1

Toiseach Gnothaich

“Feumaidh tu.”

“O? Feumaidh an toiseach!”

“Chatrìona!”

Ged a bhiodh i air innse dhomh gu robh i a’ tighinn dhachaigh a phòsadh Gòrdan Guano agus gun e rùn gaolach a cridhe a bhith ga lathadh anns an tràigh-fhaochag còmhla ris, cha b’ urrainn dhi bhith air barrachd iongnaidh a chur orm. Iongnadh, fuirich, chan e na iongnadh. Bha mo phiuthar Iseabail riamh dhen bheachd gun tug a bhith cairteal na h-uarach nas sine dhi an cothrom na h-òrdain a thoirt seachad. ( ‘Dhan tè bhig’, is gun mìlemeatair eadarainn.)

Chan e iongnadh a bha seo ach uabhas. Glan às a ciall, cha robh an còrr mu dheidhinn. Cha ghabhadh e dèanamh.

“Chatrìona, bheil thu ga mo chluinntinn?”

“Tha, agus thuirt mi riut, cha ghabh e dèanamh. Mothaichidh cuideigin. Dè ma thadhlas Auntie Marion? Aithnichidh ise cò th’ aice.”

Auntie Marion – nuair a bha sinne beag, agus a bha pàrantan eile a’ maoidheadh, O, cò aig’ tha fios, fuamhair no bòcan no poileasman air na blaigeardan aca fhèin, ’s i Auntie Marion a bha sinne a’ faighinn: “Cha leig sibh leas smaoineachadh gum faic sibh Steòrnabhagh aig an deireadh-sheachdain, am paidhir agaibh, ’s ann a thèid sibh a-null a chuideachadh Auntie Marion!” Mullach mòr na leisge, chuireadh i sinne a sgioblachadh phreasachan, no a dhustadh anns gach oisean agus air gach sgeilp, is i fhèin air an t-sòfa a’ cur grèim no dhà ann am pìos fuaigheil grinn, bogsa seòclaid gu deas agus leabhar gaoil gu tuath. Barrachd gaoil ann an ceann prìne.

“Mas fhìor gu bheil i tighinn faisg ort! Làn-fhios agad gu bheil e còrdadh rithe fada nas fheàrr a bhith a’ gearain ri na cranàidsichean eile: ‘Na h-igheanan tha siud aig Ailig, suarach aca an cuideachd fhèin! ’S fhurasta fhaicinn gun deach iad ri taobh am màthar.’ Coma leam i co-dhiù, Chatrìona, chan eil an còrr air a shon, FEUMAIDH TU.” Bha i dha-rìribh. Dh’aithnich mi sin air teannachadh na h-èigne na guth. Ach cha robh mi faicinn ciamar a ghabhadh e dèanamh, ged a tha sinn cho coltach is nach aithnich duine ach na pàrantan bho chèile sinn.

Tha còig bliadhna o ghluais Iseabail gu Lunnainn, a dhèanamh a slighe air adhart ann an saoghal foillseachaidh. A h-uile facal molaidh a chanadh ise, ’s ann a bha e a’ cur gaoir nam fheòil-sa. “Ach, a Chatrìona! Tha e cho beò – daoine annasach ùra mun

cuairt ort an-còmhnaidh – fuaim – beatha – chan eil fhios cò air an tachair thu – cur-seachadan ... ” is mar sin air adhart. O, chaidh mi sìos ga faicinn uair no dhà – am measg, na mo bharail-sa, gleadhraich is ùpraid, sluaisreadh nam mìltean air an t-sràid mar gum biodh gèil’ on iar aig mullach reothairt, coltas an uilc is an droch nàdair air a’ chuid as motha aca: chan fhuilinginn-sa siud ’son barrachd air dhà no trì lathaichean.

’S fheàrr leamsa bhith ag obair bhon taigh. ’S e àirde a’ chuain a tha sa mhullach reothairt agamsa, chan e beathach ioma-chasach le na ceudan shùilean fuara coimheach a’ ruith sìos is suas, a-mach ’s a-steach à busaichean is trèanaichean. Cha chluinn mi gleadhraich mura bi dà fhaoileag a’ dol far a chèile mu chudaig, no Salome Sheòrais is Leannan-na-Seachdain-sa a’ strì mun bheagan bhadan aodaich a tha ga còmhdach, sin nan stadadh iad an càr air cùl a’ Chnocain air oidhche chiùin. Nan tachradh gum biodh an uinneag agamsa fosgailte. Co-dhiù, chan fhaic am baile mòr mise tuilleadh. Mhionnaich mi e. Agus a-nis seo thusa, Iseabail, leis a’ phlana a b’ amaidiche is a bu ghòraiche is ...

“Chatrìona, chan eil thu ag èisteachd ri aon fhacal a tha mi ag ràdh riut!”

Ach bha, bha mi air a h-uile facal a ghabhail a-staigh. Cha robh ach mìos on a chuir mi meal-a- naidheachd oirre airson na h-obrach ùir: ceum air adhart sa chompanaidh leabhraichean, gu roinn far am biodh i a’ dèiligeadh le ùghdaran, agus is dòcha – miann a cridhe – a’ faighinn èisteachd dha a beachd fhèin air na leabhraichean a chuireadh iad an clò. Thuige seo bha i a’ cur seachad a lathaichean ann an cùil chumhang, a’ ceartachadh litreachadh dhaoin’ eile agus a’ guidhe fo h-anail bho mhoch gu

dubh mu cho aineolach ’s a bha feadhainn a bha smaoineachadh gun dèanadh iad sgrìobhadh. Ach mu dheireadh bha na dorsan a’ fosgladh, bha an gluasad suas an staidhre gu glòir an treas làir gu bhith oirnn – agus bha Iseabail againne le broth oillteil bho a bathais gu cnàimh an uga, a bheireadh air daoine clisgeadh roimhpe mar gum biodh a’ phlàigh bu mhiosa a sgrios Eòrpa nam Meadhan-Aoisean air nochdadh nam measg.

