---

[184]

43. DURRAG ANNS A’ GHREIN

Ràinig am prìosanach an taobh thall mu thrì uairean feasgar. B’ àbhaist dhà bhith a’ gabhail cupan tì mun àm seo, cupan tì agus briosgaid. Bha e air turas ach cha ghabhadh an turas cur dheth. Aon mhionaid bha e a’ coimhead an uaireadair ’s ga mhallachadh, agus an ath mhionaid bha e air an taobh thall. Agus bha dà mhìle bliadhna no eadhon biothbhuantachd, eadar an dà mhionaid.

Goirid an dèidh dhà dùsgadh chunnaic e abhainn a’ ruith tro ghleann, agus ri taobh na h-aibhne bha ainglean a’ sabaid. ’Sann a bha iad coltach ri fithich a’ sìor dheasbad mu sheann chlosaich. Gu dearbha, nach e sin a bha na h-ainglean a’ dèanamh—a’ còmhstri mu sheann chlosaich?

Bha am prìosanach fhathast a’ faireachdainn pian anns an làrach a dh’fhàg an ròpa mu amhaich. Cha robh e a’ dol a dh’fhuireach an siud mionaid na b’fhaide na dh’fheumadh e. Agus chroch e e-fhèin nuair thionndaidh iad an cùlaibh ris. ’S bha e marbh eadhon mus do bhàsaich e.

Bha cuimhne aige glè mhath air an oidhche a mharbh e Màiri. Gheàrr e suas na pìosan i agus chuir e pìos air muin pìos ann an tuba le salainn garbh. ’S thug e chreidsinn air na poilis gur e tuba de fheòil caorach a bha aige, beathach a mharbh e le làmhan fhèin ’s leis an sgithinn. Rinn e gàire anns a’ chùirt. Cha robh breitheamh air thalamh a’ dol a chreidsinn siud. Ach bha mealladh anns a’ mhealladh agus chreid am breitheamh iad. An t-amadan! Nuair chreid am breitheamh an sgeulachd mun fheòil anns an tuba fhliuch esan e-fhèin a’ gàireachdainn. Bha e cho èibhinn. Agus thug am breitheamh dhà cead bliadhna de phrìosan. Airson Màiri cha robh sgeul oirre. Cha tàinig i a-riamh a-mach às na h-òrain. ’S cha robh là fhad ’s a bha e beò nach tug i bàs dhà. Bhitheadh i a’ seinn laoidhean agus ag adhradh, ’s gach là dheidheadh an t-soitheach fodha. ’S dheidheadh a’ ghrian fodha còmhla ris an t-soithich. Cha do mharbh e idir i. Cha robh tuba ann. ’S mus tug iad a-steach e, dh’ith e Màiri gu dhiathad, ’s bha i blasda còmhla ris a’ bhuntàta. Agus chreid iad. Agus chuir e ròpa mu amhaich agus chroch e e-fhèin.

Nuair ràinig e an taobh thall thuirt iad ris gu feumadh e an fhìrinn

---

[185] innse, gun cuala iadsan mun tuba feòla agus mu na h-òrain. Thòisich e a’ mionnan mus deach e air a mhionnan. Fhuair e achmhasan airson a bhith a’ mionnan ’s thuirt e riutha gu robh e duilich. Agus gheall e dhaibh gun innseadh e an fhìrinn, co-dhiù b’fhiach an fhìrinn a creidsinn no nach b’fhiach.

“Carson,” ars iadsan, “a mharbh thu Màiri?”

Sheall e riu airson mionaid, no airson dà mhionaid. Saoil an robh iad a’ dol ga thuigsinn? Cha do thuig na poileis e ’s cha do thuig am breitheamh e. Nach tug e dhà ceud bliadhna de phrìosan! An cumadh e ri ghealladh ’s an innseadh e ’n fhìrinn? Chunnaic e Màiri anns an òran ’s bha ’n t-òran coltach ri laoidh. Bha e a’ smaoineachadh nach tuigeadh iad a’ bhàrdachd ged dh’fheuchadh e ri a mìneachadh dhaibh. Na briathran, agus na smuaintean a bha fillte annta. Na smuaintean a bha air falach annta. Co-dhiù, dh’fheumadh e am freagairt. Bhitheadh e modhail am freagairt.

