nach rachadh aca tighinn air ach fear ma seach. Bha mise an siud, ragaicht reòta le eagal is uabhas, gun nì a’ gluasad dem bhodhaig ach mo shùilean, ag amharc cath cho brùideil fuileachdach ’s a chunnaic sùil riamh. Ciamar a bha iad a’ gleidheadh an cas air na clachan corrach sleamhainn cha b’urrainn mi thuigsinn, ach bha an seasamh cho daingeann cinnteach ’s ged bhiodh iad air an rèidhlean chòmhnard. Chaidh buille ’s buille a thoirt, bha sradagan a’ leum o na tuaghan cloiche, bha ’n dithis a bha ri uchd tuasaid fliuch le fuil is fallas, ach mu dheireadh sguab esan a bha gleidheadh na stairsnich a nàmhaid an comhair a chinn don loch. Cha robh an dithis eile cho tapaidh no mheataich calmachd fear an dùin iad; thug iad na buinn dhi gun fheitheamh gu faicinn am bu bheò no marbh dhàsan a chaidh don loch. Cha robh esan ri fhaicinn co-dhiù.

Dh’fhan am fear thug buaidh gus an deach càch às an t-sealladh ’s an sin thill e dh’ionnsaigh an dùin. Chuir e iongnadh orm nach tàinig neach ga chuideachadh às an dùn, ach cha robh mise gearain air sin idir. Bha aon dhiubh gu leòr leamsa ’s mo chàradh gu math mì-chinnteach mar a bha. Thog e a’ chlosach air chasan deiridh agus rinn e air doras an dùin a’ slaodadh na seilge às a dhèidh. Nuair shaoil leam a bha e dol às an t-sealladh an dubhar an dùin, ’s a bha mi gam dheasachadh fèin gu èaladh gu fàth, fiata, tarsainn na stairsnich, stad e mar gun glacadh a shùil nì-eigin an-àbhaisteach mun àite. Leig e às a’ chlosach, ghreimich e air an tuagh chloiche, agus choisich e sìos far an robh an t-slat iasgaich ’s an lìon èisg agamsa, far na leig mi às iad an cois a’ chladaich. Chaidh e mun cuairt orra uair no dhà, shìn e làmh mar gum biodh e dol a bheantainn riutha ’s an sin ghrad tharraing e air ais. Bha e furasda fhaicinn nach robh e tuigsinn a’ ghnothaich. Thug e sùil mun cuairt, ach bha mise cho balbh neo-ghluasadach ri clachan an dùin. Mu dheireadh chuir e làmh a-mach a-rithist agus tharraing e aon de na bric às an lìon, a’ beantainn ris an lìon fhèin cho beag ’s a ghabhadh dèanamh. Chàirich e ceann an èisg na bheul ’s leag e fhiaclan làidir geala air. Am prioba na sùla chagainn e am breac eadar iasg, mhionach, is chnàmhan, amh ’s mar bha e, ’s an leth na h-ùine a thug mise air aon dhiubh ghlacadh, dh’ith e iasgach an latha.

---

[159]

Shuath e làmhan ri bhrù agus, brùideil ’s ga robh aghaidh, shaoil leam gu robh fiamh shàsaichte na shùil. Cha do bhean e ri slait no lìon ach thill e gu doras an dùin agus, a’ togail leis na closaich, chaidh e às mo shealladh. Chan fhios dhomh dè cho fada ’s a dh’fhan mise an siud, ach bho dheireadh thug mi smuaisleadh asam agus dh’èirich mi. ’Se chiad nì a bhuail gu m’inntinn gum b’fheàrr dhomh dèanamh às; ach thubhairt mi rium fhèin nach robh, a-rèir coltais, ann ach an aon fhear, ’s ma bha eagal aige ron t-slait ’s ro lìon gu faodadh am barrachd eagail a bhith aige romhamsa.

Chaidh mi steach don dùn, sheall is shiubhail mi anns gach cùileig, ach anam beò cha robh air an eilean ach mi-fhèin. Cha robh fuaim ri chluinntean ach plubraich nam breac, meaghal caorach far a’ mhonaidh, agus glaodh cian guilbnich o thaobh thall an loch.

Nàdarra gu leòr, ’se chiad nì o thubhairt mi rium fhèin, “Cha robh ann ach aisling. Tha latha blàth ciùin, ’s thuit thu nad chadal a’ leughadh. Agus sin an dearbh cho-dhunadh gun tig thusa cuideachd. Ach tha barrachd is sin co-cheangailte ris a’ chùis. Nuair thill mi a thogail na slaite ’s na lìn, bha an lìon falamh. Chan e aisling a bh’ann an dusan breac idir. Thug mise dà uair a thìde gan iasgach agus iomadh ceum sgìth mun do ghlac mi iad. Agus a-nis cha robh fear agam dhiubh!

Feumaidh mi aideachadh gu faca mi uair is uair radain anns an dùn agus nach fhaod gur e na mèirlich sin a ghoid an t-iasg ma thuit mi nam chadal— ’se sin ma thuit mi nam chadal. “Bheil teagamh agad fhathast nach e aisling a bh’ann?” their thu rium. A dh’innse na fìrinn, tha, agus chan ann a-mhàin a thaobh nam breac ach a thaobh na pìoba. Chan ann tric riamh a thuit mi am chadal agus pìob nam bheul agus an corra uair a thachair e, thuit i às mo bheul. Ach an turas seo nuair dhùisg mi—mas e dùsgadh a rinn mi—bha a’ phìob gu greimeil eadar m’fhiaclan ’s i dol cho milis ’s a bha i nuair chuir mi teine rithe. Aon rud beag eile, chan fhaca mi radan riamh a’ toirt nì a lìon gun milleadh a dhèanamh le fhiaclan; cha rachadh e gu dragh beul na lìn fhosgladh nuair bha e cho farasda dhà an t-sreang a ghearradh. Cha robh dual no mogal san lìon air a ghearradh.

Tha fhios agam gum bi do bheachd fhèin agadsa. Nach creid thu gu bheil e comasach do dhuine dol air ais no air adhart an tìm. ’S chan eil

---

[160] mi cho cinnteach nach eil mi ’g aontachadh leat. Ach a dh’aindeoin sin chan eil lagh ciall no reuson, mar thubhairt mi, idir gam shàsachadh nach robh anns na chunnaic mi air Eilean Loch an Dùin ach aisling. Aon nì tha mi cinnteach às agus ’se seo e, “Gur ann mar suid a thachair dhòmhsa.”

Cailein T. MacCoinnich