11
Anns an taigh bhrèagha, le rathad fhèin air a chòmhdach le grinneal dearg is air a dhìon air an dà thaobh le preasan mòra a bha duilleagach, sìor-uaine, taobh Gharaidh an Tuirc den bhaile, bha Seumas is Annag, a bhean, cho aoigheil, fialaidh, is a bha iad nuair a bha iad a’ fuireach ann an dà rùm far trannsa cloiche ann am Baile Ghobhainn. Is e a’ cheud obair a bh’aig Seumas a bhith reic èisg as cairt feadh a’ bhaile. Mun do phòs e fhèin is Annag bha e air bùth fhaotainn dha fhèin. Fada mu robh iad sean bha bùithnean èisg aige, is Annag air stad a bhith frithealadh air cùl cunntair. Cha robh duine teaghlaich aca; ma bha iad a’ caoidh na dìth sin, cha chuala neach eile e, is bha an doras riamh fosgailte do nigheanan is gillean Gàidhealach a thigeadh gan cosnadh anns a’ bhaile mhòr. Leanadh cuid den òigridh air an tadhal gus am fàsadh iad sean is an teaghlaichean fhèin aca; stadadh feadhainn a bha’m beachd gu robh iad a’ gàbhail brath air aoigheachd chòir, ach thadhaileadh iad corra uair. Nuair a cheannaich Seumas taigh air an dùthaich, chum seann eòlaich air tadhal, is feadhainn a chuireadh cianalas a dh’fhaotainn a-mach dè bha dol “aig an taigh.”
Air an fheasgar seo, rinn Sìne is Màiri Bhàn, clann pheathraichean a bha ri altramas anns a’ bhaile, an rathad le chèile gu taigh Sheumais is Annaig. Thuirt iad ri chèile gum b’e adhbhar nàire a bh’ann daibh nach deach iad a-mach as a’ bhaile a choimhead ach ainneamh air feadhainn a bha cho math dhaibh nuair a bha iad aineolach anns a’ bhaile is làn cianalais. Bha Annag, nuair a ràinig iad, cho càirdeil is a bha i riamh, ag
Mar a thachair, bha an dithis air tighinn air tìr far bàta a bha ruith eadar Cluaidh is Aimeireaga a Deas. B’ainneamh a gheibheadh Ruairidh cothrom tachairt ri luchd-eòlais òige, ach a-nis cha b’fhada gus an robh iad ag ràdh ri chèile, “A bheil cuimhn’ agad? ”, oir cha b’e mhàin gun deach iad don sgoil cuideachd ach bha iad air an aon chlas.
Ach timcheall mun bhòrd-suipreach bha an còmhradh mu iomadh nì nach buineadh don Ghàidhealtachd, is mar sin cha robh e ’na ioghnadh gun tug iad greis air bruidhinn air leabhar a chaidh fhoillseachadh. B’e cuspair an leabhair, a chaidh a sgrìobhadh le doctair ainmeil, mar a dh’fhaodte inntinn is beusan an duine atharrachadh le bhith toirt dha sùgh luibhean sònraichte is cungan eile. Dh’fhaodte pìos a ghearradh as an eanchainn a dh’atharraicheadh caitheamh-beatha duine gu tur. Cha do leugh duine dhiubh an leabhar fhèin, ach leugh iad beachdan an luchd-sgrìobhaidh anns na pàipearan. Mun do thionndaich iad gu cuspair eile, thuirt Màiri, “Bu dheagh thoigh leum an leabhar fhèin a leughadh, oir bhiodh e glè inntinneach. Dòcha gu faigh mi e as an leabharlann uaireigin.”
Nuair a dh’fhàg na h-ingheanan dh’fhàg na fir còmhla riutha, ach ann an tiotan chaidh Màiri is Ruairidh fhàgail air dheireadh is esan a’ toirt ùine ro fhada gu toitean a lasadh. Ach mu dheireadh choisich iad sìos an rathad chun a’ gheata, gus an duirt Ruairidh rithe, “Stad thusa an sin mionaid.” Gun an còrr innse dhi, rinn e air bun preasa dhuilleagaich a bha ri oir a’ cheuma is chluinneadh Màiri e a’ sporghail am measg nan duilleagan crìona is e coimhead airson rudeigin gun sholas aige ach na lasadanan a bha i tuigsinn a bha a’ losgadh a mheòirean, a rèir na cainnte a chluinneadh i aige fo anail. Thuig i nach tàinig atharrachadh mòr air Ruairidh, a ghabhadh a rathad fhèin riamh bhon a bha e ’na bhalach. Dè’n t-atharrachadh a bheireadh sùgh nan luibhean airsan?