“Mharbh mi Màiri aig meadhon-oidhche. Carson a mharbh mi i? Mharbh mi i seach nach robh i ann. Chan fhaca mi a-riamh i agus cha chuala mi a-riamh a guth. Cha chuala mi a-riamh a guth ged bhruidhinn i rium tric gu leòr. ’S nuair chunnaic mi nach robh i ann dh’aithnich mi gu robh biodag aice. Thàinig a’ bhiodag a-mach às an oidhche, a-mach às an dorchadas. ’S nuair mharbh mi Màiri cha robh mi ach gam dhìon fhìn. Agus chunnaic mi tuba. ’S bha ’n tuba làn de fheòil aig teachd an là. Feòil caorach. Chaill a’ chaileag na caoraich ’s cha tigeadh iad dhachaigh len earbaill rim bus. Mharbh mi na caoraich agus dh’ith mi iad. An uairsin mharbh mi Màiri. .. Anns an toiseach bha an solas ’s chaidh an solas na dhorchadas. Chiùinich an fhairge agus thiormaich i. Agus chuir an dorchadas ròpa mu m’amhaich aig crìoch mo là. ’S an dèidh gach nì tha sin, tha sibhse ag iarraidh orm an fhìrinn innse. Dè th’anns an fhìrinn ach fianais air cogais? ’S tha sibh ag iarraidh orm an fhìrinn innse. Innsidh mi an fhìrinn seach nach eil breugan agam. Agus.. .”

Chuir iad stad air. Sheall iad ri chèile mar nach fhac iad a chèile riamh. An robh e a’ feuchainn rin car a thoirt asda? Sheall iad ri chèile a-rithist ach cha tuirt iad facal.

“Agus,” ars esan, “thàinig luchd a’ mhìoruin. Bha cabhag orra. Bha iad casruisgt. Duslach a’ suathadh duslaich anns an duslaich. ’S thuirt

---

[186] iad rium gur e beatha bha sin. Agus mharbh mi a’ chaora. Agus mharbh mi Màiri. Rinn mi òran dhi. No cumha. No laoidh. No rudeigin.”

Bha iad fhathast a’ coimhead a chèile agus rinn iad gàire. Chunnaic e ìomhaigh fhèin anns a’ ghàire.

“Bha mi aig an taigh,” ars esan. “ ’S cha deach an taigh a-riamh na dhachaigh. Bha mi air mo riasladh ann an cuan coltach ri seann shearmoin ann an inntinn caillich. Feumaidh mi leisgeul a dhèanamh Leisgeul airson nan òran, airson na bàrdachd. Bha an saoghal a’ falbh air chuibhleachan. .. sìos agus suas. .. a-null ’s a-nall. Chunnaic mi a’ chailleach anns an dorchadas ’s i mire ’s a’ fealla-dhà. Bha dùil aice ri beatha ùr, thuirt i. A’ chailleach. .. bha dùil aice ri beatha ùr. ’S dh’èirich mi às mo shuain ’s chunnaic mi saoghal eile eadar mo shealladh ’s mo lèirsinn, saoghal a bha làn de chlèibh, ’s daoine anns na clèibh mar ghiomaich. ’S bha na làmhan aca ceangailte le glas-làimh, ceangailt mar inean ghiomach. Cha b’urrainn dhaibh gluasad às na clèibh. Bha iad fliuch le sàl na beatha gan iadhadh. ’S bha a’ chailleach a’ danns anns an dorchadas. ’S bha an ròpa cho teann, cho goirt. .. ’s ma bha sibh ag iarraidh fìrinne sin agaibh an fhìrinn. Chan eil fhios, agus cha bhi, a bheil i nas fheàrr na bhreug.”

Chaidh an oidhche na là, agus chaidh an dorchadas na dhorchadas. Chuala e fuaim a’ chogaidh fad às, mar ainglean a’ sabaid ann an dorchadas. Chuir iad na cuirp don aon uaigh agus dhùin iad an uaigh le eu-dòchas. Agus chunnaic e bean-bainnse ag èirigh às an uaigh, agus còmhla rithe bha fear nuadh-pòsda a bha uabhasach coltach ris fhèin. Dhòirt buinn airgid às an adhar agus leagh iad air an talamh rin taobh. Thàinig na madaidhean ’s thog iad an t-òr leaghte ’s rinn iad adhradh follaiseach dhà. Chaidh mìle grian ’s mìle gealach seachad os an cionn, ’s bha bogha-froise briste ag èirigh às a’ chuan, briste mar gach gealladh a sgrìobh e anns na h-òrain, mar gach gealladh a thug e dhà fhèin.

“Pòsaidh,” ars ise.

