2 A CHOISEACHD MHÓR

Bha ghrian cho teth. Bha mi fhin gu tiachdadh leis a phathadh, ’s cha robh deur ’s a bhotull uisg agam. Bha sinn uile sgith. Bha cion a bhidhe agus cion a chadail ’s gu h’àraid an suidheachadh anns a’ robh sinn na reusan mór dha’n tromasanaich inntinn is cuirp a bh’air ar siubhal. Bha sinn an am pàirc mhór fhiarach astar goirid a mach as a bhaile far an deach ar toirt còmhla nuair a stad an cath. Bha Uidhisteach eile, Ailein Ruadh Thormaid Bhig, a Loch-Baghaisdail na shuidhe ri mo thaobh, agus dh’iarr mi deoch air. Shin Ailein dhomh am botul uisg aige fhein, ’s chuir mise air mo cheann e. Bha mi cho fior thioram ’s nach b’urrainn mi stad dheth, agus gu dearbh cho do dh’fhàg mi móran ann. Ach nuair thug mi far mo chìnn e thàinig aileag orm. Se “Cognac” a bh’aig Ailein ’s a bhotul, ’s bha mis’ air suas ri trì chairteil a phìnnt dheth òl. Shin mi mi fhìn air an fheur ’s an ùine ghoirid bha mi nam shuain chadail.

’S ann mu leth-uair an deidh deich ’s a mhaduinn a bha so, agus bha e ceithir uairean feasgar nuair a chaidh mo dhùsgadh. Bha cùnntais cheudan eadar frangaich is breatunnaich cruinn còmhla ’s a phàirc so ’s a thuilleadh air a sin bha frangaich Mhorocco ann, daoine dubha. Cha robh na daoine so a creidsinn idir ann an géilleadh, ’s e cath gu bàs an dualchas aca. Chunnaic mi fear dhiubh — an deidh a t-sith eubhach a mhaduinn sin — a gearradh leum air muin saighdear gearmailteach ’s a stobadh sgian chaoil, fhada na sgòrnan. Chaidh am fear dubh a mharbhadh an ath mhionaid le fras pheileirean bho charbad iaruinn.

Feasgar an latha sin thòisich a choiseachd a mhair còrr is trì seachduinnean. Saoilidh mi gu robh barrachd air

mìle a dh’fhad, no ’s dòcha nas giorra do dhà, anns an loine sluaigh a bha coiseachd an rathaid. Bha an dùmhladas sluaigh so air an geàrd le saighdearean armaichte a coiseachd air gach taobh, cuid eile ann an carbadan ’s air “motor-bikes.” Mun do dh’fhàg sinn còrsa na Frainge bha ar ceum a dol seachad taobh na mara, agus chunnaic sinn bàta mór na laighe astar beag a mach bho’n chòrsa. Thionndaidh Tanc ghearmailteach na gunnachean a mach ris amhuir ’s loisg iad oirre, agus chunnaic sinn na steallan far na bhuail na sligean glé ghoirid dhi.

An ath mhionaid, thainig teine bho’n bhàta fhein. Bha so na bu mhiosa buileach. B’fheàrr a bhi marbh le gunnachean na namhaid fhein no le gunnachan ar luchd—dùthchadh, ach ’s ann a sior tharruinn a mach bho’n chladach a bhà sinn ’s fhuair sinn caoiteas sligean a bhàta.

Cha robh dad a nis ach coiseachd. Bha sinn a g’astarachadh mu dheich Kilometre fichead gach latha. Feasgar, rachadh ar campachadh ann am pàirc no ’n àite freagarrach, leis na cotaichean-uachdair nam plaideachean dhuinn. Riaraichte lof fhrangach no lof do dh’aran seagail gearmailteach air siathnar fhear, no ’s dòcha air ochdnar mu bha ’n t-aran gann. Cha bhiodh cuid an urra dheth ach beag.

Ach iomadh uair an àm coiseachd troimh bhaile, gheibhte rud a thàradh a sud ’s a so. Bha sinn an latha so a dol troimh “yvetot,” baile beag taitneach air a’ rathad suas gu Belgium. Bha feadhainn aig a’ robh beagan airgid, ’s feadhainn eile gun bheagan fhein! Chaidh fear no dithis a stigh do bhùthaidh ’s an dol seachad a dh’iarraidh rudeiginn a ghabhadh ithe — bha an geàrd a b’fhaisge pios air falbh. Ach man d’fhuair na ceannaichean na dh’iarr iad nan lamhan, bhrùchd mu fhichead againn a stigh dha’n bhùthaidh. Cha robh ùine air paìgheadh mu ’m biodh an geàrd a stigh nar deoghaidh, ’s cha mhotha na sin a bha ùine gus a riaraicheadh fear-frithealaidh na

bùthadh sinn. Cha robh ann ach gach aon air a shon fhein, ’s ’s e ’m fear bu lapaiche bu lugha gheibheadh. ’S e, mar a their iad ’s a bheurla, “Self-service” a bh’ann. Bha cuid mhór do bhathar na bùthadh sgaoilt air feadh an ùrlair, ’s a mach air feadh na sràideadh, ach bha cuid mhath againne nar pòcaidean ’s a stigh am broilleach nan seacaidean. Se tachartas tric a bha na leithid so an am dol tro bhailtean, ’s ged a bha urchraichean ga losgadh iomadh uair cha deach duine b’aithne dhòmhs’ a’ bhualadh. Ach chuala mi ’rithist gun d’fhuair feadhainn droch leòin an am togail creiche ’s na bùthan.

