2 A’ Ghàidhlig am Beatha Fhollaiseach an t-Sluaigh

DOMHNALL IAIN MACLEOID

“An taigh-comhairle an rìgh
An uair shuidheadh air binn a’ chùirt,
Is i a’ Ghàidhlig lìomhtha
Dh’fhuasgladh snaidhm gach cùis”

[Mac Mhaighstir Alasdair]

Bha a’ Ghàidhlig gun teagamh air a cleachdadh aon uair an cùirt rìghean Alba; b’i, as deidh sin, a’ chànan aig uaislean na Gàidhealtachd ach ’s fhada on a dh’atharraich sin cuideachd. Agus, an uair a thàinig luchd-dreuchd mar dotairean, bancairean is fir-lagha chun na Gàidhealtachd, ’se Goill a bha am móran dhiubh, an toiseach co-dhiù, agus bha na Gàidheil a bha ’nam measg, air sgàth an fhoghluim Ghallda agus an eudmhoireachd, mar a bu trice na bu déidheile air a bhith bruidhinn na Beurla, co-dhiù nuair a bha iad a’

deanamh gnothaich. Thainig daoine, mar sin, gu bhith coimhead air a’ Ghàidhlig mar chainnt a bhuineadh do’n mhith-shluagh, na “daoine cumanta”, ann an ceàrnaidh iomallach de’n dùthaich.

Bha a’ Ghàidhlig air a cleachdadh, an cumantas, anns an dachaigh, mu obair fearainn agus san eaglais, agus a’ Bheurla anns a’ sgoil, ann an coinneamhan follaiseach agus anns gach roinn de obair-riaghaltais, ionadail agus nàiseanta; ’s i a’ Bheurla cuideachd a bu mhotha a bha daoine a’ sgrìobhadh is a’ leughadh (ach a-mhàin am Bìobull).

Bha a’ Ghàidhlig, mar sin, air a cleachdadh anns na meadhonan [no domains] “ìosal” agus a’ Bheurla anns an fheadhainn “àrda” [ach a-mhàin an Eaglais] . Canar diglossia ris an t-seòrsa suidheachadh seo far a bheil àite is inbhe air leth aig gach cànan, agus tha sgoilearan cànain air a shealltainn gu faod seo mairsinn fad linntean gun aon chànan buaidh a thoirt air an t’éile.

Ach chan eil an diglossia Gàidhealach suidhichte – agus sin air adhbhar no dhà: chan eil a’ Ghàidhlig, do’n mhór-chuid, ’na suaicheantas air nàisean no pobull: tha aig móran de Ghàidheil ri dol chun na Galldachd airson foghluim agus cosnadh; tha àireamh mhór de Ghaill a’ tighinn a-staigh do’n Ghàidhealtachd, agus tha a’ Bheurla a’ sìoladh a-steach do dhachaighean nan Gàidheal fhéin a-nise troimh bhuaidh telebhisean agus na cloinne. Bha a’ Ghàidhlig aon uair feumail airson conaltradh anns an dachaigh agus a’ choimhearsnachd: chan eil sin fhéin cho fìor a-nise is a bha e.

Tha an diglossia mar sin a’ briseadh sìos, agus tha sgoilearan air sealltainn nuair a tha seo a’ tachairt “gur e a’ chànan leis an neart eaconamach air a cùlaibh an còmhnaidh a gheibh làmh-an-uachdair”.

Ma ghabhas stad cur air an seo idir, ’sann le feuchainn ris a’ chànan “ìosal” obrachadh suas do bharrachd de na meadhonan “àrda”.

“Tha e duilich cus luach a chur air inbhe oifigeil ann a bhith cumail cànan beò”, tha an sgoilear-chànanan, Nathan Glazer, air a sgrìobhadh. Tha na Cuimrich mothachail air a seo, mar tha Comunn na Cànain Chuimrich a’ sealltainn sa’ bhonn-stéidh aca: “ ’Se a’ phuing as cudthromaiche gum biodh an aon inbhe aig a’ Chuimris

ris a’ Bheurla ann an sùilean a’ lagha agus an gnothaichean oifigeil”. Tha seo fìor a thaobh na Gàidhlig cuideachd.

