4 A’ CHEUD CHAMPA

Nuair a dh’eirinn nam sheasamh, bha tuaineil a tighinn nam cheann. Bha soilleireachd a’ latha dol dubh orm, ’s dh’ fheumainn greim a dheanamh air an tacs’ a b’fhaisg’ orm no thuitinn gu làr. ’S e cion a bhidhe reusan bu mhotha a bhi ’s an staid dheireannach so, ach bha gu leor aig mór-sgios na coluinn — an co-chomunn ri corr is trì seachduinnean do chadal bristeach — ri dheanamh ris cuideachd, agus bha a mhór-chuid againn air an aon ràmh.

Bha sinn anns an talla mhóir a dh’ ainmich mi mar thà. Bha sinn uile rùisgte mar a rugadh sinn, chaidh an t-aodach a thoirt bhuainn gus a ghlanadh, ’s gun teagamh bha e feumach air a sin. Bha dithis is triùir mu seach a nis gan toirt a mach do rùm eile, ach carson cha robh fios fhathast. Bha gearmailteach dubh na sheasamh aig an dorus, agus mur a biodh duine luath gu leór a dol a mach seachad air, bha strac aige tarsuinn an droma le cuip chaol dhuibh a bh’ aige na laimh. Shàbhail mis’ air a chuip an àm a dhol a mach, ach bha iomadh duine bochd eil’ ann a bha aillte mhór dhearg tarsuinn a shlinneinain far na lùb a chuip le neart gàirdean an fhir dhuibh air.

Nuair a ràinig mi fhin ’s an dithis a bha còmh’ rium a “rùm eile,” chaidh beairt-gearraidh gruaige a chur troimh ar gruaig, ’s bha na cìnn againn a cheart cho lom ’s ged a chuirt’ an ràsar oirne. Mar an ceudna chaidh an t-uchd agus iochdar na broinne a lomadh, agus thilleadh dha’n cheud rùm air ais sinn gus am biodh an t-aodach deiseil glan. Uair no dhà thàinig fear na cuip mun cuairt air ar feadh le buille thall ’s a bhos ach cha do dh’amais dhòmhsa

buill’ fhaighìnn idir, ach bha mi cumail sùil gheur mu’n tigeadh i orm gun fhios.

Fhuair sinn bòla do stuth geal mar gum biodh brochan. Cha do dh’fhan sin ri fhiosrachadh gu dé ’m blas a bh’ air; ghlàm sinn suas e ged bu phuinnsein e. Ge be dé bh’ann bha e blàth, ’s lion e an toll falamh a bh’anns an stamaig.

Na dheidh so, chaidh ar dinneadh air muin a cheile ann an carbadean-cruidh. Bha smodal connlaich air an ùrlar — leapannan a chruidh a bh’annta mu dheireadh tha mi creidsinn. Ach bha smodal so gu bhi a nis na leabaidh againne fad còrr is ceithir uairean fichead gun bhiadh gun deoch air ar slighe tarsuinn fearann coimheach na Gearmailt.

Stad an treana so mu dheireadh aig steisean, ’s dh’ fhosgladh an carbad-cruidh. Thugadh sinne mach, agus chunnaic sinn an t-ainm Bad Zulza. Bha sinn air ar ceann uidhe a ruighinn; cartealean-cìnn Stalag IXc ann an teis meadhoin na Gearmailt.

Thugadh pleit beag an urra dhuinn an so, le figarean àraid sgriobht’ oirre. Bho so suas ’s e priosanach-cogaidh 1197 a bh’annam-sa ann a sùilean àrd-chumhachan na Gearmailt. Feumaidh mi aideachadh gu robh cùisean air an deagh riaghladh aca. Bha gach dad deasaichte ro-laimh. Bha ceathrair no coignear na suidhe aig dascaichean a gabhail t-ainm, do reisamaid agus an ceàrn do Bhreatunn dha ’m buineadh tu. ’Se fear cnagach bàn a cheasnaich mise. Bha coltas an donais fhein air ’s gu dearbh cha robh mi diùmbach nuair fhuair mi mo chùl ris. Nuair a dh’ ìnns mi dhà na dh’ fhoighneachd e thuirt e rium.

