12
Bha baile fearainn beag aig Gillecriosd, athair Eòghain Duibh. Is e fear chaorach aithnichte math a bh’ann an Gillecriosd; is le Iain, an gille a b’òige, ga chuideachadh le crodh is àiteach, eatarra bha an t-àite gu sgiobalta, torrach is gun iarraidh aca air cuideachadh bho neach.
Bha Eòghain, a bu shine den dithis bhalach, anns a’ cholaisde is e air a bhith air falbh aig sgoil bhon a dheugaich e ann am bliadhnaichean. Nuair a thilleadh e dhachaigh air feasgar, an dèidh latha sàrachail ri obair an fhearainn, bu mhath leis dèanamh air a’ chròileagan thaighean a bha dlùth dhaibh, oir bha esan gu nàdurra cho bruidhneach, còmhraideach is a bha an dithis eile balbh. Chionn ’s gun do thogadh e an siud ’na bhalachan, chuirte fàilte aoigheil air le sean is òg.
Mar sin chuir e ioghnadh air airson ùine ghoirid—seadh, gus an do thachair an ath duine ris—mar a bhruidhinn ’Ain Ruadh ris. Bha ’Ain Ruadh, a-nis ’na sheann duine aig an àm seo, aig ceann a thaighe, ceò aig’ as a’ phìob a bha daonnan eadar fhiaclan, is a leth-chuideam air a bhata, nuair a chuir Eòghain fàilt’ air. Thionndaich ’Ain Ruadh is sgrùd e am fear eile gu mion mun duirt e, “A Dhè, nach tu a th’air fàs coltach ri Eòghain Dubh fhèin.” Thilg e smugaid; thug e snaodhadh beag air fhèin bhuaithe; cha robh facal an còrr aige dha. Ghabh Eòghain a rathad gu sunndach, gun an còrr ach sin aige air tramailtean Iain.
Bha lathaichean fhathast aig Eòghain aig an taigh, is sìde beothachail ann a thug air gabhail gu monadh air latha grianach, gaothail, is neòil mhòra gheala a’ seòladh gu h-àrd. Chaidh e pìos a-mach bho hiorsal athar, a’ dìreadh Beinn an Easa gus an tàinig e gu sliabh math tioram far nach robh beatha a’ gluasad ach e fhèin. Thàinig e air ceum chaorach is lean e e
Bhuail boinne uisge air a shròin is sheas e, oir bha e air toirt fa-near gu robh an teas air a dhol as an latha le meallan dorcha. Chionn ’s nach robh sùil aige a leithid fhaicinn anns an àite seo, bha e glè thoilichte nuair a mhothaich e do thaigh-còmhnaidh fada mu choinneamh air an taobh a tuath de ghleann staoin. Bha abhainn, a bha an ceartuair ìosal, air bughan gorma a dhèanamh air bonn a’ ghlinne, àite math sprèidh don fhear dam b’aithne a ghnothach. Chionn ’s gum b’e obair fearainn is bheathaichean a bha e ag ionnsachadh anns a’ cholaisde, ghabh e seo uile a-staigh gu nàdurra, ion ’s gun fhios da, ged a b’ann air an taigh a bha a shùil.
Is e tughadh dubh a bh’air an taigh, is ar leis gu robh bàthach ’na cheann. Le sin, thàinig seann duine timcheall ceann an taighe is, air dha mothachadh do dh’Eòghain, sheas e ’na bhuinn; is an uair sin rinn e ’na dheann air an doras, ged a b’ann air casan craobhaidh a ruith e. Sheas e aig an doras is thàinig a bhean a-mach is bha e soirbh fhaicinn gu robh an dithis air am mòr chur mun cuairt, ge b’e dè am brath a thug e dhi.
Cha b’fhada gus am fac’ Eòghain mart cnàmhach, riabhach a-mach an doras—cha robh ach an aon doras ann—is boireannach òg ga stialladh ri monadh. Ann am mionaid lean gamhainn buidhe aig a sàilean, is e fhèin ’na ruith aig bata a’ bhodaich. Bha am boireannach òg a’ dèanamh air na mullaich is thill am bodach a dh’fheitheamh aig an doras, is e fhèin is a bhean mar gum bitheadh a’ toirt dùbhlan dhàsan. Bha an t-uisge nis ’na dhìle is ’na sgàil eatarra, is cha do dh’fheith Eòghain an còrr. Chuimhnich e gu robh e air tobhta taigh-uan fhaicinn air a rathad far am faigheadh e fasgadh. Cha do mhair an fhras fada, is ann am beagan tìde bha Eòghain a’ fiaradh a rathaid dhachaigh.
