8
Nuair a thòisich na bliadhnaichean ri bhith ’nan uallach do Sheòras bhiodh e a’ coimhead air ais an àite a bhith coimhead air adhart. Mar a cheadaicheadh an aimsir dha, ghabhadh e ceum mall a-nall chun an taighe agam. Dòcha ri fighe no fuaigheal, shuidhinn fhìn ag èisdeachd, a’ cur ceist no a’ toirt beachd a rèir is mar a fhreagradh a’ chùis. Bha iomadh dubh-fhacal is a dhà uiread de naidheachan taic aige gus na faclan a neartachadh. B’e seo tè a bh’aige air chùl beachd nach seachain sinn ar dàn.
Aig an àm seo b’e m’obair a bhith ri reic leasachadh fearainn ris na tuathanaich, guanoissuperphosphatesis mar sin. An cois dha sin chuir mi eòlas air muinntir na dùthcha, oir bha mi a’ tadhal dà uair sa bhliadhna airson ùine mhòir.
Nuair a bha mi sa chlachan seo bha mi a’ cur suas aig dithis pheathraichean agus sin aon dà fhichead bliadhna, air is dheth. B’ann air bàidhsagal a bha mi siubhal an uair ud, is aig ceann an latha bhithinn glè thaingeil mo bhrògan a chur dhìom is suidhe gu blàth. Bha oifis a’ phuist is bùth bheag aig Sìne. Bha Anna, a bu shine, a’ cumail an taighe. Dà bhoireannach dhòigheil. Tha mi a’ làn-chreidsinn gum b’aithne do Shìne gach fathann sgeòil a bha dol, ach bha i cho dùinte ri creachan na mara. Air an làimh eile, bha Anna cho bruidhneach ri bana-cheard, ach, chionn ’s gu robh fios aig Sìne nach aithrisinn nì, bha cead aig Anna. Shuidheadh Anna, a sùil an dràsda ’s a-rithist air Sìne, is mu faighinn òrdan a chur ann an leabhar bhiodh naidheachd na dùthcha agam.
Cha robh sin gun fheum dhomh, oir feadh an latha rachainn bho thaigh tuathanaich gu taigh tuathanaich is cothrom agam
Cha b’aithne domh ach aon bhaile far nach robh mac ann gus an t-athair a leantainn, is b’e sin Baile nan Aighean, far an robh Dan MacFhearchair. ’S e àite beag sgiobalta a bh’ann, is shaoilinn gum biodh na h-oghaichean aig Dan ga mhealtainn, oir mur robh mac aige bha nighean ghasda aige. Chionn ’s gum biodh tochar math leatha air chùl a h-eireachdais fhèin, cha robh cion shuirighichean air Màiri no cion luchd-cuideachaidh air Dan. Chuala mi fathann beag gu robh Mairi fhèin a’ coimhead gu coibhneil air Neacal, mac an t-saoir. Cha b’ann ri fearann a bha Neacal fhèin ach ann am bùth athar, far an do chaill e bàrr mheòirean ’na bhalach le dhol ro dhàna air inneal saorsainneachd. Ach cha robh an dìth sin a’ cur tilleadh ann.
Bha Anna a’ cumail meur air buille cuisle na dùthcha, ach uair is mi air a bhith tadhal Bhaile nan Aighean thàinig stad bheag ’na bruidhinn is leig i leis an stocainn a bha i a’ càradh tuiteam air a glùin. Mhothaich mi gum b’e stocainn leam fhìn a bh’aice. An uair ud b’e briogais ghlùine is stocainnean fada a bha mi a’ cleachdadh fad ’s a bha mi dol feadh na dùthcha. Ach mun d’fhuair mi cothrom an leabhar òrdanan fhosgladh thuirt Anna, “Eil fhios agad, chaidh droch ghuidhe a dheanamh don bhail’ ud.”
“Ma chaidh,” arsa mi fhìn, “chan eil dad dheth ri fhaicinn.”
“Nach eil a-nis?” ars’ ise is i na bu ghiorra na b’àbhaist.
“Chan fhaic mise,” thuirt mi fhin, “baile fearainn cho sgiobalta, torrach ris air mo chuairt.”
“Dìreach sin,” ars’ ise, “is gach fear a thig am beachd gu faigh mac dha math a shaothair. Gabhaidh fear an dèidh fir am bail’ ud, ach air cho lìonmhor a shliochd cha lean am mac an t-athair is cha lean ogha gus an tig Frisealach don àite. Air cho cùramach,
“Tud, Anna, nach iomadh neach a lot nathair roimhe seo,” thuirt Sìne, a bha ag èisdeachd mar a b’àbhaist.
“Chan iomadh,” ars’ Anna gu goirid, grad. “Is nam biodh esan air a bhith cosg stocainnean clòimhe mar a bha balaich eile, an àite nan socsa thana chotain a thug fearas-mhòr a mhàthar dha, bhiodh e air a bhith beò an-diugh. Ach cha bhitheadh. Bhiodh e air falbh air dòigh eile.”