“Bheir mi dhut fàinne òir,” ars esan. “Cuiridh mi fàinne òir mu d’ mheur. Bann daingeann coltach ris an ròpa a bhios air m’ amhaich. Bidh làrach na fàinne air do mheur gu bràth, agus cha chaith an fhàinne gus an tèid an às-eìrigh seachad. ’S ma tha sonas ann bidh sinn sona. Mar rìghean. No mar thràillean. ’S nuair thig an là mòr bidh an crodh a’ breith uighean ’s bidh bainne aig na cearcan. ’S bidh

---

[187] ainmhidhean an t-saoghail a’ snàmh ann an geallaidhean briste. Togaidh sinn lùchairt air a’ ghainmhich thall ri oir na mara agus siùbhlaidh sinn air sgiathan tìme gu Tìr a’ Gheallaidh. Eisdidh sinn ri ceòl nam fitheach anns na craobhan nuair bhios teudan na clàrsaich briste. Nì sinn bàrdachd mhòr a dh’iadhas bunaidean a’ chruthachaidh. ’S bidh gach nì mar fhàinne, mar ròpa, a’ tachdadh ’s a’ tachdadh gun sgur.”

Air là na bainnse bha aodach dubh agus ad oirre seach gun pheacaich i, seach gun pheacaich esan. Chuir e an fhàinne mu meur agus ghoirtich an fhàinne a meur. Chunnaic e iomadh cuan ga bàthadh, iomadh ainmhidh ga slugadh. ’S nuair sheall e ris a’ chraoibh am meadhan cuain, cha robh geugan no duilleagan oirre, càil ach ùbhlan. Bha na duilleagan air tuiteam gu làr. Bha e coltach ri gu robh foghar ann am meadhon earraich. Thog e na duilleagan ’s crith na chnàmhan, ’s rinn e còta le na duilleagan. Chuir e uime an còta is dh’fhairich e blàths is dìth nàire. Shnaidh am ministear na h-àithntean air clachan a chuimhne ’s thug e dhà ròpa leis an crochadh e e-fhèin. Cheangail e ’n ròpa ri chridhe gus nach deidheadh e air chall.

Chuala e ceòl fad air falbh, ceòl mar thàirneanaich, ceòl mar chuan a’ nuallan am buaile na cruinne. ’S bha pìobaire air cùl a’ chiùil, ’s na meuran aige làn de fhàinneachan. Cha robh fèileadh idir air a’ phìobaire, ach briogais theann a’ gròbadh a’ chraicinn ’s na beatha. Bha lèine shìoda bhuidhe air, sìoda chaidh fhighe le beart dealain. ’S bha e na sheasamh, na sheasamh ’s a’ pìobaireachd. Marbhrann aighearach a bha làn de bhròn.

Bha e fhathast a’ cluinntinn na pìoba nuair ràinig e an eaglais, na dearbh eaglais anns na phòs e Màiri, anns na phòs am ministear e-fhèin agus Màiri, anns na phòs an coimhthional am ministear. Chuimhnich e air an ròpa, ’s chaidh e steach. Cha robh duine anns an eaglais ach e-fhèin ’s am ministear. Bha a’ chùbaid a’ ruighinn nan sparran gu h-àrd ’s am ministear mar eun a’ feuchainn ri chasan a ghleidheadh air na sparran. Thòisich an t-seirbhis, seinn is còmhradh is pìobaireachd. Fhuair e dhonas airson a bhith cho peacach. Peacach a’ dìteadh peacaich ann an taigh Dhè. Agus smaoinich e air na clachairean a thog an taigh do Dhia, ach am biodh peacaich a’ labhairt ri chèile mu pheacadh. ’S cha robh e a’ faicinn uisge a’ tighinn tron lobht a sgiùrsadh

---

[188] am peacadh air falbh. ’S co-dhiù, cha robh e a’ faicinn a’ phecaidh. Bha am peacadh glaiste ann an ubhal mìle mìle ’s mìle linn air falbh.