Cha robh e ’na chleachdadh mòran bruidhne a bhith aca aig bòrd na suipreach, is cha robh eadar-dhealachadh ann am feasgar seo. Dh’èirich Iain Og bhon bhòrd a’ mhionaid a chuir
“Chaidh mi sgrìob rathad Allt a’ Chaim an-diugh,” ars’ esan.
Thug athair greim as a’ phìos aran-coirce is chum e air ga chagnadh gun sùil air a mhac.
“Chan fhaca mi àite riamh a mhiannaich mi a bhith agam dhomh fhìn ach e fhèin. Saoil cò tha fuireach ann?”
Shluig athair an greim mun duirt e gu goirid, “An t-Agh, chuir thu ceist orm.”
“Is e feadhainn gle neònach a th’annta co-dhiùbh,” lean Eòghain air. “Chan eil mise creidsinn gu bheil còir aca a bhith an siud. Dòcha gur e luchd-siubhail a th’annta a tha gabhail math an àite gun chòir aca air is gu robh eagal orra gu rachadh an cur as. Bha rudeigin glè neònach ann. Ach carson a bhiodh eagal aca romhamsa? Is bha fuath aca dhomh cuideachd. Ach carson?”
“Chuir thu ceist orm,” arsa Gillecriosd a-rithist, a shùilean air a thruinnsear.
“Cha chreid mi nach tèid mi air ais a-màireach,” ars’ Eòghain gu sunndach. “Gheibh mi cothrom a bhith bruidhinn riutha.”
Choimhead Gillecriosd air a mhac is thuirt e, “Cha tèid thu ceum an rathad ud. Aon cheum. Idir.”
Bha Eòghain a’ blaomadh, oir cha do thoill e gum biodh athair cho fiadhaich, ceannsalach. Shuidh a mhàthair cho sàmhach is a b’àbhaist dhi, is lean athair air, ach ann an guth còmhraideach, “Eil fhios agad, cha mhath le daoine gun cuirte sgeun air caoraich aig an àm seo. Tha na h-uain orra fhathast. Agus na h-eòin … seadh, na h-eòin—tha na h-eòin a’ neadachadh, is cha bhi fear na seilge ro dheònach gu rachadh dragh a chur orra. ’S e, sin agad e. Na rach thusa ceum seachad air crìochan a’ hiorsal agamsa. Bheir sin coiseachd gu leòr dhut.”
’S e a bha seo ach òraid bho athair, is chuir e ioghnadh air Eòghain. Ach cha do chuir a leithid a dh’ioghnadh is a chuir a mhàthair nuair a thuirt i an guth an tagraidh, “Gabh thusa comhairle t’athar, eudail.”
“A, bhuel, tha mise coma,” ars’ Eòghain. Is ’s ann mar sin a bha.
Cha deach Eòghain taobh Allt a’ Chaim, ach bha gu leòr ri dhèanamh aig duine òg, èasgaidh, is ged a bha rudeigin a’ bioradh inntinn cha do chuir e tàmh air. Chionn ’s gun do ghabh e comhairle athar, ar leis gu robh a h-uile nì mar a bha ged a bha nitheigin an-shocair anns an t-sealladh a chuireadh a mhàthair air.
Am feasgar mum b’fheudar dha falbh air ais don cholaisde, rinn Eòghain a rathad sìos don chlachan. Aig ceann a thaighe bha ’Ain Ruadh ’na sheasamh, is thog e a bhata ris mun d’rinn e air an doras air casan craobhaidh.
Sheas Eòghain ’na bhuinn, is cha b’ann chionn ’s gu robh gnè de mhaoidheadh anns an dòigh air an do chrath am fear eile am maide. Bhuail e air Eòghain gum b’e dearbh ìomhaigh bodach Allt a’ Chaim a bha ann an ’Ain Ruaidh. Is e gu robh e dèanamh aithne gun chuimhne air a’ bhodach a bha a’ cur dragh air inntinn bho thadhail e an gleann ud.