“Ciamar seo?” arsa mi fhìn, oir cha robh mi airson gum biodh faclan eadar na peathraichean.
B’e Sìne a fhreagair. “Tha Anna a’ tighinn thairis air seann fhàisneachd a chaidh a dhèanamh a thaobh Bhaile nan Aighean.”
Bha fios agam, òrdan ann no as, is cead aig Anna, nach faighinn fàth air peann a chur air pàipear gus am biodh crìoch air an sgeul. Shocraich mi mi fhìn is thuirt mi, “Seadh, Anna, is ciamar a bha?”
Ghabh Anna a tìde is chuir i a blas fhèin air an naidheachd aithris. Cha tèid agamsa air a h-aithris mar a dh’aithris Anna i, ach fòghnaidh e dhomh a ràdh gun do ghabh fear tuathanachas Bhaile nan Aighean ann an linn a tha nis fada a’ cnàmh anns an ùir. Chan eil fios an-diugh an ann le ceilg no le fòirneart a fhuair an duine seo an t-airgead a ghabh am baile. Chan eil fios am b’aithne dha am fear-turais a thadhail air air feasgar, fear nach do dh’fhàg air madainn. Am b’e fear a bh’ann a lorg a-mach e is a thàinig a dh’iarraidh a chuid? Chan eil fhios. Ach tha e coltach gun do leòn is gun do phrann fear Bhaile nan Aighean an duine truagh seo, is sin cho goirt is gun do dh’eug e leis a’ mhilleadh. Le anail mu dheireadh mhallaich e fear a’ Bhaile is na thigeadh ’na dhèidh. Rinn e fàisneachd nach leanadh am mac an t-athair anns a’ Bhaile ud gus an tigeadh Frisealach, fear de chinneadh fhèin, ann. Is riamh cha do lean. Is riamh cha tàinig Frisealach. Is riamh, ge b’e liuthad mac a bhiodh ann de chinneadh eile, thigeadh aimhreit, no bàs, no
Ach air an turas seo, bu ghann dhomh mo phìob a lasadh an dèidh mo shuipreach gus an duirt Anna, is i air oir a sèithir,
“Eil fhios agad, tha Frisealach air tighinn ’n dùthaich.”
Le sin shuidh i air ais is phaisg i a gàirdeanan is dh’aom i a ceann rium turas no dhà.
Bhiodh pìos as ùr ris an eachdraidh a h-uile turas a thillinn. A rèir choltais, is e balach sunndach gasda a bha’n Tòmas Friseal, is bha deagh ghuidhe na sgìr’ aige nuair a phòs e fhèin is Màiri. “Chì sibh a-nis,” theireadh Anna, is i a’ feitheamh gus an tigeadh oighre. Is e leanabh nighinn a bh’aca. Ach nach tigeadh gillean fhathast?
Ach mun tàinig gille thàinig an Cogadh Mòr. Dh’fhalbh Tòmas mar a dh’fhalbh iomadh fear eile. Cha robh air am fàgail ach seann MhacFhearchair is Màiri is Ceiteag bheag. Thigeadh fear dhachaigh air fòrladh is bhiodh naidheachd air fear eile, math no dona gum bitheadh i. Air Tòmas, aon uair is gun deach e don Fhraing, cha robh guth. Ged robh a’ mhuir no an talamh air a shlugadh, cha b’urrainn brath na bu lugha tighinn air.
An toiseach bha sùil aig Màiri ri brath leis a h-uile post, ach brath cha tàinig. Riamh. Bha Màiri fhèin toilichte nis gu robh an t-seann fhaisneachd air chuimhne, oir chaidh a dùsgadh a-rithist gus misneachd a thoirt dhi. Is daonnan bha obair ri dèanamh, ach ann am beagan tìde bha eich is luchd-obrach glè ghann feadh na sgìre, is b’ann an uair sin Neacal gu tric gan cuideachadh, oir chionn ’s gu robh e dhìth bàrr mheòirean cha deach esan a thogail don Arm. Bha bliadhnaichean a h-òige a’ dol seachad gu goirt aig Màiri is gun ghuth air Tòmas. Mar sin, aig deireadh a’ Chogaidh, cha do ghabh neach ioghnadh nuair a chual’ iad gu robh Màiri is Neacal a’ dol a phòsadh. Cha robh Anna toilichte.