Ann an greiseig thill e far an robh i, is pasgan beag ’na làimh. “Seo dhut,” ars’ esan, a’ sìneadh dhi a’ phasgain.
“Ach dè a tha seo?” dh’fhaighnich Màiri.
“Tha an leabhar a bha dhìth ort. Is daor an ceannach dhòmhs’ e, oir chan eil meur nach eil air a sgoltadh chun a’ chnàimh le bioran a’ chuilinn mhallaichte sin.”
Ged a dh’fhaodadh na faclan a bhith fiadhaich, cha robh an guth; is bha fios aig Màiri nach robh fearg air. Mun d’fhuair i an còrr cheistean a chur air bha Sìne ag èigheach riutha iad cabhag a dhèanamh, oir cha bu mhath le bean an taighe iad a bhith anmoch a-muigh.
Ach air an latharna-mhàireach bha Ruairidh air a’ fòn ri Màiri Bhàn, is mun do stad an còmhradh gheall i a choinneachadh. Nuair a chuala Sìne mar a bha, tharraing i sìos a mailghean mar gu robh i ag oidhirpeachadh greim a dhèanamh air smuaint a bha ga seachnadh, ach cha duirt i ach, “Thoir an aire cò ris a tha do ghnothach. Nuair a bha e ’na bhalachan theireadh iad gu robh rudeigin ann a bha ga chur air leth. Bhiodh na h-inbhich fhèin a’ coimhead air ann an dòigh nach do thoill balaich eile. Agus an leabhar ud? Dè thug air an leabhar ud a cheannach? Dè’n t-sùim a ghabh esan riamh ann an eanchainn no ann an anam neach air bith? Thoir an aire is na rach ro dhàna.”
Bha Màiri is Ruairidh ’nan suidhe, duine air gach taobh den bhòrd, ann an taigh-comaidh far am faodadh iad aodainn a chèile a sgrùdadh, nuair a chuir Màiri a’ cheist: “Dè a thug ort an leabhar ud a cheannach dhomh, is gun fhios agad gu robh thu a’ dol a choinneachadh rium?”
Airson ùine bhig bha Ruairidh a’ gearradh a bhìdh gu h-eagnaidh ’na chriomagan gun ghuth, ach mu dheireadh chuir e sìos sgian is forc is choimhead e oirre mar gu robh e ga cur air mheidh mu leigeadh e inntinn rithe. Gu stòlda, thuirt e rithe, “Dh’iarr an guth orm a cheannach. Bha mi ’nam sheasamh aig uinneig bùth leabhraichean nuair a thuirt e rium, ‘Ceannaich an leabhar ud.’ ”
Cha robh fiamh gàire air aodann, is chuir Màiri i fhèin sìos a forc ged a bha beul is sùilean fosgailte aice, oir thuig i nach b’ann ri fealla-dhà a bha e. “Dè’n guth?” dh’fhaighnich i, cho stòlda ris.
Cha do fhreagair Ruairidh a ceist ach lean e air. “Bha mi’n
Chuimhnich Màiri mar a thuirt Sìne is i gu dubh a’ fighe nam mailghean, is thuirt i rithist, “Ach dè an guth a tha seo?”
An àite a ceist a fhreagairt chuir esan e fhèin ceist. “A bheil cuimhn’ agad air MacAmhlaigh iarraidh oirnn na b’aithne dhuinn mu dheidhinn salainn a sgrìobhadh?”
“Tha gu ro mhath,” thuirt Màiri, a’ cromadh a cinn gus falach bhuaithe gun tug a’ chuimhne lìonadh air a sùilean.
Ach cha robh deur air sùil Ruairidh is thuirt e gu mear, “Bha na deòir ’nad shùilean an lath’ ud cuideachd. B’iad a thug misneachd dhomh coiseachd air ais gu m’àite-suidhe.”
“Bha,” dh’aidich Mairi, “bha na deòir ’nam shùilean—is ’nam chridhe cuideachd mas urrainn sin a bhith. Cha b’ioghnadh e. Cha robh duine anns an rùm a’ tuigsinn carson nach do dh’innis thu dha carson a sgrìobh thu air leithid a dhòigh. Carson?”
