Na Cromosoman

Ann an cealla sam bith, cha mhór, de fhàs-bheairt sònraichte gheibh sinn àireamh shònraichte de chromosoman; mar eisimpleir, tha 46 dhiubh anns a’ mhór-chuid de cheallan mhic-an-duine, ach 54 ann an ceallan chaorach, 60 ann an crodh, 42 ann an coirce. Tha an aon àireamh-chromosom ann an cuid de fhàs-bheairtean, leithid cuileag chumanta agus pònair leathann (Vicia faba)— ’se 12 an àireamh a th’aca seo — ach tha eadar-dhealachadh eatorra a thaobh cumaidh agus meudachd. Faodaidh sinn, mar sin, fàs-bheairt a chomharrachadh a thaobh àireamh, cumadh agus meudachd nan cromosoman anns na ceallan aice. ’Se an t-ainm a th’ againn air an àireamh-chromosom an àireamh diploid( .i. dùbailte), oir anns a’ mhór-chuid de cheallan tha dhà ann de gach cromosom. Mar eisimpleir, ann an ceallan mhic-an-duine tha 46 cromosom, dà shreath de 23. Thàinig aon shreath bho’n athair, agus an t-sreath eile bho’n mhàthair, nuair a ghineadh an leanabh.

’Sann ainneamh a tha ceallan a’ chuirp gan roinn fhéin, agus nuair nach eil iad a’ dèanamh sin tha na cromosoman fada, caol, ’s chan fhaic an t-sùil iad eadhon fo’n mhicroscope. Ach aon uair ’s gu bheil ball-bodhaig no stuth-bodhaig air a mhilleadh no air a dhochann, feumar a chàradh agus ’sann le roinn cheallan a tha an càradh ga dhèanamh. ’Se miotosis an t-ainm a th’againn air roinn nan ceall, agus tha seo a’ tachairt nar bodhaigean gun sgur, a’ slànachadh lotan, ghearraidhean agus dhochann, agus a’ dèanamh stuth-bodhaig ùr far a bheil an seann stuth air géilleadh. Tha smachd làidir ga chumail air an roinn seo, agus ma chaillear an smachd seo tha mar as trice fluth a’ fàs.

’Se fear dhe na rudan tha tachairt an toiseach nuair a tha cealla an impis roinn, gun tòisich na cromosoman a’ teannachadh, agus tha iad a’ fàs nas giorra ’s nas tighe. Chithear an uairsin gu bheil gach cromosom air a roinn air fhad na dhà leth. ’Se cromataid an t-ainm a tha air gach leth, agus canaidh sinn mar sin gu bheil dà chromataid càirdeach anns gach cromosom. Tha e soilleir cuideachd, nuair a dh’fhàsas na cromosoman goirid agus tiugh, gu bheil dlùthachadh no teannachadh ann aig àite àraidh, agus canaidh sinn ris a seo am prìomh theannachadh no an centromere.

Tha pàirt aig a seo ann an roinn nan cromataid càirdeach nuair a tha miotosis no roinn niùclas a’ dol air adhart. Tha na niùclasagan ag éirigh bho’n teannachadh dhàrnach a chithear an ceann greis nuair a tha na niùclasagan a’ briseadh, mar a tha miotosis a’ dol air adhart. Chan fhaighear an teannachadh dàrnach tha seo anns a h-uile cromosom idir.

’Sann ri na cromosoman a tha e an urra gach fiosrachadh a ghiùlain a tha a’ dol bho na pàrantan gu ruig an leanabh, agus mar sin ’se gnothaich deatamach a th’ann dhuinn a thuigsinn ciamar a tha na cromosoman air an cur ri chéile. ’Se an dà phrìomh stuth a gheibhear annta prótainean agus searbhagan niùclasach. Gheibhear dà sheòrsa de shearbhag niùclasach ann an ceallan, searbhag rioboniùclasach (no SRN) agus searbhag deocsairioboniùclasach (no SDN), agus tha na dhà ri’m faotainn

DEALBH 3. Na cromosoman ann am pònair leathann (Vicia faba). Seall mar a tha gach aon de’n dà chromosom deug air a roinn air fhad ’na dhà chromataid. Anns na deich cromosoman beaga, chithear an teannachadh (far a bheil an dath a dhìth): is e seo an centromere, no am prìomh theannachadh. Tha dà theannachadh anns gach fear dhe ’n dà chromosom fhada; tha an centromere faisg air a’ mheadhon, agus faisg air a’ cheann tha an teannachadh dàrnach. Tha miotosis a nis aig a’ mhetaphase. Tha na cromosoman air am meudachadh gu mór. (Dealbh leis an Ard-Ollamh Douglas Davidson, Roinn a’ Bhith-eòlais, Oilthigh McMaster, Hamilton, Ontario, Canada.)

anns na cromosoman, agus feadhainn eile cuideachd. ’Se an SDN mar gum b’eadh smior-caillich a’ chromosom: am moileciuil a tha a’ giùlain an dualchais.