Ach mun deach an snaidhm a cheangal thill Tòmas. Bidh e coltach gu robh e ’na phrìosanach ri obair fearainn ann am bad iomallach den Ghearmailt. Chan eil fios le cinnt ciamar a bha. Ma bha aimhreit no dragh eadar Màiri is Tòmas, cha chuala sinn; ach tha fios agam gu robh Neacal shuas aig Baile nan
Aig an àm ud bha a h-uile fear a’ sabaid ri tighinn beò a-rithist, ach bha Baile nan Aighean gu sgiobalta fhathast, is na Frisealaich mar theaghlaich eile. ’Na cruth bha Ceiteag glè choltach ri h-athair, agus bu tric a ghabh Màiri fhèin tlachd an sin is gun ghuth air Tòmas. Bha Dan, a fhuair ainm a sheanar, coltach ri mhàthair ach cho dlùth ri Tòmas is ged a b’e fhaileas e. Cha robh ceum a dhèanadh Tòmas nach robh am fear beag ri shàil, is cha do dh’iarr iad riamh a bhith air a chaochladh. Ged nach robh an còrr teaghlaich ann, dh’fhàs Màiri i fhèin gu cruinn ruiteach.
Chan eil cuimhn’ agam cuin a mhothaich mi nach robh aig Anna air a bhith bruidhinn air Tòmas no air Dan, ged a bheireadh i a h-iomradh geur fhèin air bàs is air banais feadh na sgìre. Nan togainn fhìn an t-ainm aca dhùineadh i a bilean no theireadh i gu dubh, “Fuirichibh. Cha mheall sinn an fheadhainn ud is cha dèanar fanaid orra.” Cò iad cha chanadh i. Anns a’ cheann thall stad mi a’ toirt iomradh idir air Baile nan Aighean.
Ruith tìde.
An ath iomradh a thug Anna air, b’ann nuair a thòisich Cogadh Hitler. Ged a dh’fhaodadh Dan Friseal a bhith air fuireach is e ri obair fearainn, cha do lasaich e gus an d’fhuair e falbh, ged a rinn Màiri na b’aithne dhi gus a chumail. Cha do chuir Tòmas bacadh air. “Leig leis a’ ghille,” theireadh e. “Tillidh e ceart gu leòr. Nach bi mo mhac-sa gam leantainn ann am Baile nan Aighean.”
Is e air fas ’na bhalach eireachdail, dh’fhalbh Dan. Thill e air fòrladh is bu chridheil, ait e fhèin, is e làn de na mìorbhailean a chunnaic e bhon a fhuair e do dh’Fheachd Rìoghail an Adhair. Ach dh’fhàs Màiri cho tana, seargte ri tè a bha fo bhinn bàis.
Thill Dan aon turas eile. Ach cha b’e an t-aon fhear a dh’fhalbh a thill. Bha an t-aodann tana, na sùilean trom mar le lann a’ bhàis. Bha an sunnd air falbh. Choisich e leis fhèin gach raon is pàirc a dh’obraich e is sheas e fada air creig is air cnoc
Thàinig am brath ris an robh Màiri air a bhith feitheamh is bhrist e gu tur i. Ach b’ann a bha Tòmas mar nach do dhrùidh e riamh air nach tilleadh an t-oighre. Tha cuimhn’ agam nach duirt Anna ach “Dan bochd—dè an cothrom a bh’aig’ air?” Ged nach do thuig mi i, cha chuirinn a’ cheist a bu mhath leam is sùil aig Sìne oirre ga cur ’na rabhadh.
Chaochail Màiri beagan sheachdainean an dèidh bàs a mic. Bha mi fhìn aig an tiodhlacadh, oir thachair dhomh a bhith anns a’ chlachan aig an àm.
Mar a thuit cùisean, bha mi aig an eaglais cuideachd an uair a rinn Tòmas Friseal an dàrna pòsadh. Bha co-chruinneachadh mòr mu dhoras na h-eaglaise a’ cur mealladh-naidheachd air a’ chàraid a bha nuas an ceum, is sheas mi ’nam measg. Ar leam gu robh sùil a h-uile neach air Tòmas is air a bhean òg. Ach bha dithis anns a’ chomann aig nach robh sùil don chàraid: Anna is aon neach eile, fear a bh’air tilleadh as Aimeireaga.
Bha Anna a’ coimhead air Neacal. Bha Neacal leis fhèin is e crom a’ leughadh an sgrìobhaidh air a’ chloich a bha cumail cuimhne air Màiri is air a mac. Sgrùd mi aodann Neacail is thàinig e staigh orm gu robh esan a’ caoidh màthair a mhic is a mac. B’ann an uair sin a thuig mi dè bu chiall do chainnt Anna is i ag ràdh, “Cha mheall sinn iadsan.”
Bha mis’ air fàs sean is cha robh mi riamh tuilleadh an rathad ud, ach sgrìobh Anna thugam an uair a rugadh oighre. Ach chan fhaic mi fhìn no Anna an latha a leanas am mac an t-athair anns a Bhail’ ud. Tha Anna a’ caoidh gum b’fheudar daibh Dan a sgrios. Cha chan i cò iad. Is e a their Sìne, “Nach fhad’ on a chual’ thu, Anna, ‘Am fear a bheir gèill do gheas, bheir geas gèill dha.’ ”
| title | 8 |
| internal date | 1987.0 |
| display date | 1987 |
| publication date | 1987 |
| level | |
| reference template | Watt Gun Fhois %p |
| parent text | Gun Fhois |