“Sin far a bheil an gnothach: dh’innis mi an fhìrinn dha is cha do chreid e. An-diugh chan eil mi a’ cur coire air. Thuirt mi ris nach tug mi an t-eòlas as leabhar sam bith, ach gun tàinig e ’nam cheann fhìn. B’e sin an fhìrinn. Gus an dearbh àm ud bha mise an dùil gun tigeadh cagar an cluais gach duine ag innse dha dè a sgrìobhadh e, is gu sgrìobhadh a h-uile neach mar a dh’iarradh a ghuth fhèin air, math no dona gum bitheadh e. Cha do thuig mise mi fhìn dad dhe na sgrìobh mi, ach bha mi creidsinn gun tuigeadh esan chionn ’s gu robh e mòr is gu robh foghlam aige, chionn ’s gum b’e am maighstir-sgoile.”
“Tha cuimhn’ agam,” arsa Màiri, is crith bheag a’ tighinn
“Fhuair,” fhreagair Ruairidh i, “chionn ’s gu robh an guth ag èigheachd na bu chruaidhe na esan, ‘Na àicheidh mise, na àicheidh mise.’ Ciamar nach cluinneadh ach mis’ e? Is gann gun d’fhairich mi cràdh an stiallaidh a fhuair mi bhuaithe. Ach nuair a thionndaich mi gu dhol gu m’àite-suidhe chunnaic mi t’aodann cho geal ri cailc is do shùilean làn dheur.”
Cha duirt Màiri facal, is i air stad a dh’ithe is a slugan air fàs teann, cumhang a-rithist is i gun ghoile.
Ach lean Ruairidh air, gun ghruaim a-nis, “Is bha m’inntinn dromach-air-shearrach, is cha b’urrainn domh na cunntais a dhèanamh; ach dh’innis thusa dhomh na freagairtean a bu chòir a bhith ann. Cha leigeadh an t-eagal le neach eile bruidhinn rium.”
“An t-Agh, dh’innis mi sin fhèin, is bha sinn ceàrr le chèile,” is ghàir i le faothachadh inntinn. “Ach cha robh e riut idir. Nach mise bha taingeil nach robh agam ri èigheach a-mach gum bu mhis’ a chuir ceàrr thu. Ach cha d’rinn e ach spòrs dheth. Dòcha gun do ghabh e an t-aithreachas? Dòcha gu robh fios aige gu robh do bhoisean air at?”
“Ma bha, bha e coma,” thuirt Ruairidh, ach gun ghamhlas; “oir am feasgar ud fhèin chaidh e far an robh m’athair. Dòcha gu robh eagal air fhèin. Chan eil fhios a’m. Ach nuair a chunnaic is a chuala mo mhàthair mar a bha an inntinn nam fear dha m’thaobh dh’èirich colg oirre a chuir eagal air an dithis cheatharnach. Anns an àbhaist b’e boireannach beag ciùin a bh’innte, ach chuir i crith air na fir am feasgar ud. ‘Cha tog fear seach fear agaibh an caol-dubh ris a’ ghille. Cha chuir fear seach
“Cha chuala mise mo mhàthair a’ cruadhachadh a gutha ri m’athair no ri fear eile ach an aon uair ud, is chuir e sinn uile cho sàmhach is ged an robh an cù air bruidhinn rinn anns a’ Ghàidhlig.
“Nuair a fhuair MacAmhlaigh a chothrom bruidhne thuirt e gu fuar ri m’athair, ‘Cha d’rinn mise ach mo dhleasdanas dha thaobh. Bidh mi nis air mo rathad.’
“Lean m’athair e chun an dorais, far an do dhealaich iad gun chur seachad tìde, is rinn m’athair air crò nan uan. An-diugh tuigidh mi nach b’e eagal a bh’aige ro mo mhàthair ach gu robh e a’ fuireach a-muigh gus an traoghadh tàmailt is fearg. Air a son-se, is i air sìoladh is air sùghadh gus an robh i mar a b’àbhaist, thuirt i, ‘Is fheàrr dhut a dhol a laighe mum bi thu fadalach airson na sgoile a-màireach.’ Dh’fhalbh mise gu taingeil.”
