44. AN SGATHAN
Ghabh mi ’n t-aithreachas; bha mi fhathast suas ri ceithir mìle o Dhrochaid an Daimh ’s a’ ghrian a’ sìor theannadh ri fàire. Beul a’ chomha-thràth ’s an anmoich, mi air rathad nach b’eòlach ’s an leabhar beag iùil agam ag ràdh nach robh caisteal, bothag no àirigh ri cois na slighe eadar Drochaid an Daimh agus Orradhail—am baile beag dùthchadh anns an do thadhail mi mu dheireadh. Bha mi eadar fuireach is falbh an Orradhail; bha taigh-òsda an sin a’ tairgse gach comhfhurtachd do fhear-siubhail an rathaid ach bha deòin agam gach mìle a b’urrainn mi a chur am dhèidh fhad ’s a mhaireadh solas an an latha, agus shaoil leam nach b’euchd mhòr coiseachd e an ath bhaile a bhuannachadh mun tuiteadh an oidhche.
Cha deach gnothaichean leam mar bha dùil; bhris an dà iall a bha glasadh na màileide mòire air mo dhruim, agus chaill mi còrr is leth-uair gan càradh—an seòrsa càraidh a bh’ann. Cha do sguir mo thrioblaidean le sin. ’S gann a chuir mi mìle air mo chùl na thòisich tarang air tighinn tro bhonn mo bhròige dìreach fon òrdaig-mhòir ’s cha robh air ach stad a-rithist ’s làmh a thoirt air greusachd. Thug mi còrr math is leth-uair eile mun d’fhuair mi às an tarang, ’s mi gun òrd, gun cheap, gun inneal-tarraing de sheòrsa sam bith.
Chuir mi m’aghaidh air an rathad. Ach cha robh an t-astar a-nis idir cho luath na cho aigeannach; bha chas tron deach an tarang a’ cur dragh orm ’s na h-èill air an d’rinn mi’n droch chàradh a’ rùsgadh gu h-olc air mo ghuailnean. Eatorra chaidh moille an loinn mo cheuma ’s rug an dorchadas orm ’s mi fhathast astar math o bhaile.
Bha mi crònan seann òrain leam fèin ’s a’ toirt sùla an-dràsda ’s a-rithist air mo chùlaibh feuch am beireadh còmhdhail orm nuair mhothaich mi air mo làimh dheis, pìos bhàrr an rathaid, solas a bha anabarrach coltach ri dealradh lòchrain tro uinneig taighe. Chuir e iongnadh orm on bha mi làn-chinnteach nach robh àite-còmhnaidh idir air an astar seo—co-dhiù a-rèir stiùireadh an leabhrain bhig, ’s cha d’fhuair mi riamh ceàrr e. Ach rinn mi air an t-solas agus thug beagan mhionaidean coiseachd mi chun an dorais.
Bha i car dorcha airson beachd dòigheil a ghabhail air an taigh, ach dhèanainn a-mach gur e togail de mheudachd choltach a bh’ann, ’s
Ma dheireadh, “Dè tha thu ’g iarraidh?”
Bha mise cho aithghearr ris fèin nam fhreagairt:
“Leabaidh ma tha i ann, ’s mur eil, àite-sìnidh air an ùrlar gu là.”
Rinn e osnadh, stad e car tiotain, ’s an sin— “Thig a-steach; tha e glè anmoch ’s tha na searbhantan uile air a dhol a laighe ach chì mi dè nì mi riut.” Sheas e ’n dàrna taobh ’s ghabh mise steach. “An rathad seo,” ars esan, a’ dol air thoiseach orm sìos trannsa chaol dhorcha anns nach robh de sholas ach na bha tighinn on lòchran mhùgach a bha e giùlain na làimh. Dh’fhosgail e doras aig ceann na trannsa ’s chaidh sinn a-steach do sheòmar beag anns an robh bun de theine fhathast beò air an teallaich. Tharraing e cathair ìosal na bu dlùithe air an teinntean ’S dh’iarr e orm suidhe. Chuir mi dhìom a’ mhàileid, shuidh mi, shìn mì uam mo chasan, taingeil an cothrom fhaotainn beagan den sgìths a leigeil dhìom. Dh’fhàg esan an seòmar gun fhacal ’s ghabh mi ’n cothrom barrall mo bhrògan fhuasgladh oir bha mo chasan anabarrach goirt, teth. ’S gann a bha mi air seo a dhèanamh nuair thill e a’ giùlain air mèis mhòir aran is càise, beagan de fheòil fhuair agus stòp math
Chàirich e ’m biadh air mo bheulaibh, “Dèan do shuipear dheth mar as fheàrr a dh’fhaodas tu,” ars esan agus smid eile cha tàinig thar a bhilean fhad ’s a bha mi ag ithe. Chan e nach robh mi coma co-dhiù ’s an t-acras gam tholladh. Bha e na shuidhe air taobh eile an teine, uileann air a ghlùin, a smigeid an taic a làimhe agus a shùilean a’ sìor amharc a chridhe na grìosaich a bha nise teannadh ri fàs bàn, airsneulach air an teallaich. Cha robh a choltas idir tlachdmhor, ’s chan e mhàin dubhachas a bha ri lorg na ìomhaigh; bha faireachadh agam gu robh nì air choreigin eile ann nach b’urrainn domh briathran a chur air.