Thill Eòghain dhachaigh tràth a dh’oidhche, is air a’ mhàireach, ’na shuidhe anns an trèan a’ coimhead air pàipear-naidheachd air nach robh aire, bha e trang ’na inntinn a’ cìreadh as a chèile na chunnaic e ann an Gleann Allt a’ Chaim. Ged a bha iad ’nan coltas cho piullach, truagh ri luchd-siubhail, dh’fhaodadh gu robh muinntir a’ ghlinne ud càirdeach do dh’Ain Ruadh. Bheireadh sin air athair nach biodh e airson dragh a chur orra. Ach ’s e fhèin nach robh e tuigsinn. Ciamar, ged a bha iad pailt an leth-mhìle bho chèile, a chunnaic e na h-aodainn cho soilleir ’s gu faodadh e na rocan a chunntas mur b’e na bh’ann diubh? Ciamar a leughadh e am fuath a bha lasadh shùilean dorcha is iad astar mòr bhuaithe?
Ciamar a leughadh e inntinn fhèin, a bha a’ faireachadh an aon chumhachd sgriosail is a dh’fhairicheadh e ’na bhalach nuair a sheasadh e a’ coimhead sìos mun cuireadh e sròn a bhròige air daolag nach robh ri cron dha, cleas a bha e air a leigeadh dheth bho chionn fada? Carson a bhac athair e bho dhol air ais don ghleann le leisgeul cho faoin, is e cho fiadhaich? Carson a thug a mhàthair taic dha? Ach carson a bha leithid a dh’iarraidh aige fhèin air dol air ais?
Ach anns a’ cholaisde bha gu leòr a bha inntinneach dha air
Choisich Eòghain feadh an àite, far am fac’ e nis barrachd is aon làrach taighe ged nach fhac’ e roimhe seo ach an t-aon taigh fada. B’fhada bhon a theasaich an teine mu dheireadh lic teine an seo no a lom cas feur mu dhoras, ged a bhuail sròn a bhròige air ceann maide-ceangail nach do loisg an teine gu tur ged a chrìon ùine e ’na phlaosg. Ged a bha na taighean dìth-làraichte, na daoine dòcha air am fògradh thar mara, dh’fhairich Eòghain ’na chridhe an t-aon mhiann a dh’fhairich e roimhe seo: an gleann a bhith aige dha fhèin.
Shuidh e fada a’ cur cheistean ris fhèin is a’ dealbh dòigh-beatha na muinntir a dh’fhalbh. Cheasnaicheadh e a mhàthair, ged a bha e’m beachd gum b’ann aig athair a bha am fìor fhios.
An dèidh am bidh thuirt e ri mhàthair, a bha ’na suidhe cho sàmhach ’s a b’àbhaist dhi, “Chaidh mi an-diugh gu Gleann Allt a’ Chaim.”
“Chaidh,” ars’ ise gu socair, “ach cha bu chòir dhut a dhol ann.”
“Chan eil duine fuireach ann. Chan eil taigh-còmhnaidh ann.”
“Chan eil duine fuireach ann bho chionn cheithir fichead bliadhna no còrr,” thuirt i.
“Dè chunnaic mise an turas mu dheireadh, ma-tha?” ars’ Eòghain. “An robh Iain riamh ann? An robh sibhse ann?”
“An e mise, a luaidh? Cha robh mis’ idir ann. Tha a h-uile duine a’ seachnadh a’ ghlinne. Chan eil duine dol ann mur feum cìobair dol ann aig àm trusaidh.”
“Is cò, no dè, a chunnaic mise, ma-tha?”
Bha ise greis mun duirt i, “Dòcha gun deach thu air ais ’nad inntinn gu tìm a chaidh seachad. Tìm Eòghain Duibh fhèin, fear t’ainme. Nach tu ogha.”
“Is dè an ceangal a bh’aig athair m’athar ris a’ ghleann, ma-tha?”
Chitheadh e gu robh a mhàthair a’ taghadh a faclan, is ged a bha i greis gun ghuth cha do chuir e brodadh oirre.
“Cuimhnich thusa,” ars’ ise, “nach robh Eòghain Dubh ach ’na bhalach aig an àm, gun phòsadh. Dòcha gun do gheall an t-uachdaran an gleann dha. Ach ma gheall, cha do chum e ri ghealladh. Ach air sgàth an àite a chaidh a ghealladh dha, b’e Eòghain Dubh am fear a bu trainge, a bu neo-fhaireachaile, den fheadhainn a rinn obair an uachdarain. Ach cha robh tuigse na h-aoise aig Eòghain aig an àm ud, is dh’fhògair e daoine truagha as an dachaighean. Ni motha a bha cinneadalachd ann, chionn ’s nach buineadh e don àite seo. Thàinig esan an taobh seo còmhla ris na cìobairean Gallda. Ach ’s e cion tuigse a bhiodh air is gun esan ach ’na bhalach.”
