3 AM BARGE

Bha seachd no h’ochd do Bhàrges aig na Laimrigean so. ’S e rathad uisge trang a th’anns a Rhine an am sìthe, leis gach seòrsa bàta sios is suas oirre, ach an turas so bha i dol a ghiùlan luchd eadar-dhealaichte bh’on àbhaist, làn trì no ceithir do bhàrges do phriosanaich — cogaidh air an t-slighe chruaidh-chasach gu braighdeanas cuingeil Hitler. Do neach ’s am bith aig a’ bheil sùil do dh’ fhior-bhoidhchead dùthchadh, ’s a ghabhas tlachd ann a maise nàduir, tha seallaidhean nach gabh di-chuimhnachadh a tighinn mion air mhion fo chòmhair a shùilean air a thuras a seòladh suas an Abhainn Rhine. Tha so gu buileach cinnteach eadar baile Bonn is Bingen. Ged nach do ràinig sinne cho fad sin a deal oirre an turas so, bha seallaidean air leth taitneach dha’n t-sùil ri leirsinn ann, ach sin a mhàin aig suil na saorsa, agus chan e sùil na trom dhaorsa nach urrainn tlachd fhaotainn a boidhchead eadhon aig a làn mhaise.

Chaidh lof bheag chruinn arain an urra thoirt dhuinn, agus chuireadh air bòrd ’s a Bhàrge sinn. Nan robh fios ro-laimh air a bhi againn gum biodhmaid ceithir latha air bòrd cha bhiodh a mhór-chuid dheth ’n lof air a h’itheadh idir a cheud fheasgar. Ach bha beagan do bhuntàta ’s do churrain Bhelgium nar pòcaidean fhathast.

Bha mo fhìn a g’ ionndrainn an uaireadair. Cheannaich mi an Inbhirnis e aig toiseach a chogaidh, an deadh dhuinn a cheud phàidheadh fhaighinn. Cho fad ’s is cuimhne leam ’s e coig-tasdain deug a chosg e. Reic mi ri Belgian e seachduin roimhe sin airson deich cigarettes is bìdeag arain.

Ach chan e cion na h’uaireach a bha dol a dh’fheuchainn

rinn a’ seo idir, ach cion a bhidhe. Bha sinn pacaichte gu h’iosal ann an toll a Bhàrge mar na ‘sardines’; cha robh agad ach t-fhad ’s do leud fhein ann. Bha an deic gu h’àrd a cheart cho làn, ’s a bharrachd air teas na greine feadh a’ latha, bha blàths murtaidh anail nan daoine a toirt tromasanaich cadail ort, oir cha robh air fhàgail do dh’fhosgladh ach far am faigheadh duine mu seach suas gu h’àrd air an fhàradh.

Cha robh na Bàrges a’ deanamh móran astair; ’s e siubhal fadalach slaodach a bh’aca. Chaidh crioch air na dh’ fhàgadh dha ’n aran an dàrna latha ’s bha sinn a nis a freasdal smodal buntàt’ is churran, dileab a creach Bhelgium ’s na Frainge. ’S e aon stòbh a bh’ anns a Bhàrge ’s mar sin, ’s ann ainneamh a gheibheadh duine cothrom air rud mar a bha buntàta ’bhruich, o chionn bha buntàt’ ri bhruich aig a h’ uile fear.

Ged a bha ’n t-acras trom oirnn, bha miann smoc gu math laidir cuideachd. Cha do mhair na cigarettes a fhuair mis’ air an uaireadair ach aon latha. Chaidh Domhull Iain Moireasdan a Uidhist suas aon latha chun a stóbh le pana beag làn bantàta gus a bhruich. Bha frangach a còcaireachd rudeiginn roimhe, agus ’s ann an thill mo liagh a nuas le deich cigarettes. Ach bha tuilleadh buntàt’ againn, ’s ged a bha ’n t-acras fhein ann, ghabh sinn deagh smoc!!

Thug gille ‘Mhuinntir Phàislig bideag arain a mach a broilleach na seacaid; na bh’ air fhàgail dheth ’n lof a fhuair e a cheud latha. Bha am pios arain a gluasad le mialan. Duine ’s am bith nach do dh’ fhairich ’s nach do dh’fhiosraich acras riamh na bheatha, bi e car doirbh dha a chreidsinn nach do rinn am fear so ach na mialan a sgriobadh dheth le chorragean, agus dh’ith e an t-aran. Ann a staid dheth ’n t-seòrsa so, tha gach neach is bàigh aige ri bheatha, ’s chan eil e mach ach air a shon fhein. Mu ghéilleas to do lapachd ’s am bith, tha thu caillte. Cha robh fear againne nach deanadh a cheart leithid ’s a rinn esan, ach an t-aran a bhi againn.