Chuir mi crìoch air an t-suipeir stuama seo ’s dh’èirich mi am sheasamh a’ sìneadh uam mo làmhan, a’ cur an cèill gun fhacal a ràdh gu robh mi deas son na leapa. Thog e coinnleir o thaobh an teine ’s chuir e solas ris a’ bhun coinnle a bh’ann. “Mar seo,” ars esan, a’ fàgail an t-seòmair ’s a’ tionndadh suas staidhir chais mu thrian na slighe sìos an trannsa. Lean mi gun fhacal agus threòraich e mi, tha mi ’m beachd, gu fìor mhullach an taighe. Dh’fhosgladh doras ìosal, sheas e air ais gu mise a leigeil a-steach; chuir e ’n coinnleir am làimh, ag ràdh, “Seo do sheòmar, tha eagal orm nach eil e ach fuaraidh o nach robh teine ann o chionn greise, ach dh’fhaodadh e bhith na bu mhiosa; oidhche mhath leat!” Mun d’fhuair mi freagairt thionndaidh e air falbh ’s ghabh e sìos an staidhir.
Chrom mi mo cheann ’s chaidh mi steach. Cha robh solas na coinnle ach fann, ach rinn mi mach gur ann air fìor mhullach an taighe bha an seòmar, dìreach fo na cabair. Bha coltas na h-aoise air gach nì a bh’ann, o na ballaichean duanaidh, còmhdaichte le pàipearan bh’air an dath a chall gu brat-ùrlar riobach, crìon a bha uaireigin air dhath uaine. Ach bha an leabaidh ’g amharc glan comhfhurtail, anart geal air na cluasgan ’s na plaidichean air am filleadh sìos gu snasail. Bòrd beag ri taobh na leapa, cathair mhòr làimh ris an àite-teine, agus seòrsa de chiste àird dharaich fon uinneig, ’s iad uile feumach air làimh ghlanaidh a thoirt orra. Sin àirneis an t-seòmair gu h-iomlan, ach sgàthan mòr a bha ’n crochadh os cionn an t-simileir. A-nis ged rinn mi iomradh air gach ball eile san t-seòmar air thoseach air an sgàthan na bi smuaineachadh gur e an nì mu dheireadh don tug mi ’n aire. ’Se ’n
Faodaidh gur e nì a tharraing m’aire dha ionnsaigh cho luath a’ mheud a bh’ann; chanainn gu robh e co-dhiù mu thrì troighean air leud agus còrr is dà throigh air àirde—sgàthan anabarrach mòr airson seòmair cho beag, ìosal. Bha cèis eireachdail de dharach lìomhte mu thimcheall na gloinne, obair làimhe an fhìor fhir-cèirde, ’s ma bha an còrr den àirneis fo bhrat duslaich cha robh smùirnean air a’ bhall seo. Mas e meud an sgàthain a ghlac m’aire an toiseach, ’se dath iongantach na gloinne a chum mi am sheasamh a’ geur amharc air fada an dèidh dhomh beachd a ghabhail air gach nì eile bh’air àrainn an t-seòmair.