“A bheil Gàidhlig agad.”

“Tha,” arsa mise.

“Suidh shuas a’ sud matà,” ars’ esan, ’s e a stiùradh le chorraig gu ceann shuas an t-seomair. Bha deagh bheurl’ aige.

Chaidh mise suas far na dh’iarr e, agus bha ceathrair na còignear do ghillean Uidhist a’ sin romham. Cha b’fhada

gus an d’thàinig tuilleadh dhiubh. Air reir choltais bha iad a foighneachd ceist na gàidhlig dheth ’n h’uile fear a bha a ceann-a- tuath Albainn, ’s na bha iad a faighinn dhuibh aig a’ robh i, bha iad ga ’n cur còmhla. Chaidh sinne ma tha, luchd na gàidhlig, le beagan ghall leinn, a chur air leth gus a dhol gu camp-oibreach 323, cuairridh chlach am baile Freyburg.

‘Se latha soilleir, grianach a bh’ann nuair a ràinig sinn stéisean Freyburg. Bha trì geàird leinn, saighdearean as a Wehrmacht. Be a Wehrmacht priomh-arm na Gearmailt, eadar-dhealaichte gu tur bho ’n S.S. be an S.S. no fior “Hitlerites,” agus iad dhlùth-thoinnte anns a phairti. Nazi, agus bha eadhon seòrsa do dh’ fhiamh aig saighdearean na Wehrmacht rompa. ’Sann le eagal a bho an dùthaich air a riaghladh. Chanadh fear-oibreach gearmailteach rudan riùm-sa mu dheidhinn Riaghaltas na dùthchadh nach leigeadh eagal fhein leis a ràdh ri fear dha a luchd-dùthchadh fhein. Bha saorsa bruidhneadh air a thachdadh nan amhaichean le eagal gnogadh a mheadhoin-oidhche aig an dorsan; gnogadh aig nach robh ach aon bhreithnachadh, falbh gun tilleadh. Bha an seòrsa falbh so bitheanta gu leòr an Gearmailt Hitler. Nuair a theid a h’uile fear droch-bheairt, sgeim is diùdhaidh a chinne-daonnda, a chruinneachadh comhla ann an dùthaich ’s am bith, ughdarras a thoirt dhaibh is cumhachd làidir a bhuileachadh oirre, faodar a thuigsinn gu dé cor na dùthchadh sin. ’Sann dheth ’n chlas dhaoine so a bha a mhór chuid dheth ’n Ghestapo, facal goirid air “Geheimer staats politzei,” na faclan sin a ciallachadh ’s a bheurla “Secret State Police.”

Cha do thachair mise ris a Ghestapo aodann ri aodann ach aon turas, cha robh ughdarass ac’ òirnne mar phriosanaich-cogaidh ann, ach dheanadh an turas sin fhein an gnothach. Bheir mi iomradh air an tachartas sinn ann an caibidail eile. ‘Se priosanaich-pholiticach a bha an Gestapo an urra riutha. Cha robh lagh-eadar-naiseanta do

sheòrsa sam bith na chul-taic aig priosanaich mar so. Bha iad fo bhìnn bruìdealachd anacneasda na buidhneadh so aig nach robh an aon drìùchd a b’fhaoine do thròcair nan cridheachean deìghe.

‘Se baile beag bòidheach a bh’ ann a Freyburg, le fion-liosan móra mu thìmchiòll, sgaoilte air aghaidh nan cnoc àrda ri aodann na gréine. Bha mòran fion ga dheanadh ’s a bhaile, ’s bha seìleirean gu h’iosal f’on talamh far a’ robh na ceudan gallan dheth. Ach cha b’ann do na fion-liosan a bha sinne dol a dh’obair idir ach dha’n chuarraidh a bha suas ri ceithir mile mach as a bhaile.