Bha creach mhath eile ri throgail anns na h’iomairean buntatà. Ach dh’ fheumte so a dheanamh cuideachd a mach a fianuis sùilean geàird. Na faighte ceithir no coig a bharran a spionadh, bhiodh pòcannean nam briogais ’s nan seacaid làn buntàta. Aig deireadh an latha , nuair a stadamid air son na h’oidhcheadh, rachadh am buntàta a bhruich air teine togte le sgealban beaga fiodh, ’s le rud sam bith eile as an tigeadh lasair. Abair thusa gu robh iomadh deagh fhéusd air buntàta goilte nan seacaidean agus air uairean eile ròiste.

Ach smaointich thusa air dà no trì fichead duine a cromadh air achadh beag buntàta còmhla, eadhon air son trì mionàidean. Coig cheud slat air ais bha urad eile ann an iomair’ eile. Mu rachadh suas ri deich mìle duine seachad, tuigidh sibh nach biodh mòran buntàt’ air fhagàil san talamh. Air reir choltais, sgaoil a’ sgeul air feadh na dùthchadh mu chreach a bhuntàta, agus mun do ràinig sinn crioch Bhelgium, bhiodh na frangaich le gunnachan ’s le bataichean na seasamh an ceann nan iomairean a gleidheadh an cuid buntàt’ air na creachadairean.

Ach chan fhaicinn so ceàrr idir dhaibh. Bha an saoghal aca-san air a dhol buileach troimh-a- cheile, ’s cha robh fios aca de theireadh a latha màireach na an ath-sheachdainn mun cuairt. Bha slighe reidh na beatha a ruith iad fad fichead bliadhna roimhe sin air a spionadh gu tur as na

fhreumhaichean, ’s ged a bha fios aca gu robh acras òirnne, dh’fheumadh iadsan am biadh a chuir iad fhein ’s an talamh a ghleidheadh dhaibh fhein. Chan ann dhuinne no do ghearmailtich a chuireadh idir e.

Ach bha mòran coibhneis ga nochdadh cuideachd, agus sin gu h’àraid ann am Belgium. Bha fios ro-laimh co ’n latha bha na priosanaich gu bhi dol seachad, agus bhiodh te na seasamh a’ sud s’ an so le peilaichean mora eanaraich. Rachadh na Mess-tins againn a lionadh nan tachradh dhuinn a bhì faisg air a pheile, ’s abair thusa gu robh annas a’ sin. Thilgte lof arain air uairean eile, ach am fear a gheibheadh greim oirre ’s e e fhein, mar bu trice, bu lugha aig am biodh dhì mu dheireadh. Chunnaic mi aon fhear a faighinn lof mar so. Chaidh suas ri deich paidhraichean làmhan eile an greim innte, ’s cha robh aige fhein air fhàgail dhi mu dheireadh ach na bha ’n greim na dheich iongnan.

Bha daoine sior choiseachd. Fad an latha fo throm theas na gréine, ’s a stad feasgar far a’ faiceadh na geàird freagarrach. Mu bha an teas doirbh fhulang feadh a’ latha, bha ’m fuachd fada na bu mhiosa feadh na h’oidhcheadh. Cha robh na còtaichean uachdair fhein a nis aig a mhór chuid — chaidh an fàgail gus a bhi na b’aotrome — ’s cha robh dad ach cadal air a chnoc lom gun eideadh-uachdair ’s am bith. Cadal caran corrach, ach le sgios coiseachd a’ latha, cadal air a shon sin.

Bha casan a tréigsinn. Dh’ atadh builgeanan mòr’ uisg’ air bonnan chas, agus mun gabhadh cas cur air ais am bròig nuair a bheirt’ as i, dh’ fheumt’ am builgein a tholladh, ’s an t-uisg a leigeil as. Sin nuair a bhiodh an cràdh ceart ann. Cha deanadh e mòran feum suidhe ’n taobh a rathaid. Phiobraicheadh buille ghoirt do stoc rifle a gheaird nad sheasamh gu h’ealamh thu, agus chuireadh brodadh na beuglaid gu coiseachd thu, goirt is ga robh do chasan.