Nam biodh e comasach dhomh a dhìochuimhneachadh gur sgàthan a bh’ ann ’s toirt a chreidsinn orm fèin gur ann tro uinneig a bha mi coimhead, chanainn gur ann air aghaidh a’ chuain a bha mi sealltainn. Bha dath na gloinne mar throm ghorm na mara agus ’se bha toirt an tuilleadh nàdarrachd da dreach gu robh long fo làn-sheol air a tarraing gu h-ealanta, snasail air a’ ghloinne. Cha mhòr nach saoilinn, mar a b’fhaide bha mo shùil air an sgàthan, gu robh am bàta a’ tulgadh gu socair ’s a siùil a’ bòchdadh ris an t-soirbheas.
Ach bha mi sgìth; ar leam gum b’amaideach an cosnadh dhomh bhith am sheasamh ann an seòmar fuar, aognaidh am marbhan na h-oidhche a’ coimhead air seann sgàthan. Bha choinneal a’ cnàmh, ’s is gann gu robh de sholas innte na cheadaich dhomh m’aodach a chur dhìom ’s mi-fhèin a shìneadh san leabaidh mun deach i às. ’S gann bha mo cheann air a’ chluasaig nuair bha mi am shuain.
Dhùisg mi cho luath sin; de ’n ùine a bha mi am chadal chan fhios dhomh, ach nuair dh’fhosgail mi mo shùilean bha an seòmar dubh dorcha. “ ’S èiginn gu bheil e fada on latha fhathast,” arsa mise rium fèin ’s mi sìneadh a-mach mo làimhe air tòir an uaireadair a chuir mi air a’ bhòrd ri taobh na leapa. Sin dìreach nuair thuit mo shùil air an sgàthan. Dhìochuimhnich mi mun uaireadair.
Bha an sgàthan a’ toirt leis balla an t-seòmair uile—co-dhiù cha ròbh nì ri fhaicinn ach e-fhèin. Chan e mhàin a-nis gu robh fiamh na mara na bu chomharraichte air ach bha aghaidh a’ tarraing ’s a’ sìneadh le gluasad tonnan a’ chuain. “Droch aisling,” arsa mise ’g èirigh air
Thug mi crathadh orm fèin, ’s mi ’n dùil gur bruaillean trom-laighe bh’ann; ach bha mi am sheallt’ dùisg, cha robh teagamh sa’ ghnothach. Dhùin mi mo shùilean gu teann ’s dh’fhosgail mi rithist iad feuch am am falbhadh an tannasg mì-nàdarra, ach atharrachadh cha robh ann. Co-dhiù shaoil leam nach robh an toiseach gus an do shìn mi mach mo làmh gu grèim a ghabhail air nì-eigin ’s mi air mo chrathadh gu h-olc o thaobh gu taobh. Gur e ròp fliuch air an d’amais mo ghrèim agus aig a’ cheart mhionaid shoilleirich i. Ach b’e sin an soilleireachadh! Leabaidh no seòmar cha robh rim faicinn, ’s bha mise air bòrd bàta ’s grèim bàis agam air àradh ròpa bha sìneadh gu bàrr a’ chroinn. Chan urrainn domh a ràdh gu robh eagal orm roimhe seo, cho mì-nàdarra ’s gu robh na thachair dhomh; ach mur robh, bha a-nis! Bha ’m bàta an cunnart a bhith dhìth mur toirte h-aodach uaipe gun dàil, agus thuig mi ’n suidheachadh am prioba na sùla; cha robh dh’eòlas marachd agamsa na cheangladh ceann air sgoth bhig aon siùil ach sa’ ghabhadh seo bha mi mach air an t-slait còmhla ri càch. Gach uair a laigheadh an long an amar fairge, ’s anail na stoirme a’ fiaradh a cuid chrann cha mhòr nach bàrr na slaite a’ tomadh sa’ mhuir.
Bha dithis sheòladairean na b’fhaide muigh air an t-slait na mise ’s iad le chèile trang a’ tarraing ’s a’ snaimeadh mar bha mi-fèin. Dh’ innse na fìrinne bha mi cho dian an sàs ’s nach robh ùine agam coimhead orra gus na ghlaodh fear dhiubh mar gum biodh e na èiginn. Thog mi mo shùil ’s chunna mi am fear a bh’air fìor bhàrr na slaite a’ togail a dhà làimhe ’s a’ tuiteam an comhair a chùil don fhairge. A-nis cha chuireadh càil den t-seòrsa, truagh ’s gu robh e, iongnadh orm san t-suidheachadh chunnartach a bh’ann, ach chlisg mi nuair thug mi fa-near gu robh am fear a b’fhaisge air e-fhèin sìnte mach gu ceann na slaite, aon làmh an grèim agus sgian fhosgailte san t’èile.