Nach suarach a-nis a piuthar a rinn lasgan mòr salach ris an naidheachd. Chan ann ris a’ bhroth: ged nach robh e goirt no càil, bha mi tuigsinn glè mhath nach e adhbhar magaidh a bh’ ann, gum biodh e doirbh nochdadh am measg dhaoine le aghaidh a bheireadh tè dhe na puddings phinc aig Auntie Marion gud chuimhne – tòrr bhuilgeanan, dath fuadain, buileach an aghaidh do chàil – agus nach robh i deònach idir, idir gun e seo a’ chiad shealladh a bhiodh acasan a bha gluasad tro Phàrras an treas làir dhith. ’S e bu choireach gun do leig mi an gàire mach nach robh ann ach a coire fhèin. Fearas-mhòr is leòmachas. Dh’fhalbh thus’, Iseabail, às dèidh seachdain a ghabhail dheth mus tòisicheadh i air an obair ùr, gu, mar a chanas iad, clionaig bòidhcheid. Tuath àilleachd. Maise gnùis is grinnead bodhaig rin ceannach – ma bha thu leagte ri stailigeadh uisge fuar is an uair sin daoine a’ cur sruth fallais dhìot, suathadh le cungaidhean coimheach agus an uair sin bogadh gud amhaich ann am poll – agus dh’fhalbh an tè nach tàinig, mas fhìor, riamh dhachaigh nas sailche na an cù às a’ pholl-mhònadh agus phàigh i airson seo! Gu mòr agus gu daor. Ach am biodh gleans aiste a’ tòiseachadh air an obair ùr.

Agus madainn an-diugh, toradh nan cungaidhean coimheach. Clisgeadh ron sgàthan, sgiamh, deòir, spreadhadh feirge is ‘O-Thì-dè-neist-a- nì-mi.’ ’S e sgàthan an eagail a chuir freagairt

an ceann Iseabail, agus chual’ i fad’ às, fann air osagan na cuimhne, na guthan a bha riamh ag ràdh, ‘Cho coltach ri dà sgadan! Mar sgàthan a chèile! Chan aithnich thu cò th’ agad dhiubh!’ agus leum i air a’ fòn mar chat a chunnaic gloic de dhruid a’ dèanamh norrag chadail mu choinneamh. A liuthad uair a chaidh ise nam àite-sa gu clas san oilthigh, nuair a bha mo mhionach goirt, no an leisge gam chumail san leabaidh! (Dà thuras.) Cha do thachair i fhathast air cha mhòr duine san oifis ùr – cha robh fhios aca gu robh piuthar aice, co-dhiù! Cha bhiodh dad a’ dol a’ chiad seachdain ach Orientation (orientation! Tuainealaich nam cheann mu thràth!) – cha bhiodh agam ach a h-uile càil a ghabhail a-staigh agus innse dhìse rithist! Cha bhiodh ann ach lathaichean – seachdain – cola-deug aig a’ char a b’ fhaide! Chatrìona, feumaidh tu, seo mo theansa, mo bheatha, an obair a bha mi riamh ag iarraidh – Chatrìona!

“Tha fhios a’m. Ach chan fhaigh sinn às leis gu sìorraidh.”

“Gheibh idir! Tha thu eòlach air an obair ... ”

“Mmmh.”

“Tha fhios agad far a bheil an oifis, is seall na rinn sinn de bhruidheann mu chàch ... ”

(Na rinn ise de bhruidheann.)

“Co-dhiù, cha bhi duin’ ann dhe na bha ’g obair còmh’ rium shìos an staidhre ... ” (cho tàireil ’s a thuirt i ‘shìos an staidhre’) “ ... ach Jeremy, is cha mhothaich esan gu bràth.”

Uill, bha sin fìor. Chuireadh e iongnadh orm nam biodh e cinnteach fiù ’s dè ’n t-ainm a bh’ oirre. ‘Bel’ ann an Lunnainn. Cha robh math dhut ‘Iseabail’ fhuaimneachadh aon uair is gu robh thu deas air gàrradh-crìche Hadrian. Ach airson Jeremy ... An Duine Mòr. An Ceannard. An Rìgh ... agus ’s e an fhìrinn a

bh’ aice. Sìos is suas fad an latha, trang, trang, cabhag, cabhag, crathadh a logaidh mar searrach (no, na bheachd fhèin, Byron), a’ tilgeil frasan de ‘ghaoil’ ’s ‘a luaidh’ ’s ‘m’ eudail’ thar a ghualainn gu fireann is boireann, ach mar bu trice gu fireann, bho àm gu àm thucasan a bha dha-rìribh a’ dèanamh na h-obrach – sin a dh’inns i dhomh co-dhiù. Cha bhiodh fhios aig Jeremy cò bh’ aige. Dh’fhairich mi mi fhèin a’ lagachadh. Agus – ’s e spòrs a bhiodh ann, agus aig an aon àm, nach bithinn a’ dìon mo pheathar, gus nach biodh a’ chiad shealladh a gheibheadh na co-obraichean dhith na uabhas Oidhche Shamhna?

Dh’aontaich mi.

Iomlaid. Facal beag neochiontach, nach dèanadh dragh do dhuine beò.