“Deireadh gach sgeòil an asgaidh,” thuirt Mairi. “Bha ioghnadh oirnn riamh—na sgoilearan, tha mi ciallachadh—carson nach cuireadh MacAmhlaigh ceist ort bhon lath’ ud a-mach. Is iomadh fear a dhùraig a bhith ’nad bhrògan. Ach mur robh e a’ bruidhinn riut, chan eil sin ag ràdh gun do dhìochuimhnich e thu. B’iomadh mionaid a shuidheadh e gad amharc is sinne crom air na leabhraichean. Shuidheadh e a’ tarraing a liop iosail ri chèile le mheòirean fad ùine. Tha cuimhn’ agad air a’ chleas a bh’aige is rudeigin a’ cur dragh air—ceist nach tigeadh a-mach no mar sin? Ach coma dhethsan an ceartuair. Dè an guth a bha seo?” An àite a freagairt ’s ann a thuirt Ruairidh, “Chan eil thu ag ithe greim. Cha tig thu mach tuilleadh còmhla rium ma thèid thu dhachaigh a-nochd is tu a’ fannachadh leis an acras. Tha siud gu leòr dhe siud airson oidhche.”
B’ann mar sin a bha; ach choinnich e fhèin is Màiri i a-rithist, is a-rithist, oir bha riamh taobh blàth aice dha bhon cheud latha
Ged nach do dh’ainmich i e, thuig Ruairidh gum b’ann ris-san a bha an stiùireadh, ged a bha buidheann den teaghlach mun teine. Ach cha tug a’ chomhairle saorsa dha. B’fheudar dha nis gach comhairle is òrdugh a thigeadh a shìoladh is a mhion-sgrùdadh is inntinn a dhèanamh suas leis fhèin. Ar leis gun d’fhàs e sgìth, slaodach, ach dòcha nach robh ann ach gu robh e a’ fàs. Aig amannan bha e toilichte a bhith cathachadh an aghaidh a’ ghutha; aig amannan bha eagal air bho dhiomb a’ ghutha. Cha robh fios aige dè chuir an t-eagal ann. Bhon latha a pheanasaich am maighstir-sgoile e bha e mar gu robh dà inntinn an ceangal ris. Chionn ’s nach do ghabh neach a thaobh an lath’ ud, cha robh dearbh chomann aige ri neach. Cha do dh’fhosgail e inntinn ri neach, fiù ’s ri mhàthair, a bha an còmhnaidh trang ri taigh is teaghlach. Is gu h-àraidh cha do bhruidhinn e ri athair. Ged nach togadh e shùil far a leabhair, bha aithne aige gum bu tric a bha sùil a’ mhaighstir ga tholladh, is amharas is gnè de dh’eagal air a ghin ceistean do nach robh freagairtean aig an duine.
Nuair a bha e ceithir deug dh’fhàg Ruairidh an sgoil is thug e greis air an iasgach, e fhèin is bràthair a bu shine a’ faotainn cuid aoin duine mar thuarasdal. Nuair a bha e na bu shine, is ’na bhalach sgoinneil, adhbharrach, thàinig Niall bràthair a mhàthar dhachaigh bhon t-seòladh; is mun d’fhalbh e thuirt e ris, “B’fheàrr dhut falbh còmhla riumsa. Gheibh mi àite air a’
Chòrd obair mhara ri Ruairidh, is bha e èasgaidh, calma is deònach inntinn a chur ri obair. Fhuair e air adhart is bha meas air. Bha e greis aig muir mun do bhuail air nach robh an guth a’ toirt stiùireadh no comhairle air. Cha robh iarraidh no ionndrain aige air.
Cha robh e a’ sgrìobhadh dhachaigh ach ainneamh, is cha robh e soirbh dha an dachaigh a thadhal ach ainneamh. Ach turas is e air a dhol dhachaigh, thuirt a mhàthair ris, “Dòcha gu feum thu fhathast fuireach far sàile.”