Bha ar cairtealean-fuirich ’s a bhaile glé mhath. Togail do thigh mór le grunnan uinneagan, rùm cadail agus rùm fuirich, agus le rumeanan beag’ eile aig na geàird. Bha a cheud gheamhradh ann a’ Freyburg doìrbh ga-rìribh. Bha sinn gun aodach dòigheil ach na peallagean a bh’òirnn nuair a ghlacadh sinn. Bha na leintean ’s na stocainnean air cnàmh agus le obair na cuarradh bha na brògan ’s na briogaisean nan tollan, agus fuachd ann nach robh a leithid riamh ’s an dùthaich so. Chan eil teagamh nach robh a’ fuachd na bu mhiosa a thaobh cion biadh ceart is deagh aodach, ach cha do dh’ fhàg sin dad na b’fhasa fhulang e. Chuirt’ as a leabaidh sinn aig còig uairean ’s a mhaduinn. Bhéiramaid trì chairteal na h’uarach a coiseachd gu mullach a chnuic far a’ robh ’chuarraidh. Bha sin a g’obair o sheachd ’s a mhaduinn gu sia feasgar. Math no dona a’ latha dh’ fheumte tionndadh a mach, ’s nan toireadh a luchd-oibreach aca fhein suas gheibheadh sinne mar an ceudna air ais dha’n champa. Ach dh’fheumadh an t-àite bhi dùinte buileach le sneachda mun geilleadh ìadsan.

Bha parsalean na Crois-dheirg gun toiseachadh an geamhradh ud ’s cha robh againn ach an cuibhrionn mì-shàsachail a bha iad fhein a roinn oirnn. Cha robh so mór air reir na h’ oibreach, ach gun cumadh e anam is corp ri cheile. A thuilleadh air a sin bha sinn gun cigarettes. Bha feadhainn dhìubh-san gle’ chòir mu dheidhinn smoc. Bha

mi fhin a g’ obair tric còmhla ri fear “Otto Billing,” ’s nuair a bhiodh a cigarette aige lethach, leigeadh e as air cloich e. Chuirinn-sa crioch air a chòrr dheth. Cha robh a’ luchd-oibreach so ach mar a bha sinn fhìn. Bha iad nam priosanaich ann a seadh dealaichte bhuainne, ach nam priosanaich air a shon sin.

Bha gàidhlig gu leòr a dol ’s a champa so. Bha mu sheachd duine deug againn ann eadar Uidhist a deas ’s a tuath, le beagan ghall nar measg. Ach bha tuilleadh is tuilleadh a tighinn, agus mar a thachair an albainn fhein, bha a bheurla faighinn lamh-an-uachdair.

Mu thoiseach 1941, thàinig cuid do chriùtha a bhàta “Vandyke” a chaidh a chur fodha faisg air Norway. Bha mu shia no seachd dhiubh ann.

Bha aon seann duine as a Chuimrich ann. ’Se Seonaidh a b’ ainm dha. Chan eil cuimhn’ am de an dàrna ainm a bh’ air, ach bhae seachad air trì fichead bliadhna. ’Se a chuimris bu chànan nàdurra do Sheonaidh, agus cha robh a bheurla aige ach caran carraigeach, ’s mar so bhiodh feadhainn a tarrainn as.

Bha aon ghille gearmailteach, aois choig bliadhn’ deug — Se Heinz a b’ainm dha — na ghille frithealaidh ’s a chuarraidh, ’s bhiodh e daonnan a cur cath air Seonaidh. Cha bhiodh a phiob a falbh a beul Sheònaidh ged nach robh srad thombac’ ìnnte; bhiodh e ga deoghal mar a bhà i.

Bha Heinz aon latha ’s pacaid tombac’ aige, ’s e ceothadh sios is suas air beulaibh Sheonaidh. Cha b’urrainn a seann fhear cur suas leis na b’fhaide, ’s a phiob fhein falamh, ’s mu dheireadh ghearr e cruinn leum gu Heinz ’s rug e air sgòrnan air. “You buggar,” ars’ esan, “give us a fill of tobacco.” Leis an eagal a ghabh Heinz shin e leth na pacaid do’n bhodach. Seonaidh bochd! cha robh an dòigh beatha bha sud a freagairt idir air. Tha mi ’n dòchas gun d’ fhuair e nall a Shasuinn a measg an fheadhainn thinn is aosda mu 1942.