An dràsda, gach taobh a thionndaidheas duine air a’ Ghàidhealtachd, tha Beurla f’a chomhair – air clàir-rathaid, sanasan, clàir-bùtha, gu ruigeas còmhdach phacaidean is thunaichean. Agus, a h-uile staid is cudthromaiche ’na bheatha – déiligeadh ris a’ Riaghaltas, a’ lìonadh Leabhar-cunntais Breith, Bàis no Pòsaidh, ga dhìon fhéin no a’ toirt fianuis an cùirt-lagha – ’sann troimh ’n Bheurla a dh’fheumas e a choimhlionadh.

Tha droch bhuaidh aig an seo, chan e mhàin air a’ Ghàidhlig ach air a’ Ghàidheal fhéin cuideachd. Oir, nam biodh barrachd misnich aig a’ Ghàidheal anns a’ chànan agus an dualchas leis an do rugadh e, bhiodh barrachd misnich aige ann fhéin agus ’na dhòigh-beatha – agus cha bu mhisde cor na Gàidhealtachd sin idir. A-rithist, nam biodh cùirtean, polasmain agus gach meur de’n Riaghaltas a’ cleachdadh na Gàidhlig, bhiodh Gàidheil na bu deiseile gabhail riutha chan ann mar rud coimheach a bha air a sparradh orra o muigh ach mar rud a bhuineadh dhaibh. ’Se seo, ’s dòcha, an argamaid as treasa airson a bhith cleachdadh na Gàidhlig an gnothaichean oifigeil an Alba.

Ullachadh

Airson seo a thoirt gu buil, ’se a’ chiad rud a bu ghoireasaiche roinn a dheanamh air an dùthaich eadar Deas agus Tuath agus an Ceann-a- Tuath a roinn ’na “làn-Ghàidhealtachd” – an t-Eilean Fada far a bheil Comhairle nan Eilean air an aonta a chur ri poilisidh dà-chànanach mu thràth – agus “leth-Ghàidhealtachd” – Roinn na Gàidhealtachd agus Sgìre Earraghaidheal an Roinn Srath Chluaidh. An taobh a-staigh de’n “leth-Ghàidhealtachd” bhiodh an t-Eilean Sgitheanach (agus ’s dòcha, Loch Aillse) agus Tiriodh agus Ile na bu ‘Ghàidhlige’, mar dhrochaid bho faodadh a’ phoilisidh dà-chànanach sgaoileadh a-mach.

Ma tha poilisidh dà-chànanach gu bhith soirbheachail, tha co-dhiù ceithir rudan a dh’fheumar a dheanamh an toiseach airson an ùir a dheasachadh.

(a) Oideachadh-coitcheann, no “Community Education” – an caochladh riochdan, bho chlasaichean-oidhche gu òrain- “pop” – a bheireadh do Ghàidheil an t-eòlas – agus am meas – orra fhéin is an cultur a bu chòir do’n sgoil a bhith air a thoirt dhaibh, agus seo an co-bhoinn, ’s dòcha, ri fear de na “Community Development Projects” aig a’ Riaghaltas. Tha feum cuideachd air leughadh is sgrìobhadh ionnsachadh do luchd na Gàidhlig agus cùrsaichean inntinneach airson chàich( ’s dòcha air an telebhisean).

(b) Breacadh de Ghàidheil òga ionnsaichte, gu h-àraidh le trèanadh an dreuchdan mar an lagh, seirbhis-stàite agus obair-òigridh.

(c) Comuinn na Gàidhlig ag obair an co-làimh ri chéile: An Comunn Gàidhealach, ’s dòcha, a’ riochdachadh, Comunn na Cànain Albannaich a’ rannsachadh agus Comunn Oilthaighean Alba a’ piobrachadh.

(d) Deagh-ghean o luchd-poilitics, ionadail agus nàiseanta.

Tha a’ phuing mu dheireadh seo gu bhith gu h-àraidh cudthromach sa’ chiad dol-a- mach.

’Se té de bhunaitean Pàirtidh Nàiseanta na h-Alba gum biodh “inbhe oifigeil” aig a’ Ghàidhlig an Alba, co-ionnan ris a’ Bheurla. On a tha na trì prìomh-phàirtidhean eile riaraichte, a réir an teisteanais fhéin, leis an t-suidheachadh mar a tha e, tha e gu bhith gu mór an urra ris a’ Phàirtidh Nàiseanta inbhe na Gàidhlig a leasachadh, troimh Phàrlamaid Lunnainn sa’ chiad àite, agus troimh Chòmhdhail Dhun-Eideann nuair a bhios i an làthair.