Aon latha air a rathad tro Bhelgium thainig càr beag ’se

tarrainn trailear as a dheaghaidh. Bha coignear no siathnar againn ann am baidean beag mu mhìle air deireadh air càch — bha sinn air tuiteam air chùl le casan goirte. Leum gach fear chun a chàr. Lionadh an trailear; cha ghabhadh e ach mu shia daoine ’s mun d’fhuair mise na bhroinn bha e làn. Ach cha bhithinn air mo bheatadh! Leum mi air cùl a chàr eadar e ’s an trailear agus ghreimich mi ris a “spare wheel” a bha ceangailté ri cùl a chàr. Dh’fhalbh an càr agus dh’fhalbh e gu math. Leis a chudtrom a bh’anns an trailear as a dheaghaidh bha an càr a sniomh a nùll ’s a nall, ’s bha mise sior shleamhnachadh sios eadar an dà inneal. Bha ’ghaoth a bha e tarruinn an impis mo thilgeadh dheth, ach bha mo dheich iongnan an greim-bais ris a’ roth, ’s gun mi faighinn m’ anail ach le riasladh. Stad geàrd an càr an deidh mu dhà no trì mhìltean dheth so, ’s bha mise gu math taingeil mo chasan fhoighinn air làr, crùbach cuagach mar a bhà mi. Bha mo cheann a dol mun cuairt mar mhuilean-gaoithe.

Thug iomadh fear suas. Bha cion a bhithe ’s a’ sgios na mheadhoin do ghu leòr toirt fairis agus sineadh ri taobh a’ rathaid. De thachair dhaibh sin uile chan eil cinnt agam. Chaidh feadhainn aca gun teageamh a ghiùlan ann an carbadean, ach ’s e mo bheachd gun deach gu leòr dhuibh a chur as a’ rathad. Cha robh mòran pris air beatha duine ’s an àm ud, ach ceart mar gum pronnadh tu cuileag a laigheadh air do shròin. Tim dhubh ga-rìribh.

Se am pathadh is cion an uisge bu mhotha bha cur ri ar fulangas. Se beannachadh mòr a bh’ann a fras uisge gu h’àraid goirid do thighean, oir gheibheadh neach leum a nùll le roid ’s an t-uisge bha tuiteam bharr mullach an tighe a ghlacadh ann an crogan, no ’s a’ mhess-tin. Bha balgam dheth ’n uisge gheibhte mar so cho milis ’s cho blasda ris an fhion bu daoire ’s an Fhraing.

Mur a thuirt mi cheana, bha mòran coibhneis ga shealltainn dhuinn air a’ rathad tro Bhelgium. Bha e follaiseach cuideachd go robh sluagh Bhelgium na bu

ghoimheile dha na gearmailich na bha na frangaich. Nuair a bhiodh boireannaich a muigh le peilaichean eanaraich, thigeadh an geàrd mun cuairt le breab air a pheile, nam biodh e faisg, ’s bhiodh gach deur na bhroinn air feadh a chnuic, ach gheibheadh esan e fhein ìnnse dha ann am briathran nach biodh freagarrach a’ sgriobhadh an so, agus chunnaic mi eadhon te no dhà a dalladh air fear dhiubh so le deagh bhreaban.

Nuair a rainig sinn fearann na h’òlaind, chuireadh feadhainn ann an carbadan, ’s feadhainn eile an trucaichean beaga treàna, a bha ruith air rathad-iaruinn troimh na sràidean, ’s troimh chuid dheth na rathaidean-mòra. Tha deagh chuimhn’ agam gun d’fhuair mo cheann droch bhuille ’s mi ruighachas a mach thar cliathach na truc air lof arain a bha boireannach a sineadh dhuinn ’s an dol seachad. Chna fhaca mi idir am póla mór a bha ’n taobh a’ rathaid gus na choinnich mo cheann ’s e fhein a cheile. Ach ged a chaidh mo shaoghal-sa dubh an déidh na ceud lasair ghil, cha do chaill mi greim idir air an lof.

Bi e furasd’ a thuigsinn, an deidh trì seachduinnean air an dol-air-aghart so, gun móran bidhe agus a cadal nad aodach, gum biodh duine air a phlàigheadh le mialan, agus tric nuair a stadadh a choiseachd feasgar, chite fear thall ’s a bhos ’s a léine air a ghlùinean, a marbhadh mhiàl. Ach cho mór ’s ga marbhadh duine, bha na biastan fhathast a siolachadh a sheachd fillte, gus nach gann nach coisicheadh an t-aodach dhiot. B’ann ’s an t-suidheachadh sin a ràinig sinn laimrig thrang ’s an Olaind, ceann-uidhe a bha ciallachadh deireadh na coiseachd, ach toiseach tuilleadh acrais is pathaidh is fulangais fad cheithir latha, a seòladh suas an abhainn Rhine.