Thug esan sùil aithghearr thar a ghuailne, ’s cha dìochuimhnich mi feasd cruthachd aodainn nuair mhothaich e gu faca mise dè thachair. Mar an cat thionndaidh e air an t-slait agus rinn e orm, an sgian na làimh agus am bàs na shùil ’s ged bha ìomhaigh air a snìomh le feirg ’s le
Leis an fhaochadh a fhuair mi ’s ann thàinig mar gum biodh neul orm ’s nuair chaidh sin seachad, dh’fhosgail mise mo shùilean ’s mi nam shìneadh an leabaidh an taigh-òsda, grian na maidne a’ deàlradh a-steach air uinneig mo sheòmair ’s an sgàthan mòr crochte air a’ bhalla mu mo choinneimh. Eadhon an solas an latha bha dath a’ chuain air a’ ghloinne ach bha ’n long socair gun ghluasad air aghaidh mar a dh’fhàg làmh an fhir-tharraing i.
“Aisling cho olc ’s a bh’agam riamh,” arsa mise a’ truiseadh mo mheuran tro mo ghruaig, cleachdadh tha agam daonnan an dèidh dùsgaidh. Thàinig stad orm. Bha m’fhalt ’s m’ aodann bog fliuch, bha faìle cobhar na mara nam chuinneanan ’s blas a’ mhearail saillte air mo bhilean. Dh’èirich mi ’s thòsich mi ri cur orm an cabhaig, a’ bòideachadh nach blaisinn biadh ’s nach dèanainn an tuilleadh moille fo chabair na fàrdaich seo. A dh’aindeoin m’oidhirp air mo shùil a chumail air falbh on sgàthan bha nì-eigin a’ tarraing m’aire thuige, ’s fhad ’s a bhiodh mo shùil dheth cha mhòr nach tugainn mo mhionnan gun cluinninn dìosgan nam ball ’s crathadh nan seòl air a’ bhàta mhallaichte ud. Chan ann aon uair a thàinig e fodham am brod-greusaich a thogail agus spealgan a dhèanamh dheth; ach bhac mi an togradh, cho làidir ’s gu robh e strì nam inntinn.
Dh’fhàg mi an taigh gu sàmhach fiata agus thug mi druim an rathaid orm, taingeil a bhith a-mach às.
* * *
Lìon am bodach a phìob ’s las e i gu faiceallach.
“An tà, a charaid,” ars esan, “chan eil na taighean-òsda cho pailt ’s a bha iad. Ma tha d’aghaidh an ear chan eil taigh-òsda nas fhaisge ort na Orradhail.” Bha sinn nar suidhe air beulaibh “An Iasgair” an Drochaid an Daimh ’s bha mi gu seòlta a’ ceasnachadh a’ bhodaich mun
“An Eala,” ars esan, ag amharc orm gu geur; “chan eil annad ach coigreach ’sa cheàrna seo? “Cha robh mi riamh roimhe an rathad,” fhreagair mi, “ach shaoil leam gun leugh mi mun taigh-òsda sin uaireigin.”
“Tha còrr is leth-cheud bliadhna on chaidh ‘An Eala’ na theine— ’s bha e cho math, math dh’fhaoidte. Bha e dol sìos an leathad, co-dhiù ’s cha robh sin mar iongnadh; nuair dh’fhalbh Màili sguir daoine ga thadhal. Cha robh anns an òsdair fhèin ach duine fuar neo-gheanail, ’s chaidh e uaithe buileach an dèidh a bhean a chall. Gnothaich neònach cuideachd, bàs a’ bhoireannaich sin.”
“Dè bha cho neònach mun ghnothach?” arsa mi-fèin, a’ smèideadh ris an òsdair stòp leanna chur air beulaibh a’ bhodaich.
“An tà,” ars esan, “ ’se th’ann ach naidheachd fhada, ’s chan eil mòran mun cuairt seo aig a bheil cuimhne air a’ chùis ach mi-fèin. Bheil thu faicinn nuair chaochail athair is màthair Màili, thuit an taigh-òsda ’s cuid a h-athar uile oirre. Chum i an t-àite dol gu ciatach, ’s mar bha dual bhiodh mòran de dhaoin’ òga às gach ceàrna mun cuairt a’ tadhal oirre—bha Màili bòidheach ’s bha i beartach.