Bha Ruairidh air fàs eòlach air a dòigh-bruidhne, oir bheireadh i a beachd aig amannan as a dearg-thàmh mar gu robh iad air a bhith a’ bruidhinn fad ùine air cuspair air choreigin, is gu robh i nis air tighinn gu co-dhùnadh. Chan fhaighnicheadh esan dè bu chiall dhi is cha leudaicheadh ise air na thubhairt i. Airson greis a-nis bha e air a bhith dol gu Aimeireaga a Deas, is bha na chunnaic e den dùthaich is den dòigh-beatha a’ còrdadh ris gu mòr. Dh’fhaodadh obair mhath a bhith aige ceangailte ri luchd-bhàtaichean. Fad’ an dèidh dha a mhàthair fhàgail chuimhnich e gu robh cuid den bheachd gu fàgadh an dà shealladh feadhainn aig an robh a’ ghibht seo nuair a dhèanadh iad an dachaigh ann an dùthaich chèin. Ach cha robh an dà shealladh aigesan. Dòcha nach robh a mhàthair ach air iomradh fhaotainn mu iomadh balach eile leis an do shoirbhich ri linn e dhol a-null thairis an cuan. Ach cha leughadh e a h-inntinn. Cha b’aithne dha gu leigeadh i a h-inntinn ach ri Niall, a bràthair, is chan fhaiceadh i esan ach ainneamh.
Ged a dh’innis Ruairidh mòran do Mhàiri, theagamh gu robh mòran nach do dh’innis e dhi, ged a bha iad a’ coinneachadh cho tric is a cheadaicheadh obair dhaibh. Bhruidhinn e mu obair, mu dhòchas air àrdachadh inbhe, mu chompanaich, mu sheallaidhean neònach a chunnaic e an siud ’s an seo, mu
Rinn Màiri mar a gheall i, gus an robh Sìne a’ gearain air na bha i cosg dhe tìde a’ sgrìobhadh nuair a dh’fhaodadh i a bhith muigh còmhla rithese ri cur seachad tìde ri cleasan a b’fheàrr. ’S fheudar gun do ghabh Ruairidh e fhèin a h-uile fàth a gheibheadh e air a bhith sgrìobhadh a dh’aindeoin suarachas MhicAmhlaigh dha thaobh. Mar sin, ged a bha iad fada bho chèile, chuir iad eòlas air a chèile—ged a theireadh Màiri ris is e ro ghaolach, “O, seadh, cha diùlt peann breug.” Ach cha robh i ach a’ farranaich air.
An ath turas a bha Ruairidh air Cluaidh, thug e fhèin is Màiri gealladh pòsaidh seachad. Ged nach robh cothrom aig Ruairidh a dhol dhachaigh, sgrìobh e gu phàrantan a dh’innse na bha ’na bheachd. A rèir coltais, bha iad làn-riaraichte le cùisean air gach taobh.
Nuair a fhuair Màiri cead bho a h-obair, chaidh i dhachaigh a choimhead air a pàrantan, is bha e soirbh dhi tadhal air pàrantan Ruairidh. Chaidh gabhail rithe gu coibhneil. Ach air feasgar, is Màiri is màthair Ruairidh leotha fhèin, thuirt a mhàthair, “Saoil am biodh tu toilichte an dùthaich seo fhàgail nam b’e ’s gu rachadh aig Ruairidh air a dhachaigh a dhèanamh air taobh thall an t-saoghail?”
“Carson nach bitheadh? Is iomadh tè roimhe seo a chaidh gu taobh thall an t-saoghail nuair nach robh e cho soirbh a bhith tilleadh ’s a’ falbh ’s a tha e an-duigh. Cha chuala mi gun do mharbh sin iad.”
Fad’ an dèidh sin thuirt Màiri gu robh i riamh duilich gun do chleachd i faclan cho geur. Aig an àm ud cha do chuimhnich i beachdan neònach a dh’fhaodadh a bhith aig màthair
Ma mhothaich a mhàthair gu robh frioghan air Màiri, cha do thagh i briathran a thàlaidh i; oir ’s e a thuirt i, “Faodaidh nach bi beatha shoirbh aig leithid Ruairidh, is an cois sin cha bhi beatha shoirbh aig feadhainn a tha ceangailte ris.”
Bha Màiri ’na tosd, a’ feitheamh air mìneachadh air an ràdh dhubh seo; ach cha robh dòigh aice air ceist a bhriathrachadh. Thionndaicheadh gu cuspair eile is cha tàinig i thairis air a’ cheist seo tuilleadh. Aig an àm, bha Màiri am beachd gu robh i ga cur ’na rabhadh nach robh a bhith pòsda aig maraiche cho milis is a gheall e. B’fhada an dèidh làimhe mun do smuaintich i gu robh amharas math aig a mhàthair air dè an seòrsa inntinn a bh’aig a mac.
Dhìochuimhnich Màiri gach rabhadh is facal dubh bho mhàthair nuair a thill Ruairidh is a dh’ainmich iad àm pòsaidh. Bha Ruairidh cho mear, sona is, nan robh tìde air a bhith ann, gum biodh iad air pòsadh mun do dh’fhalbh e idir.