Inbhe Oifigeil

A réir a’ Riaghaltais, tha “inbhe oifigeil” aig a’ Ghàidhlig mu thràth. “Chan eil a’ lagh a’ cur bacadh sam bith air a bhith cleachdadh na Gàidhlig an gnothaichean oifigeil no an cùirtean-lagha an Alba”, a réir Roinn na Dachaigh agus na Beòshlainte.

Tha seo fìor anns an t-seadh nach eil a’ lagh a-muigh ’s a-mach a’ toirmeasg na Gàidhlig, ach, ann am móran de Achdan Pàrlamaid, tha e air a sheulachadh gu dé na dearbh fhaclan a tha e ceadaichte a chleachdadh air rudan mar pàipearan-oifigeil, sumanaidhean-cùrtach, soidhnichean-rathaid, agus còirean-fiùdalach, mar

eisimpleir – agus ’se Beurla a-mhàin a tha an seo. Mar sin, nam bithist a’ dol a chleachdadh na Gàidhlig anns na suidhichidhean sin, dh’fheumaist an toiseach na h-Achdan a tha sin atharrachadh. Ach tha móran de obair-rannsachaidh ri dheanamh air a’ chuspair seo an toiseach.

An dràsda, ged tha, eadon far am bheil e ceadaichte a’ Ghàidhlig a chleachdadh, chan eileas ga dhèanamh. “Chan eil sinn a’ faicinn,” tha Roinn na Dachaigh a’ ràdh, “on a tha nas lugha na 1000 aig nach eil ach Beurla … gu bheil feum air pàipearan-oifigeil Gàidhlig.” Tha a’ chòir mar a chumar i ’s chan eil a’ chòir seo, gu ìre mhór sam bith, air a cumail idir.

Tha feum an toiseach air Achd Pàrlamaid – leithid Achd na Cànain Chuimrich (1967) – a bheireadh làn inbhe oifigeil do’n Ghàidhlig an Alba. Dh’fheumaist na bacaidhean a tha air a’ Ghàidhlig an dràsda a dhubhadh ás agus, o sin a-mach, bhiodh e air a shònrachadh anns gach Achd ùr a bha iomchuidh gu robh e ceadaichte a’ Ghàidhlig a chleachdadh san t-suidheachadh sin.

Dh’fhaodaist an uair sin a chur mar fhiachaibh air gach Roinn de’n Riaghaltas a’ Ghàidhlig a chleachdadh anns na dòighean a leanas. Air feadh Alba gu léir: co-dhiù air rudan mar cinn-litreach oifigeil agus clàir-ainm oifisean. An Ceann-a- Tuath na dùthcha: air litreachas-oifigeil mar cheisteachain na cìse; Leabhraichean-cùnntais Breith, Bàis is Pòsaidh; na rudan mar leabhraichean-peinsein agus teisteanais-càir is telebhisein a bhios Oifig a’ Phuist a’ cur a-mach ás leth Roinnean de’n Riaghaltas; bileagan-fiosrachaidh agus sanasan is soidhnichean de gach seòrsa.

’Se gun deigheadh na rudan sin a chur a-mach san dà chànan chun a h-uile duine sa’ Cheann-a- Tuath a bu fhreagarraiche na gum biodh iad uile-gu-léir sa’ Ghàidhlig is gu feumaist an iarraidh a dh’aona ghnothaich (mar tha tachairt sa’ Chuimrigh an dràsda). Dh’fhaoidte, air a làimh eile, liosta chumail de dhaoine sa’ Cheann-a- Deas a bha ag iarraidh nan clò-bhualaidhean dà-chànanach.

Tha an t-seirbheis-stàite an dràsda a’ ràdh gu bheil iad deònach gabhail ri ceisteachain air an lìonadh sa’ Ghàidhlig agus ri litrichean Gàidhlig ach tha e follaiseach nan tòisicheadh móran a’ deanamh seo nach eil iad uidheamaichte airson déiligeadh ris.

Bu chòir e bhith mar uallach air gach roinn de’n t-seirbheis-stàite a h-uile oidhirp a dheanamh air luchd-obrach le Gàidhlig a tharraing, co-dhiù airson an oifisean air a’ Ghàidhealtachd (no eadartheangairean Gàidhlig a bhith air thuarasdal aca airson déiligeadh ri leithid seo).