Carson a bha uimhir de chloinn dhìolain san t-saoghal? Bha e-fhèin dìolain. Bha cuimhn’ aige. Oidhche Mhàirt a bh’ann. ’S bha e mionnan am broinn a mhàthar mar dhuine leis an deoch nach fhaigheadh deoch gu leòr. Cha do phòs iad mar a phòs esan. Cha tug iad athair dhà ’s cha tug iad màthair dhà. Chunnaic e an sgian a’ cromadh ach stad i. ’S nuair mharbh e a’ chaora thug e Isaac mar ainm air fhèin. ’S nuair chuir e don tuba i ’s a mharbh e Màiri dh’atharraich e ainm a-rithist. Bha cuimhn’ aige. ’S bha seòrsa de bhith aige dhaibh ’s gun dh’fhàg iad e air curam an dàin. ’S nuair bha e air drochaid eadar dà shaoghal cha robh duine ann a stiùireadh e. Shìos fodha bha cuan a’ goil, os cionn ifrinn, crochte air slabhraidh a mhac-meanmna. Carson a bha uimhir de chloinn dhìolain air chall anns an t-saoghal? Cha robh fhios aige. Bha ’n amhaichean a’. .. lìonadh ròpan ’s am meuran a’ lìonadh fhàinneachan. ’S bha ’n anail a’ falbh asda. Chuir e cais air gu robh ’n anail a’ falbh asda.

Fad na h-ùine cha robh facal ga ràdh. Bha iad a’ coimhead a chèile ’s esan gan coimhead-san. Bha fhios aca dè bha ruith tro inntinn, ’s bha iad ga sgrìobhadh ann an leabhar.

“Carson a mharbh thu Màiri?” arsa fear dhiubh.

Dhùisg e gu h-obann às an dùsgadh. Chuala e a’ cheist mìle uair mus do fhreagair e i.

“Cha do mharbh mi Màiri,” ars esan. “Mharbh Màiri i-fhèin. Thug beatha bàs dhi. Mharbh mise mi-fhìn oir thug beatha bàs dhomh. ’S tha làrach dearg a’ mharbhaidh air m’ amhaich. Cha do mharbh mise Màiri. Màiri? Cò i? Càit an robh i? Càit a bheil i? Chuir iad ann am prìosan mi oir cha do dh’aithnich iad duine bho bheathach. Cha do dh’aithnich iad duine bho chaora. Bha fhios aca uaireigin gu robh diofar eadar duine is caora. Bhiodh iad a’ sgiùrsadh nan daoine airson àite dhèanamh do na caoraich.

“Bha iad ag iarraidh nan taighean is an fhearainn, ’s bha iad a’ cur nan daoine a-mach. ’S bha Màiri gan cur a-mach is cuip aice, cuip mòr deamhnaidh. Bha an sneachd a’ tuiteam ’s e leaghadh anns an teine, mar gu robh dàimh aige rì na daoine. Bha an eachdraidh air a giùlain le

---

[189] na lasraichean suas gu starsach nèimh. Ach cha do ràinig iad nèamh a-riamh. Cha deach caoraich a ròstadh san teine, cha deach càil ach daoine, daoine agus sinnsireachd. Cha robh sin ceart, an robh? Cuip mòr deamhnaidh ’s i gan cur a-mach ’s a’ cur teine ri mo dhachaigh. Bha athair is màthair aicese; chan fhac ise sgian a cromadh ’s chan fhac i sgian 3 ag èirigh.”

Stad e airson greis. Bha e a smaoineachadh ’s cha do chuir iad dragh air. B’fhada bho nach do dh’èisdear ris roimhe.

Bha Màiri gu math dhà. B’iomadh rud a thug i dhà. Bha e a’ smaoineachadh oirre fhad ’s a bha e a’ feuchainn ri uaireadair an t-saoghail a chur air ais. Chuimhnich e air an là a thog i ’n truinnsear bhon sgeilp ’s a chaidh e na spealgan mu cheann. ’S bha ’n fhuil a’ ruith mar eas. Thuirt i gu robh i duilich. Bha fhios aige gu robh i duilich oir bha meas mòr aice air an truinnsear ud. ’S bhiodh i cur meas air. Bhiodh i ga lìonadh làn de ùbhlan ’s ga chur air a’ bhòrd ri thaobh. Bha na h-ùbhlan cho dearg ’s cho faileasach, bha leithid de thàladh annta. Bha, bha Màiri gu math dhà.

Bhiodh i a’ leughadh nan òran nuair bhiodh esan gan seinn. Anns an t-seinn bhiodh e a faicinn cloinne a danns air na tulaichean ’s sìdhichean ag itealaich os an cionn. Dheidheadh iad às an t-sealladh ach thigeadh iad a-rithist a thogail na sèisde. ’S nuair shìolaidh an t-eilean sìos don chuan dh’fhalbh a’ chlann ’s na sìdhichean. ’S bha Màiri an siud a’ coiseachd air uachdar nan uisgeachan, a casan beaga glana a’ truilleadh nan cuantan. Bha i cho neochiontach anns an olc, ’s na h-ùbhlan a’ deàrrsadh timcheall oirre. Ubhlan a bha fàs, ach nach robh a’ fas air craobhan idir. ’S rinn e marbhrann don eilean a chaidh fodha. Chuir e fodha na inntinn fhèin e.