Nuair a sheòl e bha Màiri a’ feitheamh nan litrichean. Thàinig aon trì litrichean cho gaolach is a bha iad riamh. An uair sin cha tàinig an litir àbhaisteach as port-tadhail àbhaisteach. Bhon ath phort air turas na luinge thàinig cairt a’ phuist. An dèidh sin cha tàinig litir tuilleadh, ged a thigeadh na cairtean a’ phuist. Dòcha gun tigeadh a dhà as an aon phort. Dh’fhaodadh neach sam bith an leughadh gun rudhadh gruaidh airson na bha sgrìobhte orra. Uairean sgrìobhadh e, “Fhuair mi do litir. Sgrìobh thugam.” Uairean eile sgrìobhadh e, “Na leig oidhche seachad gun sgrìobhadh thugam.”
Dòcha gun tigeadh dà chairt leis an aon phost is an t-aon iarraidh orra. Dè a theireadh i ri càirdean a bha a’ cur cheist? Gu robh an gaol a’ fuarachadh? Nam b’e sin e, carson a thigeadh cairtean a’ sireadh, cairtean a thuig ise a bhith a’ ciallachadh, “Tilg ròp thugam, is mi’n impis bàthadh.” Is sgrìobh i cho tric is a b’àbhaist. Cha mhòr.
Nuair a thill Ruairidh cha mhòr nach canadh Màiri nach robh ann ach neònachas, rud a thug i a chreidsinn oirre fhèin. Bha
Ach airson a’ cheud fheasgair cha robh ann ach toileachas iad a bhith cuideachd a-rithist. Air an latharna-mhàireach, nuair a bha leth latha aig Màiri dhi fhèin, rinn iad suas gu rachadh iad a-mach air an dùthaich is gun tadhaileadh iad air Seumas is Annag feasgar.
Mar sin, an dèidh an tràth-nòin a ghabhail, chaidh iad a-mach don phàirc, far an robh grian toiseach samhraidh air gach craobh is lus a dhùsgadh, is shuidh iad air being. Ach nuair a shuidh iad bha Ruairidh ’na thosd fad ùine, is an uair sin thionndaich e is, a’ dèanamh greim bàis air làimh oirre, thuirt e, “Cha mhath dhomh do phòsadh.”
Bha fios aig Màiri nach b’ann ri fealla-dhà a bha e, ach cha do tharraing i bhuaithe a làmh is cha robh tàmailt oirre, ged a bha crith eagail oirre. Thuirt i gu h-aotrom, “Carson nach math? An do thachair thu ri tè as docha leat?”
Cha do fhreagair e a ceist, ach thionndaich e bhuaipe is shuidh e gu balbh. Bha fios aice gum b’e an fhìrinn a bhiodh aige nuair a rachadh aige air briathran a chur air imcheist; ach cha robh dad a dhùil aice ris an fhreagairt a thug e. Thuirt e, “Tha mi am beachd gu bheil deireadh an t-saoghail a’ tighinn a dh’aithghearr.”
“A dhuin’ uabhasaich,” arsa Màiri, “dè tha toirt ort sin a ràdh?”
Cha robh fiamh gàire air nuair a bhruidhinn e. “Tha an guth daonnan ’nam chluais. Air chùl dha sin tha mi faicinn… tha mi faicinn rudan uabhasach nach b’urrainn a bhith mura robh an saoghal a’ tighinn gu cheann.”
Chuir Mairi a làmh air a làimh-san is thuirt i gu socair, “Ma
Le dhà làimh rug e air làimh oirre, is sgrùd e a h-aodann gu mion mar gu robh eagal air nach faiceadh e i tuilleadh, is ar leatha gun do dheàrrs aodann le aoibhneas. Ach thraoigh sin air falbh is bha e mar nach d’rinn i gealladh dha. Bha aodann air tuar a’ bhàis nuair a thuirt e gu dubh, “Ged a tha thusa ga chiallachadh, chan fhaod e bhith.”
Is dè a theireadh i?
