---

[180]

42. BRISEADH NA CLOICHE

Ghabh e dhan ulbhaig leis an òrd-mhòr, an t-òrd a’ buiceil agus pian a’ ruith na ghàirdeanan. Cha do shaoil an t-seana chlach dad dheth. Cha do dh’fhalbh ach crotal is pùdar mar cheò, rud beag leis gach buille. Cha do shaoil an t-seana chlach dad de nì sam bith. Dh’ fhàs maoil an duine dearg is, fliuch, is bha cuislean ri bòcadh le cabhaig fala. Dh’fhosgladh a bheul is anns an tiotadh a bhuaileadh an t-iarann a’ chlach, thuiteadh a ghèillean is thigeadh anail a-mach na h-aon chnap.

An ceann greis, dhrùidh am fallas air an duine. Bha eanchainn a’ slacadaich na chlaigeann mar gum biodh làmhan làidir caillich ga fuine. Leig e roimhe. Thuit an t-òrd, agus thàinig crith na ghàirdeanan sìos bho na h-uilnean gu bàrr nam meuran. Shuidh e air a’ chloich; agus shuath e fras fallais o a mhaoil. Chumadh anail grìosach ceàrdaich a’ dol; bha a chridhe a’ turailich mu asnaichean. Bha corra ablach smuain mar riabagan de sheann bhrataich a’ sèideadh tro inntinn; taigh. .. gàrradh. .. teine. .. bean. .. sgìth. .. taigh. .. clach—facail agus dealbhan am-measg a chèile.

Clach air na chruinnich deigh o chionn linntean, mus deach bonn a chur ri làr an siud. Clach air na fhras uisge is clachan-meallain, agus ùird, agus mionnan. Clach air an deach iomadach teine a chur. Trì troighean pailt de dh’fhad, is dhà de dh’àirde às an talamh. Clach dhòigheil, shèimh, nach do rinn cron a-riamh.

Taigh ùr, suiment, le ceithir seòmraichean, cidsin le uinneag mhòr a’ cumail sùil air a’ Chuan Siar. Tapaichean faileasach, fàileadh fiodh geal, is fiach trì ceud na bhroinn.

Chuir e uilinn air gach glùin, is sheall e, ’s e sgrùdadh an àite anns na dh’fhàg a bhrògan làrach de fheur briste. Bha e a-nis a’ tarraing anail an àite bhith ga sèideadh, is bha a chridhe a’ plubadaich ri taobh a sgamhanan mar bhreac air bòrd locha.

Cha leigeadh e a leas sealltainn ris an taigh—bha dealbh an taighe sgrìobhte le sgeilb na chuimhne. Thòisich an taigh aon oidhche ann an cathair cruaidh an cois an teine ann am fàrdach Iain Fhionnlaigh. Ruith a chuimhne mar fhear air a bharran a-steach staran fliuch, shlìog e tro thallan le peileachan uaine is geal, agus suas do sheòmar a bha mar

---

[181] an leth-cheud seòmar eile anns a’ bhaile; le dreasair, being is bòrd nan seasamh gu cugallach air ùrlar a bha dìreach cho rèidh ’s a dh’fhàg na casan e. Agus sheall e ri taobh an teine anns a’ ghèibhil, agus bha ise an sin ga fheitheamh. Catrìona.

E, ’si bha bòidheach na latha, le aodach glan soilleir (mas do bhàsaich a màthair). Dhèanadh i gàire cho socair, cho bàidheil, ’s gu saoileadh e nach do rinn i gàire a-riamh mas fhaca esan i. Rinn e-fhèin gàire na shuidhe air a’ chloich. Bha esan air ùr thàrsainn às a Chogadh, slàn sàbhailte, le sgeadachadh de fhasanan suirghe a dh’ionnsaich e anns a’ Nèibhi, agus bu mhath gu robh sin aige. Cha robh Catrìona air còmhradh gaoil de a shamhail a chluinntinn, agus gheall i a phòsadh. Thogadh iad taigh ùr, taigh le làr rèidh is ballachan còmhnard, is staidhre na mheadhon, dhaibh fèin, thubhairt ise. Thogadh gu deimhinne, caisteal, nan dèanadh i gàire eile. Thogadh. Ach eadar a h-uile càil a bh’ann, cha robh e furasd dhà tòiseachadh air, agus b’ ann air an t-samhradh-a- chaidh a chuir e crìoch air. Dà bhliadhna dheug.

Dh’fhidir e daolag a’ sreap bil feòir. Cha dèan thu càil dheth, a charaid. Chan fhuiling sin do chudthrom, a sheòid. Sin thu. .. O. .. theab thu. .. gabh grèim. .. daingead, cha mhòr nach—h- i. .. òirleach eile ’s bidh—a siud thu, dh’fhalbh thu. Thog e a chas os a cionn agus chuire e cnuidh a bhròig air a muin. Ghluais e bho thaobh gu taobh e gus an robh am feur air a phronnadh, dorch. Amadan creutair, carson a bha i a’ sreap an siud co-dhiù?

Sheall e ris an òrd-mhòr anns an fheur. Bha buaileag gheal air an aghaidh-bhualaidh, is an oir air a droch chaobadh. B’iomadach clab a thug e leis, òrd a bha ùr o chionn dà bhliadhna. Shlìob e a ghàirdean deas, na fèithean cruaidh, is thog e a shùil ris an taigh.