Feumaidh, an dràsda, co-dhiù aon duine a bhith air Coimisean nan Croitearan agus air Cùirt an Fhearainn aig am bheil Gàidhlig. Tha cuid airson gum biodh a’ riaghailt seo a’ buintinn ri leithid Bòrd na Gàidhealtachd agus coimiseanan-rannsachaidh mu’n Ghàidhealtachd cuideachd, ach cha bhiodh seo gu feum ro mhór mura biodh riaghailt ’na luib gum bu chòir na buidhnean sin barrachd feum a dheanamh de’n Ghàidhlig: an dràsda, a réir an teisteanais fhéin, ’sann glé ainneamh a tha na buill Ghàidhlig air a’ Choimisean is air a’ Chùirt a’ cur na Gàidhlig gu feum ’nan dreuchd.

De na buidhnean-stàite eile, tha Oifig a’ Phuist ar leth cudthromach a thaobh na Gàidhlig. Tha iad an dràsda a’ ràdh nach urrainn dhaibh gealltainn gu ruig litir le seòladh Gàidhlig a ceann-uidhe, co-dhiù gun dàil. ’Se gu bheil a’ luchd-obrach, o nach aithnich iad Gàidhlig o chànanan eile, buailteach litrichean Gàidhlig a chur a’ luib an fheadhainn tha dol a-null thairis as coireach, tha iad a’ ràdh, ris an seo. Ach gheibhist timcheall air a seo le bhith comhairleachadh do dhaoine ‘Alba’ – no comharra-puist Oifig a’ Phuist fhéin – a chur ás deidh an t-seòlaidh. Le liosta de na h-ainmean Gàidhlig anns gach oifig-rèiteachaidh agus cairt mu a sgìre fhéin airson gach puist, cha bhiodh an còrr duilich.

Tha Oifig a’ Phuist air céis post-adhair Gàidhlig a chur a-mach mu thràth agus tha iad a’ bruidhinn air ainm Gàidhlig a chur air na carbaidean ùra aca – co-dhiù air a’ Ghàidhealtachd. Tha fiù’s rudan mar seo feumail ach faodaidh iad a bhith ’nam mealladh cuideachd. Tha móran de’n t-seòrsa seo a dh’fhaodar a dheanamh fhathast – mar stampaichean, postairean, fiù’s òrduighean-puist.

A thaobh nam buidhnean-stàite eile, bu chòir co-dhiù gum biodh leithid Bòrd Leasachaidh na Gàidhealtachd agus Coimisean nan Croitearan a’ cleachdadh na Gàidhlig gu cunbhalach ’nan clò-bhualaidhean ’s ’nan déiligeadh ri daoine. Tha seo fìor cuideachd mu mheuran de’n Ghnìomhachais-stàite mar Rèile Bhreatainn,

Caledonian-Mac a’ Bhruthainn agus Adhar-Luingeas Bhreatainn – ’nan clàir-tìde, bileagan-siubhail agus ’nan teachdaireachdan.

Anns na cùirtean-lagha, tha e an dràsda an urra ris gach britheamh an gabh e ri teisteanas sa’ Ghàidhlig: am bitheantas, chan eileas a’ toirt a’ chothrom seo – mar fhàbhar, chan ann mar chòir – ach do fhianaisean “aig nach eil Beurla math gu leòr … airson teisteanas a thoirt seachad am Beurla”. Thathas uaireannan a’ diùltadh cead: on a thathas a’ coimhead air mar chomharra air dìth Beurla( ’s mar sin air dìth foghluim) chan eil e ’na ioghnadh gur e glé bheag a tha ga iarraidh co-dhiù.

’Se rud cho feumail ’s a b’urrainn an t-oideachadh-coitcheann air an do bhruidhinnear roimhe a dheanamh gun cuireadh e an sùilean luchd na Gàidhlig gu bheil e an aghaidh dualchas lagha Bhreatainn gu feumadh duine sam bith a tha nas fhileanta an aon chànan e fhéin a dhìon an cùirt ann an t’éile dìreach airson gur e sin as goireasaiche do luchd-dreuchd na cùrtach – co-dhiù mas e ciad chànan na fianais a’ phrìomh chànan ann an sgìre na cùrtach.