An ceann ùine bhruidhinn e na bu dòchasaiche. “Dòcha gu bheil mise ceàrr. Dòcha nach eil mi tuigsinn dè tha ri tighinn, oir chan fhaca mi snuadh a’ bhàis ortsa riamh. Ach leithid sin eile a chasgradh is a chì mise … chan eil faclan agam airson a dhealbh. Chan eil aig an fhear as deas-cainntiche, as fhileanta air thalamh. Is chan eil teòmachd làimhe no ealantachd aig neach air thalamh, air cho ainmeil, cliùiteach ’s a tha e, gus seo a dhealbh. Is chan eil cridhe cho cruaidh aig neach nàdurra na seallaidhean a chunnaic mise fhaicinn is … is … is a rian a ghleidheadh.”
B’ann fo anail a thàinig na faclan mu dheireadh bhuaithe. Chuir a bhriathran is an dòigh air an do bhruidhinn e eagal oirre; ach b’e seo Ruairidh don tug i gràdh, is rug i air làimh air is gu ciùin thuirt i, “Leig t’inntinn rium, eudail nam fear, is innis dè tha cur riut. Dòcha le chèile.. .”
Cha do ghluais e a làmh is cha do choimhead e oirre, ach lean e air mar gu robh e ag aithris leasan ann an cànan cèin. “An-dè fhèin, is mi air tighinn air tìr, cò chunnaic mi a’ teàrnadh fàraidh ach Dòmhnall Iain againn fhìn. Is bha e fhèin is aon fhichead de dh’fhir a bha air a chùl ann an riochd a’ mhairbh. Bha an saoghal mun cuairt daibh ga shadadh an ear is an iar anns an iarmailt … ’na bhloighean … ’na theine … an fhairge ag èirigh suas chun nan speuran timcheall orra … is gun iad ga fhaicinn tro thiughad a’ cheòtha. Is aig an aon àm bha iad gu h-aighearach … ri spòrs … ri fealla-dhà … a’ tathann dram dhomh. Is bha tuar a’ bhàis air an fheadhainn a bha ri spòrs is ri cleasan. Is bha am beò am measg a’ mhairbh. Theich mise. Ach dè as ciall da? Fad nan docaichean cha robh ach gillean
Bha iad sàmhach le chèile, gus an duirt esan, “Ach tha mo rian agam. Ach aig an aon àm tha mi am beachd gu bheil mi—ciamar a chuireas mi e? —gu bheil mi air dà shaoghal aig an aon àm, no beò aig dà àm den t-saoghal … an ceartuair is ann an tìm nach tàinig. Ach ciamar a dhealbhas mi le samhla de dh’eagnaidheachd nì nach eil ach mar aiteal air uisge a tha a’ ruith? Ach chan eil mi mar dhaoin’ eile. Tha eagal orm. … ”
Cha robh dòigh aig Màiri air misneachd a thoirt dha, is brat dorcha nach do dh’fhigh a h-aon aca eatarra. Bha eagal air Màiri gum bhiodh i mì-bhanail, iarrtach ’na shealladh nan dèanadh i an còrr tagairt, ach thuirt i, “Ma dh’atharraicheas tu t’inntinn— ’s e sin nam biodh tu airson mo phòsadh—aig àm sam bith, can sin rium. Cha sheall mis’ air fear eile gu phòsadh. Cuimhnich—aig àm sam bith.”
“An cum thu ort a bhith sgrìobhadh thugam?” dh’fhaighnich Ruairidh an àite a freagairt.
“Cumaidh,” gheall Màiri.
“Tha fios agad nach eil iarraidh ’nam inntinn, ’nam fheòil, nam fhuil, ach thus’ a phòsadh. Ach chan eil cead agam. Ged a bha sinn am beachd a bhith ri pòsadh a-màireach, thigeadh bacadh ron sin. Chan fhaic mis’ an ceartuair de tha romham.”
B’e dithis an-shocair, shàmhach a shuidh aig biadh còmhla ri Seumas is Annag am feasgar ud. Ged a chunnaic iad a chèile turas no dhà eile, cha do ghabh iad cothrom air bruidhinn ach air rudan gun seagh gus an robh iad a’ dealachadh airson an turais mu dheireadh. “Cuimhnich,” thuirt e, “gun do gheall thu bhith sgrìobhadh thugam.”
“Sgrìobhaidh mise,” fhreagair Mairi i gu h-aotrom, “gus an tiormaich mo theanga le bhith ag imleach nan stampaichean.”
“Agus cosgaidh tu daonnan am fainne a thug mi dhut?”
Ach cha b’ann aotrom a bha a guth nuair a gheall i, “Gus an cnamh an ùir mi fhìn ’s e fhèin, nì mise sin.”