“A-rèir gach coltais bha dithis àraidh ann don robh toil aice thar chàich—seòladairean a bh’annta le chèile, ach b’e beachd an àite uile gur e am fear a b’òige dhiubh a roghnaicheadh i air a’ cheann mu dheireadh. Bha ’n dithis air an aon bhàta ’s bha iad nan deagh chompanaich a dh’ aindeoin Màili. Ach mar bha san dàn, chailleadh rogha Màili ann an stoirm aig muir, ’s nuair a thill am fear eile ghabh i e—an t-seann sgeulachd!
“Chan eil teagamh nach robh iad a’ còrdadh math gu leòr, ’s gu dearbha cha b’urrainn i ràdh nach robh e math dhi. Cha robh nì a b’annasaiche na chèile a ghabhadh lorg thall na bhos nach toirte dhachaigh thuice nuair dh’fhalbhadh e air chuairt. Ach turas dhe na tursan thug e dhachaigh thuice as an Eadailt sgàthan, ’s cha robh Màili an nì ceudna riamh tuilleadh.” Stad am bodach, ’s chaidh crith fhuar tromham.
“Chunna mise an sgàthan,” ars esan, “ ’s cha robh dhìth air a bhith brèagha; gloinne ann air dhath a’ chuain agus long fo sheòl air a dealbh
“Marbh,” arsa mise, “Dè thàinig ceàrr?”
Sheall am bodach orm mar nach robh e uile gu lèir cinnteach an canadh e an còrr. Ach chum e roimhe. “Sin an rud a b’iongantaiche mun chùis, ’s ged tha mise dol ga innse dhut chan eil mi cinnteach gun creid thu smid dheth; bha Màili na laighe air an ùrlar, a làmhan mun cuairt an sgàthan, bàite.”
“Bàite,” arsa mi-fèin fom anail, agus ris a’ bhodach, “bheil thu cinnteach às a sin?” “Cho cinnteach ’s gu faca mi-fèin an corp, an t-aodach ’s a’ ghruag bog fliuch le sàl na mara. A bhàrr air sin thubhairt an dotair gur ann bàite bha i. Mar dh’fhaodas tu thuigsinn bha cùirt lagha ann, cuid a’ cumail a-mach gun deach a corp a thoirt dhachaigh on chladach an dèidh dhi bhith air a bàthadh. Ach thog triùir de na searbhantan fianais gu fac iadsan i dol don t-seòmar mu leth-uair mun d’fhuaras i agus às eugmhais tuilleadh dearbhaidh chaidh an gnothach bàs.”
“Dè mun sgàthan?” dh’fhoighnich mi.
“Tha cuid ag ràdh gun thiodhlaic an t-òsdair e ann an seileir an taighe, ach ge bith dè dh’èirich dhà chan fhaca duine riamh tuilleadh e. Chaidh an taigh-òsda na theine mu bhliadhna na dhà an dèidh sin, ’s loisgeadh e-fhèin gu bàs anns an dearbh sheòmar san d’fhuaradh a bhean. Gnothach bochd, ach ’s fhada o chaidh e air dhìochuimhn—mar thèid sinn uile.”
Dh’èirich am bodach, thug e taing dhomh, ’s dh’fhag e latha math agam.
Chaith mi ’n latha ’n-dè uile siubhal na dùthcha eadar Orradhail agus Drochaid an Daimh ach taigh no àite còmhnaidh de ghnè sam bith cha d’ fhuair mi air an astar. Tha an leabhar beag agam ceart, agus tha h-uile coltas gu robh barrachd fìrinn’ an sgeul a’ bhodaich na bha fhios aige fhèin air. ’Se mo bheachd nach tuig sinn gu bràth dìomhaireachd tìm; tha crìochan air comas-breithneachaidh mhic an
Cailein T. MacCoinnich
| title | 44. An Sgathan |
| writers | MacKenzie |
| internal date | 1985.0 |
| display date | 1985 |
| publication date | 1985 |
| level | |
| reference template | MacIomhair Eadar Peann is Paipear %p |
| parent text | Eadar Peann is Pàipear |