Chunnaic e fear dhiubh ga phiobrachadh fhèin. Bha iad a’ fàs mì-chomhfhurtail, ’s iad ag èisdeachd ’s ag èisdeachd. Ag èisdeachd is esan a’ sireadh fìrinne. Màiri. Feòil caorach. Dè ’n ceangal a bh’eatorra? ’S ciamar a gheibheadh e air an ceangal a bhriseadh?

“Bha mi aig an sgàthan,” ars esan, “ ’s cha do dh’aithnich mi am fear a chunnaic mi san sgàthan. Bha uair a bha mi eòlach air, ach cha do dh’aithnich mi an turas seo idir e. Chunnaic mi an inntinn aige ’s i briste air feadh a ghnùise. Dh’fheuch mi gu critheanach le mo mheuran ris an inntinn a chàradh ach an leughainn dè bha sgrìobht oirre, ach bha i

---

[190] gach uair a’ briseadh às ùr. Agus an sin chuir mi air an solas agus dhlùthaich i ri chèile car greiseag, mar gu robh eagal oirre ron t-solas. ’S bha ’n inntinn air a h-iadhadh le fichead bonn airgid, a’ maoidheadh ’s a’ magadh oirre. .. Thrèig thu mi, a Mhairi, seach nach robh am fearann torrach, seach nach robh an aitreabh mòr, seach nach tigeadh còta de bhian saor dhut. Fhuair thu fichead bonn airgid agus thog thu ort. Fhuair thu cumhachd agus fhuair thu beartas. Ach saoil, a Mhàiri, an d’fhuair thu ceartas? Sin mar dh’innis an inntinn dhomh, ’s aig crìoch na h-òraid, chaidh i gu h-obann na spealgan a-rithist. Bha a turas crìochnaichte. A bheil sibh a’ tuigsinn? Bha a turas crìochnaichte. ’S ma mharbh mi Màiri, sin mar mharbh mi i, cha b’ann le gunna no le sgithinn ach le criomagan den dòchas a bhris i na mìle criomaig. ’S ma tha sin an aghaidh lagh Dhè, chan ann le Dia an lagh. Cha do pheacaich mise bho pheacaich mi. ’S ged chaidh mi shireadh ionmhais aig ceann a’ bhogha-froise cha robh ionmhas ann. Bha mi cladhach ’s a’ cladhach ach cha robh ionmhas ann. ’S chuir iad às mo leth gun mharbh mi Màiri. Faicibh agus chì sibh. Dà mhìle Màiri crochte air sreangan às na nèamhan, fàidhean brèige a’ tarraing nan sreang ’s a’ cur murt às mo leth. .. Bha cuip mòr deamhnaidh aice. ’S bha i a’ seinn òrain do na caoraich. Thug i steach don teampall iad ’s chuir i mach ceann-teagaisg air soisgeul ùr. ’S ged a bha ’n soisgeul ùr cha robh e ùr idir, bha i bruidhinn air teine, air ifrinn anns na glinn ’s ri taobh nan aibhneachan. ’S nuair chaidh an taigh na theine dh’fhalbh an tughadh ’s am fasgadh, ’s thàinig na caoraich a-steach. Thàinig feòil caorach don tuba. Mharbh mi Màiri le biodaig na h-inntinne, anns an eanchainn ’s anns na h-òrain. ’S tha sibh a’ faighneachd carson a mharbh mi i. Feòil caorach ann an tuba gu dearbh! ’S cinnteach gu bheil sibh a’ tuigsinn. .. gu bheil sibh a’ tuigsinn. .. gu bheil sibh.. .”

Sheas iad, agus chunnaic iad an dearg a’ deàrrsadh air amhaich. Bha an gnothach caillte. Choisich iad air falbh gun fhacal eile a ràdh. Chunnaic e na gùintean a’ leaghadh anns an teine. Cha robh ifrinn ann, ’s cha robh breug ann.

Rinn e òran gaoil, òran fada gaoil. An uairsin chrom e sìos. .. sìos. .. sìos. .. tron dorchadas.

Dòmhnall Iain MacIomhair