Ach bha fios aig an ogha nach b’e a bh’air ach gun do mhiannaich e an gleann seo dha fhèin, mar a mhiannaich esan e. Cha duirt e sin ri mhàthair, a bha sàmhach, a’ fighe a meòirean.
“Agus mo sheanair—dè thachair dha?” dh’fhaighnich Eòghain.
“Cha do thachair dad dha,” ars’ ise. “Bha e ag obair air an oighreachd, ach cha b’ann an taobh seo. Bha e ’na sheann duine nuair a phòs mise t’athair. Ach b’fheudar dha tighinn a dh’aon sgrìob gad fhaicinn is tu ’nad naoidhean.”
Ris fhèin thuirt Eòghain, “B’fheudar, is dh’fhàg e dìleab glè neònach agam cuideachd.”
Ach bha a mhàthair a’ bruidhinn a-rithist. “Thàinig, ma-tha, is e glè èiseil cuideachd. An duine truagh. Lean esan a’ cumail crodh Gàidhealach nuair a leig càch seachad iad. Cha chumadh e ach crodh riabhach. Cha robh iadsan idir cho soitheamh ris a’ chrodh bhuidhe. Le feirg, is e fìor dheamhainean a bh’annta. Thug fear dhiubh buille ghonaidh do dh’Eòghain, buille a chuir ceum crùbach ann ’na sheann aois.
“Tha cuimhn’ agam fhathast mar a thog e ’na uchd thu as a’ chreathaill. Bha an fheòil air sùghadh air na làmhan cnàmhach, na cnàmhan fhèin a’ nochdadh bàn fon chraiceann bhuidhe, is bha eagal orm gun tuiteadh tu air. Cha d’rinn thusa ràn no èigh, is chum e fada ’na uchd thu a’ coimhead sìos ort, gun ghuth. Ged a bha a ghlùinean a’ bragadaich, dh’fheumadh e fhèin cromadh gad chur air ais don chreathaill. Thuirt e le moit, ‘Eòghain Dubh eile a bhios an seo.’ Cha do mhair e fada an dèidh sin.”
Mhothaich e gum b’ann air Eòghain Dubh a bha a h-aire, is thuirt esan, “Ach muinntir a’ ghlinne, dè thachair dhaibhsan?”
“O, sgap iad feadh an t-saoghail. Chaidh cuid a-null thairis. Chan aithne domh gu bheil dad an rathad seo ach cuideachd ’Ain Ruaidh. Bhiodh cuimhne mhath aig ’Ain Ruadh air do sheanair. Ach is fhada bhon a dhìochuimhnich daoine mar a thachair an uair ud mur do lean beul-aithris air ann an teaghlaich a chaidh fhògradh.”
“Saoil sibh an robh an dà shealladh aig Eòghain Dubh?” ars’ ogha.
“Cha b’aithne domh gu robh, idir. Ach bha e ’nam athair fhìn, gu làidir. Agus an dràsda ’s a-rithist … Na gabh ort ri t’athair gu robh thu rathad a’ ghlinne. Tha sgeul air choreigin a’ ruith san teaghlach. Chan fhios a’m. Ach chan ainmich e an gleann mur h-fheudar dha.”
Chuir Eòghain crìoch air a chùrs anns a’ cholaisde is chaidh e null a dh’Afraga a dh’obair air leasachadh stoc. Air oidhchean dorcha, teth, is an cianalas air, bhodhaireadh e am fear a bha còmhla ris a’ dèanamh sgeòil air mar a dh’obraicheadh e Gleann Allt a’ Chaim nam bu leis e. Is cha b’e hiorsal athar a chitheadh e le sùil inntinne, ach gleann ’na chadal fo bhlàth samhraidh.
Gu neònach, chan fhuilingeadh esan mart riabhach anns an treud. Gu neònach, b’e adharc mairt riabhaich a thug buille a bhàis dha.
| title | 12 |
| internal date | 1987.0 |
| display date | 1987 |
| publication date | 1987 |
| level | |
| reference template | Watt Gun Fhois %p |
| parent text | Gun Fhois |