Tha na Cuimrich a’ cur luach mhór air na cùirtean mar mheadhon air staid an cànain athbheothachadh: ’se gun do dhiùlt fear dhiubh sumanadh Beurla an 1963 a thug toiseach tòiseachaidh do Chomunn na Cànain Chuimrich agus tha iad, o’n uair sin, air diùltadh teisteanas a thoirt ach an Cuimris an cùirtean iomadh turas. Cha bu mhath gun tigeadh gnothaichean chun na h-ìre seo an Alba, ach bhiodh na rudan a tha na Cuimrich ag iarraidh feumail airson na Gàidhlig cuideachd – ’se sin, gum biodh sumanaidhean is cùnntasan is deasbadan na cùrtach uile sa’ Chuimris anns na ceàrnaichean Cuimreach. Ach, a thaobh na Gàidhlig, ’se ceann-uidhe fad-sheallach a dh’fheumadh a bhith an seo leis cho beag ’s a tha ann an dràsda de luchd-dreuchd lagha le Gàidhlig.

Riaghaltas Ionadail

Nuair a thig sinn gu obair a’ riaghailteis-ionadail, chì sinn gu bheil gnothaichean beagan nas gealltanaiche.

Ghabh Comhairle nan Eilean ri poilisidh dà-chànanach sa’ Ghiblinn 1975 ach tha cnap-starra no dhà air tighinn ’nan rathad o’n uair sin ann a bhith a’ cur na poilisidh gu buil – gu h-àraidh cosgais

(ged nach do chosg a’ phoilisidh dà-chànanach aig Roinn Ghwynedd sa’ Chuimrigh ás deidh cuideachadh o’n Riaghaltas ach nas lugha na cóigeamh de sgillin san not air a’ chìs-ionadail).

Bha e san amharc aig Comhairle nan Eilean an dà chànan a chleachdadh airson na rudan a leanas: cinn-litreach; seic-leabhraichean; cùnntasan cìs-ionadail; postairean agus sanasan; cinn-deasbaid agus geàrr-chùnntasan; clàir-rathaid (Gàidhlig a-mhàin); soidhnichean-sràide; carbaidean agus acfhuinn eile. A bharrachd air na ciad dhà dhiubh sin – agus clàir-ainm air sràid no dhà de thaighean ùra – chan eil iad air móran adhartas a dheanamh anns a’ bhliadhna a chaidh seachad.

A-rithist, chan eil iad fhathast air adhartas mór sam bith a dheanamh ann a bhith a’ cleachdadh na Gàidhlig an deasbaidean na Comhairle. Ach tha uidheam airson eadartheangachadh ri bhith anns an togalach ùr aig a’ Chomhairle agus thathas a’ beachdachadh air innealan-pòcaid airson seo fhaotainn roimhe sin (bhiodh e feumail nam biodh cothrom aig buidhnean eile na h-innealan seo fhasdadh). Dh’fhaoidte toiseach tòiseachaidh a dheanamh an dràsda, ged tha, le geàrr-eadartheangachadh Beurla air na h-òraidean Gàidhlig.

Bu chòir gum biodh a’ Ghàidhlig aig luchd-dreuchd na Comhairle air fad (agus gum biodh iad ga bruidhinn aig gach cothrom): tha seo, a rèir choltais, do-dhèanta an dràsda. Faodar seo a leasachadh le: na sgoiltean a bhith stiùireadh clann le Gàidhlig gu dreuchdan a bhiodh feumail anns na h-eileanan; a’ Chomhairle barrachd tuarasdail a thairgse do dhaoine le Gàidhlig (mar a tha tachairt an Canada a thaobh Fraingis); leughadh agus sgrìobhadh nas siùbhlaiche ionnsachadh do’n luchd-Gàidhlig a tha aig a’ Chomhairle mu thràth; agus gach cothrom agus brosnachadh a thoirt do chàch a’ chànan ionnsachadh.