’S e am pathadh bu mhotha deuchainn, ged bha an t-acras dona. Bha feadhainn a leigeil crogan sios dha ’n abhainn, le sreang ceangailte ris. Shlaodadh iad an nuas an crogan leis an t-sring ’s dh’ òladh iad an t-uisge. Chan fheum neach cumhachd-inntinn mhór sam bith gus tuigsinn gu de an seòrs uisg’ a th’anns an abhainn Rhine, no an abhainn sam bith a tha ruith tro bhailtean mora ’s tro aiteachean gniomhachais. Mar sin cha bhi e na iongnadh do dhuine gu robh an fheadhainn sin air leth truagh is tinn le sgaoileadh — mionaich an déidh an t-uisge sin òl, agus a thaobh ’s nach robh bìadh nam broinn. ’S e an fhuil bu mhotha bha tighinn bhuapa.

Chunnaic mi Donnchadh Iagain Ruaraidh a Dalabrog latha a g’ ithe buntàta. “Ciamar a fhuair thu bhruich,” arsa mise. “Cha do bhruich mi idir e,” ars’ esan, “bha feadhainn eile romham aig a stòbh, ach thòisich mi air itheadh amh mar a bhà e. Feuch thus’ e ’s gu faiceadh tu cho math ’s a thà e.” Bha Donnchadh ga ghearradh sios na shlisnean tana, ’s ga bhogadh ann a salunn a fhuair e bho fhrangach. Dh fheuch mi fhìn dòigh Dhonnchaidh, agus feumaidh mi aideachadh gu robh e air leth blasda, ’s dh’ ith sinn dhan bhuntàt’ amh gus a’ robh sinn buidheach. Chan eil teagamh nach toir an t-acras deagh bhlas air rud ’s am bith, ach gu dearbh chan ithinn am buntàt’ amh an diugh. Fhuair gu leór deuchainn ghoirt le droch stamagean na dheidh so ’s a Ghearmailt, ’s bha mi fhìn air fear dhiubh sin. Bha cuid eadhon a fhuair am bàs ri lìnn. Bha dotairean a g’ràdh gun do rinn droch bhiadh amh, air stamagean falamh, an suidheachadh so a thoirt gu bith.

Bha aon aislig na fior dhroch throm-laighe dhomh fhìn a h’uile turas a chaidlinn, ’s tha ì cheart cho ùr nam shùilean an dìugh ’s a bha i air a Bhàrge. Bhìthinn a faicinn pucaidean loma-làn uisge a seòladh ’s a ghaoith air mo bheulaibh, ach a h’uile turas a dh’ fheuchainn ri greim a dheanamh air te dhiubh, ’s mo theang’ a mach chun an

uisge, bha phucaid a teannadh air falbh bhuam. Bha mo chridhe mach gu balgam dheth: mo lipean ’s mo theanga cho tioram ri eibhleag theine, ach mar bu mhotha rachainn as deaghaidh na pucaid, ’s ann a b’fhaide theannadh i bhuam. Tha mi smaointinn gu robh am bruadar breisleinach so na bu truime orm na ’m pathadh fhein, agus ’s ann a bhithinn toilichte nuair a dhùisginn.

Ach chan eil dad nach tig gu crìch math no dona e. Tharruinn na Bàrges a stigh gu ceadha ’s chaidh an ceangal suas. Aig an am cha robh fios no forfhais againne dé an dearbh bhad anns an robh sinn. An ceann ùine chaidh ar toirt a mach. Mhothaich sinn an uair sin gur e baile Emmerich a bha so, agus thuig sinn gu robh sinn air fearann naimhdeil. Bha ar cas air fonn na Gearmailt. Chaidh a’ sin ar toirt gu tallachan móra an iomall a bhaile; chan eil mi cìnnteach dé na togalaichean a bh’ann, tighean sgoile, ’s docha, no tallachan baile, ach ge be dé bh’annta, ’s ann a’ sin a fhuair sinne ’cheud bhlasad air neo-thruaichantas ar luchd-fòirneart.