Gun fhacal an còrr choisich e air falbh, is cha tug e sùil air ais. Mar a gheall Mairi rinn i. Sgrìobh ise mar a chleachd i. Ged a fhuair i dà chairt a’ phuist, cha tàinig litir bhuaithe, is brath an còrr cha d’fhuair i gus an d’fhuair i litir bhon chaiptean. Air rèir a sgeòil-san, b’fheudar dha Ruairidh a chur air tìr ann am baile-puirt cèin. Fhuair an caiptean comhairle bho luchd-riaghlaidh na loidhne. Bha Ruairidh air cleachdadh neònach, mì-cheadaichte a dhèanamh dha fhein. Rachadh e a bhruidhinn ri fear an siud ’s an seo den sgioba air cho inbheach no ìosal is a bha a shreath. Chaidh e far an robh an caiptean fhèin. Chomhairlich e dha, mar a rinn e air càch, e am bàta fhàgail a’ cheud chothrom a gheibheadh e. Thug e air mòran de na làmhan am bàta fhàgail gun chead. Ghearain cuid eile ris na h-oifigich air a dhol-air-adhart. Mun do dh’fhàg e am bàta b’fheudar a ghlasadh leis fhèin is gun chead ach aig neach no dhà a dhoras fhosgladh gus frithealadh dha. Dh’fhàg e am bàta gu sìobhalta fo chùram doctair is fear den luchd-frithealaidh, is ghabh ospadal a-staigh e. Gheall an caiptean gu rachadh e fhèin a choimhead air air ath-thuras na luinge. Thug e an ceartuair stiùireadh dhi air an ospadal, nam b’e is gu robh i dol a sgrìobhadh. Cha robh e fhèin gun mheas aige air Ruairidh ach, air dhòigh sam bith, cha cheadaicheadh e teagasg ceannairceach mar a chleachd Ruairidh. Bha am bàta an earbsa ris. Bha e duilich a bhith ’na mheadhan leithid a naidheachd a chur thuice.
Sgrìobh Màiri chun an ospadail—bhon d’fhuair i mach nach fhac’ iad an sin adhbhar air Ruairidh a chumail, is gun e tinn ann an inntinn no am bodhaig.
Mun d’fhuair Màiri an còrr brath bha an Cogadh Mòr air bonn. Mun do ruith an Cogadh seo dad de chùrsa bha Màiri am beachd gu faca Ruairidh ro-shealladh air iomadh gnìomh a bha fhathast anns a’ bheairt. Leugh i gun deach am bàta a dh’fhàg e a spadadh ’na bloighean as a’ chuan. Cha robh iomradh gun deach neach as. Fad’ an dèidh a’ Chogaidh thachair i ri seòladair
Cha d’fhuair Màiri sgeul air Ruairidh riamh. Aig deireadh a’ Chogaidh bha i aig an stèisean air a rathad dhachaigh, is i a’ smuainteachadh gu faigheadh i nis cothrom a bhith tadhal air a mhàthair, nuair a chunnaic i Ruairidh fhèin a’ tighinn gu h-aotrom, aoibhneach far an robh i. Chrom i gus am baga trom a bh’aice a chur air an làr is, air dhi a sùil a thogail, cha robh sgeul air Ruairidh. Cha robh no air neach aig an robh fiù ’s suaip ris. Aig an àm chriothnaich an sealladh i, ach cha do chuir e eagal oirre, oir bha e cho sona a’ coimhead.
Chaidh Màiri a choimhead air a mhàthair. Rinn iad iomradh air gach nighean anns an dà theaghlach. Air Ruairidh cha d’rinn iad iomradh gus an do shìn a mhàthair a corrag gus am fàinne a bha air meur na tèile. “A luaidh, na cleachd am fàinne sin air a’ mheur sin tuilleadh. Cha till Ruairidh thugad anns a’ bheatha seo.”
“An d’fhuair sibh brath?” thuirt Màiri.
“Fhuair. Seòrsa. Ach na bi ri caoidh, eudail.”
Cha do leudaich i an còrr, is tharraing Màiri dhith am fàinne, a chuir i air meur den làimh eile, far an do chosg i e mar a gheall i.
| title | 11 |
| internal date | 1987.0 |
| display date | 1987 |
| publication date | 1987 |
| level | |
| reference template | Watt Gun Fhois %p |
| parent text | Gun Fhois |