Bhiodh ionad-cànain Ghàidhlig – coltach ri “na h-Ionadan airson an Darna Cànain” a tha na Cuimrich a’ sireadh – anabarrach feumail air a’ Ghàidhealtachd – air a ruith le Comhairle nan Eilean (le cuideachadh ionmhais o Roinn an Fhoghluim an Dun-Eideann), an co-bhoinn, ’s dòcha, ri colaisde no oilthigh. Bhiodh an t-ionad-cànain seo an urra ris an oideachadh-coitcheann air an do

bhruidhinnear cheana, ach bhiodh e cuideachd a’ tairgse cùrsaichean-goirid sa’ Ghàidhlig, air an deilbh a dh’aona ghnothaich airson luchd-dreuchd na Comhairle (agus a’ Riaghaltais?) agus airson leithid, can, fir-lagha; bhiodh cùrsaichean do luchd-Gàidhlig ann an Gàidhlig obair-riaghaltais (agus lagha, etc.) feumail cuideachd.

Dh’fheumadh a’ Chomairle eadartheangairean a bhith air thuarasdal aca cuideachd.

A thaobh Comhairle nan Eilean, ma tha, tha e soilleir gu bheil an spiorad deònach ach bhiodh e cubhaidh do chomuinn Gàidhlig gach cuideachadh agus brosnachadh a thoirt dhaibh chionn tha fhios againn uile cho lag is a dh’fhaodas an fheòil a bhith! A thaobh Roinn na Gàidhealtachd, air a’ làimh eile, agus, gu ìre, Sgìre Earraghaidheal de Roinn Srath Chluaidh, chan eil iadsan a’ deanamh ach glé bheag de fheum de’n Ghàidhlig ’nan obair oifigeil, agus chan eil coltas gu bheil e san amharc aca seo a leasachadh móran.

Le ceartas, bu chòir gum biodh na Comhairlean seo a’ cleachdadh na Gàidhlig, ann an Earraghaidheal agus san Eilean Sgitheanach agus Loch Aillse, anns na h-aon dòighean (ged nach biodh buileach chun na h-aon ìre) ’s a tha san amharc aig Comhairle nan Eilean. Agus, cho fad’s a ghabhadh, gur e daoine le Gàidhlig a bhiodh air thuarasdal aca an sin. Anns a’ chòrr de Roinn na Gàidhealtachd, bu chòir liosta chumail de dhaoine a bha ag iarraidh pàipearan-oifigeil dà-chànanach agus bhiodh sùil co-dhiù ri leithid cinn-litreach, postairean agus clàir-rathaid san dà chànan. Cha chosgadh seo móran do Roinn cho mór seo.

A thaobh clàir-rathaid, bhiodh a’ chosgais na bu lugha air sàilleabh gu feumar clàir ùra le na tomhaisean meadrach a chur suas a dh’aithghearr co-dhiù. Bhiodh e feumail, le cuideachadh luchd Rannsachaidh nan Ainmean-Aite, clàir-dùthcha a dheasachadh le na h-ainmean Gàidhlig (no litreachadh Gàidhlig air na h-ainmean Lochlannach, Cuimreach, etc.) agus seo a thairgse do na Comhairlean – agus, ’s dòcha a chlò-bhualadh. (Tha e tàmailteach gur e cruth Beurla a tha air ainmean nam bailtean sna clàir ùra aig an Ordnance Survey.)

Tha buaidh mhór aig rudan follaiseach mar clàir-rathaid air

beachd dhaoine air cànan; agus bhiodh clàir Ghàidhlig ’nan annas do luchd-turais cuideachd.

Rinn Comunn na Cànain Chuimrich móran ùbraid sa’ Chuimrigh a’ milleadh clàir-rathaid Bheurla agus a’ brosnachadh dhaoine gu bhith diùltadh cùnntasan Beurla airson na cìs-ionadail: agus rinn iad móran adhartais cuideachd. Tha an cunnart ann, ma leanas leithid Roinn na Gàidhealtachd a bhith a’ diùltadh iarrtasan de’n t-seòrsa seo gun tachair an aon rud an seo. ’Se an dòigh fad-sheallach air an suidheachadh atharrachadh an sluagh a dheanamh mothachail air an còirichean a thaobh an cànain agus daoine le ùidh sa’ Ghàidhlig fhaighinn air a’ Chomhairle. Ach tha an dòigh seo ag iarraidh foighidinn agus chan eil móran de’n sin aig òigridh a’ latha an diugh.