Dà bhliadhna dheug, cha robh guth aig duine air a’ Chogadh an-diugh; cha robh beachd aca mar a shàraicheadh cogadh duine. Cha robh cuimhne aig Catrìona air suirghe fhasanta. Co-dhiù, cha robh na facail freagarrach tuilleadh. Thàinig feadhainn de na rudan a thubhairt e rithe gu a theanga. Chrath e a cheann agus dh’fhalbh iad. Mànran. .. cùbhraidh. .. maoth. .. gaol.. . —thuit iad air an talamh cho marbh ris an daolaig.

Thainig beul Chatrìona na chuimhne a-rithist. Na fiaclan geala, na

---

[182] bilean cruinn, bòg, blàth, òg. Ach dh’fhalbh am blàths, dh’fhalbh na fiaclan, theirig an òige, is sheac na bilean. Le dìth taighe. Agus dh’fhàs am beul cumhang, le preasan beaga a’ ruith a-steach thuige, mar gum b’ann a-steach a-mhàin a bhiodh anail a’ dol troimhe. Facail uile ’s a thigeadh a-mach. Gu sealladh ort, a dhuine, dè as coireach gun thog Teàrlach is Aonghas is Tormod taighean, ma tha e cho doirbh ’s sin? H-uile tè de m’aois ann an taigh ceart, is mise fhathast gun bhùrn, gun sholas an seo? “Togaidh mise taigh dhuit,” ars esan. Seadh, Seadh. Cha togadh tu do thòin far a’ bheing, nam faigheadh tu às leis. Teich, a dhuine, na strùc annams tuilleadh. .. Bheil thu dol a shuidhe an sin fad an latha? Bha an guth aice cruaidh, cumhang mar na liopan, is chluinneadh e e na cheann cho math ’s ged a bhiodh i a’ bruidhinn.

Bha i a’ bruidhinn. Na seasamh anns an doras, ag èigheachd. .. fad a’ latha?

“Chan eil, tha mi a’ leigeil m’anail.”

Chuala e i a’ snotaraich mar each aig ceann sgrìob ghoirid. Bha i cho deamhnaidh ris a’ chlach fhèin. A’ chlach na croich, an teis meadhon na lios, dìreach ann an rathad an starain. Staran còmhnard, leathainn a bha ise ag iarraidh. Nam biodh slabaiddynamiteaige, chuireadh e—a’ chlach na mìle pìos. Sheall e ri bhoisean. Ta, cha robhdynamiteann. Bha e cho math oidhirp eile a dhèanamh. Ach! Thilg e smugaid na bhois, is dh’èirich e, gu rag.

Ghabh e grèim eòlach air an òrd. Thog e e gus an robh uile neart air a chùl, agus tharraing e air a’ chlach buille cho cruaidh is gun leum an t-òrd troigh an àirde. Leig a’ chlach às uspag liath. Chum esan air, màlach bho mhàlach, gus an robh an fhuil a’ bragail air cùl a’ shùilean is a lèirsinn a’ fàs sgleòthach. Chum e air gus an do theirig fhoighidean, gus an do fhras na buillean fada fada ro luath.

Thionndaidh e a cheann anns an togail airson smugaid theth a shadadh, agus mhothaich e do aodann Chatrìona air an uinneig.

Bha an ath bhuille na bu treasa. Agus an ath thè. Thòisich fuaim a’ dìosgadh tro a sgòrna. .. uu-ha! uu-ha!. .. nas àirde ’s nas àirde. Cha mhòr nach robh a chasan ag èirigh on talamh le sgeing an ùird air a’ chloich. Bha faram an ùird na chluasan a’ cumail caismeachd ri chridhe na cheann. Shaoileadh tu ga choimhead gum b’ann a danns’ ’s a’ mire a bha e. Bheireadh e gàire ort. Cha mhòr nach tug e gàire air

---

[183] Catrìona, ’s i air an uinneig ga choimhead. Ach cha bu lèir dhi a shùilean, a bha ag èirigh na aodann mar bhuilgeanan air uachdar loch dhearg, sùilean a bha a’ faicinn fuil anns a’ chloich.

Cuiridh an duine às dhà fhèin.

Dh’èigh i ris bhon doras, ach ’s ann a chaidh e fo chaoich gu buileach. A ghàirdeanan suas is sìos mar mhaide-bualaidh, a’ bhonaid air tuiteam dheth, a lèine a’ tighinn às a bhriogais. Cha mhòr gun aithnicheadh i e. Thàinig i a-null ri thaobh is dh’èigh i. Dh’èigh i a-rithist na b’ àirde. Dh’èigh i cho cruaidh ’s a b’urrainn dhi. Ghabh i grèim air a ghàirdean leis an dà làmh. Dh’èirich na casan aice bhon talamh, is thàinig iad sìos. Bha i na h-èiginn.

Suas, sìos, ’s an t-òrd a’ deann-bhualadh, sgal air muin sgal. Ghlac uabhas i. Ach bha esan a’ dèanamh sgàird de Ghearmailteach, de fhacail, de chloich, de liopan, de chloich, de chloich—

Gu h-obann, thug e seòrsa de bhreab às, an t-òrd os a chionn, mar gum biodh an fhorc air snaim a tharraing na dhruim. Thuit an t-òrd. Thuit Catrìona, ach dh’èirich i gu sgiobalta. Sheas esan rag mar chloich greiseag, agus thug e ceum, coltach ris a’ chiad cheum a rinn e na bheatha, agus thuit e air a bheul fodha air fad na cloiche. Gu slaodach, trom, shleamhnaich e air a cheann-dìreach, gus na bhuail a shròn an talamh aig ceann eile na cloiche, far an robh am feur brùidhte, dorch.

Iain Moireach