Co-dhiù, ge be dòigh a thaghar air inbhe na Gàidhlig àrdachadh an obair na Comhairle seo (no an àite eile), nithear barrachd adhartais ma théid iarrtasan ás leth na cànain a cheangal ri iarrtasan ás leth caithe-beatha an t-sluaigh – mar eisimpleir, le bhith a’ sireadh barrachd goireasachd airson na cìs-ionadail aig an aon àm ri bhith ag iarraidh phàipearan-cìse Gàidhlig.

Comuinn agus Coinneamhan

An taobh-a- muigh de dh’obair-riaghaltais, chan eil a’ suidheachadh cho furasda a leasachadh. Ach a-mhàin coimididhean-baile agus an Eaglais, ’se a’ Bheurla as motha a thathas a’ cleachdadh an coinneamhan agus an comuinn, gu h-àraidh na comuinn nàiseanta (mar eisimpleir, ’se daoine gun Ghàidhlig a tha an urra ri 12 a-mach ás na 17 meuran a tha aig na Boy Scouts ann an Roinn nan Eilean agus tha an té a tha an urra ri na Girl Guides ann ag ràdh, “I certainly do not think that we should make more use of Gaelic in our organization” ).

’Se gum biodh barrachd misnich aig luchd na Gàidhlig annta fhéin (rud a bheireadh oideachadh-coitcheann dhaibh) agus gum biodh luchd-Gàidhlig ionnsaichte air feadh na Gàidhealtachd deiseil gus rudan mar seo a ruith an dà rud a b’fheumaile, ach dheanadh eisimpleir nan comhairlean-ionadail agus eadartheangairean eòlach (air fhasdadh, ’s dòcha, o’n Chomhairle) feum mhór cuideachd. A-rithist, ged a ghabhadh barrachd Gàidhlig toirt a-

steach do na comuinn a tha ann, tha àite ann cuideachd airson comuinn ùra – do òigridh agus inbhich – air an deilbh a dh’aona ghnothaich airson Ghàidheil.

A thaobh na h-Eaglais, tha e ’na chleachdadh aig móran dhiubh Beurla a chleachdadh ma tha gu ruigeas aon duine gun Ghàidhlig san éisdeachd, ged a tha móran de’n luchd-Gàidhlig as sine nach fhaigh faisg uimhir a thlachd á seirbhis Bheurla. Bu chòir do na h-eaglaisean, ma dh’fheumas iad Beurla a chleachdadh, a dheanamh a bhàrr air na seirbhisean àbhaisteach sa’ Ghàidhlig (mar tha cuid a’ deanamh mu thràth). ’Se an Eaglais an aon roinn de “chultur àrd” san robh a’ Ghàidhlig air a cleachdadh gu cunbhalach roimhe seo: dheanadh e cron mór nan cailleadh i an taic seo.

Dheanadh e diofar mór do mheas dhaoine air a’ Ghàidhlig nam biodh i air a cleachdadh air tafaidean-malairt leithid postairean, sanasan, cùnntasan, clàir-bùtha, fiù’s rudan mar seic-leabhraichean. Dh’fhaodadh roinnean de’n Ghnìomhachas-stàite, mar Caledonian-Mac a’ Bhruthainn agus Bòrd an Dealain, agus luchd-malairt le ùidh sa’ Ghàidhlig eisimpleir a thoirt do chàch an seo (mar tha Iain Noble a’ deanamh san Eilean Sgitheanach).

A’ Ghàidhlig

An co-dhùnadh, ma tha a’ Ghàidhlig gu bhith air a cleachdadh an obair oifigeil an Alba, feumar a’ chànan fhéin a dheisealachadh airson seo. Bhon is e a’ Bheurla a bhathas a’ cleachdadh an gnothaichean oifigeil chun a seo, cha do ghin a’ Ghàidhlig na faclan no an dòigh-labhairt – an ‘register’ neo-phearsanta, ùghdarrasail – a tha iomchuidh airson na h-obrach seo. Feumar a leithid a dhealbhadh a-nise.

Anns a’ chuid mhór de na rìoghachdan a tha ris an obair seo, tha Comhairle ann, mar as trice fo ùghdarras na Stàite, a tha a’ stiùireadh na gnothaich, leithid Bòrd na Cànain an Lochlainn, an Acadamìa de Cultura Guaranì a tha a’ feuchainn ri seann chànan Innseanach Pharaguay a dheanamh freagarrach airson a’ latha an diugh, agus Bòrd an Oilein Cheiltich an Oilthigh na Cuimrigh. Anns a’ Ghàidhlig an dràsda tha sgrìobhadairean agus clò-bhualadairean ro thric ag obair air an tiuc fhéin, gun móran suim do na daoine eile

a tha ag obair san aon lios. ( ’S dòcha gun cuirear seo as leth a’ sgrìobhaiche seo fhéin!) Tha obair cho cudthromach ri athnuadhachadh cànain a’ cur feum air stiùireadh mionaideach.

Dh’fhaodadh Oilthigh no Faclair a ghabhail os làimh ach ’se Comhairle a bu fhreagarraiche, ’s dòcha fo ùghdarras a’ Riaghaltais ach fo sgiath Oilthigh, no Faclair, no comhairle ionadail (rudeigin mar tha An Comunn Leabhraichean Gàidhlig an Oilthigh Ghlaschu), air am biodh riochdairean o leithid: na colaisdean is oilthighean; comhairlean-foghluim (gu h-àraidh fir-comhairleachaidh na Gàidhlig), am B.B. C., Faclair Eachdraidheil na Gàidhlig, An Comunn Leabhraichean Gàidhlig (agus, ’s dòcha clò-bhualadairean).

Bhiodh duine (no dithis) air thuarasdal aig a’ Chomhairle, a’ trusadh agus a’ taghadh na faclan ùra a tha dèante mu thràth, a’ deanamh feadhainn e fhéin, le cuideachdadh daoine eòlach air na cuspairean fa leth, agus a’ cur liosta dhiubh fa chomhair na Comhairle on àm gu àm. Bhiodh na buidhnean a bha air an riochdachadh air a’ Chomhairle fo chùmhnant na faclan air an deigheadh aontachadh a chur gu feum anns na clò-bhualaidhean, craobh-sgaoilidhean agus meadhonan-foghluim air a bheil ùghdarras aca.

Dh’fhaodadh luchd-dreuchd na Comhairle cuideachd a bhith a’ beachdachadh air an dòigh-labhairt am farsaingeachd, air litreachadh agus gràmar, agus, ’s dòcha, ainmean-àite. Bhiodh e ar leth goireasach gum biodh eadartheangairean Comhairle nan Eilean (agus a’ Bh.B. C.) agus an fheadhainn a tha ag obair air cruthachadh Gàidhlig oifigeil agus a’ deanamh chùrsaichean innte uile ag obair an co-bhoinn ri chéile, ged nach b’ann san aon àite, fo ùghdarras comhairle-stiùiridh – mar nàdur de “Roinn airson Ath-Bheothachadh na Gàidhlig”.

Shùilichear air a’ Riaghaltas a’ chuid mhór de chosgais seo a phàigheadh, le cuideachadh o na buidhnean eile a bha dol a dheanamh feum de’n t-seirbhis.

Ghabhadh daoine ris an àrd-chànan seo ri tìde, mar a ghabh ri Gàidhlig a’ Bhìobuill, ma théid an cleachdadh ris – troimh chraobhsgaoileadh agus na sgoiltean gu h-àraidh – agus ma tha ùghdarras gu leòr air a chùl.

Tha àrd-chainnt comasach air feum a dheanamh an caochladh dhòighean: ag aonadh ceàrnaidhean sgapte; a’ cumail na cànain saor o thruaillidheachd de gach seòrsa; a’ toirt misneach agus uaill do na daoine ’nan cànan is ’nan cultur – agus, mar sin, annta fhéin.

Sgrìobh Fionnlagh Dòmhnallach anns an “Saltire” ann an 1958: “ [Ma leanas cùisean mar a tha iad] chan e a’ chànan air an robh sinne eòlach a theid adhlaiceadh idir ach patois nach leig sinn a leas a chaoidh”. O chionn còrr is dà chiad bliadhna, thuirt an Dòmhnallach eile, Mac Mhaighstir Alasdair:

“Is i as feàrr gu comhairl’
Is gu gnothaich chur gu feum
Na aon teanga Eòrpach,
Dh’aindeoin bòsd nan Greug”.

’Sann ris a’ ghinealach againne an diugh a tha e an urra a dhearbhadh có de’n dithis a tha ceàrr: ’s neònach mur e seo an cothrom mu dheireadh a gheibh sinn.