Bha priosanaich fhrangach a g’ obair anns na seileirean

fiona ’s bha iad a fuireach ’s an aon bhloc tìghe ’s a robh sinne, ach dealaichte bhuainne. Bhiodh na frangaich a bruich ’s a g’ithe sheilichagain; ’s e biadh air leth taitneach leis na frangaich a tha so. Ach ged a bhithinn-sa dol bas leis an acras, cha b’ urrainn mi blasad oirre. Thairg na frangaich dhuinn iad tric, ’s iad bruich. Dh’ fheuch aon ghille iad agus mhol e gu mor iad, gu robh iad blasda, sughmhor, agus coltach ri faochagan a chladaich.

Bha a chuairridh-chlach, mar a thuirt mi roimhe, air mullach cnap do bheinn. Gu h’iosal aig a bonn bha rathad iaruinn a ruith, le stéisean beag ri thaobh. Bha carbadean fosgailte tighinn a stigh dhàn stèisean gus a lionadh le cloich. Bha ’chlach ga h’aiseag sios ann am barraichean beaga a bha ruith air * wearaichean crochte os cionn a chnuic. Bha cudtrom nan barachean làn a tàrruinn suas an fheadhainn fhalamh ’s mar so bha ’n t-aiseag a dol gun stad fad a’ latha. Bha chlach ri cladhach ’s ri bristeadh le ùird, ’s a lionadh dha na barachan, ’s dh’ fheumadh na carbadean a bhi luchdaichte mu ’n teirigeadh obair a latha. Bha ’n obair cruaidh, air bheagan bidhe, ach thachair gu math na bu chruaidhe riùmsa na dheidh so anns a’ “straf-lagar, ”** cuairridh-chlach eile ann a Masbach, far an deach mo dhìteadh gu trì miosan cruaidh-shaothair mar dhioghaltas air-son teicheadh a cuarraidh Freyburg. Ach tuilleadh mu dheidhinn sin fhathast.

Dh’ fhàs na stocainnean agam cho beag, le bhi ga nighe tric, gus mu dheireadh nach direadh beul na stocainn os cionn sàil mo choiseadh. Bha iad gun móran feum mar so, ’s thug na gearmailtich dhuinn bréidean do dh’ aodach tana gus a shuainteadh mu ’r casan am broinn nam bròg. Bha so a seasamh an àite stocainnean, ’s bha iad fhein gan cleachdadh a cheart cho math.

’S ann mu dheireadh an earraich 1941 a thòisich parsalean na crois dheirg air tighinn. Fhuair sinn cuideachd aodach eile, ach leis an èideadh ùr so bha gu leór dhinn na bu choltaiche ri ’bodach-ròcais a chitheadh tu a’ meadhoin

* overhead wires ** Punishment camp

achadh coirce, na ri saighdeanean Bhreatainn. ’Se aodach a bh’ann a chreach na gearmailtich as na dùthchanan a ruith iad thairis oirre, ’s bha sinne mar sin le seacaidean frangach is briogaisean-glùine Belgian. Co-dhiubh cha robh a bhi ’s an fhasan a cùnntais dhuinn, bha sinn riaraichte gu leòr còmhdaichte le stiallan ’s am bith a chumadh a muigh a’ fuachd.

Cha robh an t-acras cho fior dhona nis. Gheibhamaid parsal an urra ’s an t-seachainn, agus beagan do chigarrettes bhreatunnach.

Tha cuimhn’ agam air oidhche Challaig 1940 nas fheàrr na Callaig ’s am bith eile bho’n uair sin. ’S e triùir no ceathrair do ghoill a bha nar measg fhathast ’s a champa; ’s e gillean Uidhist-a- Deas ’s a tuath bu mhotha bh’ann. Fhuair cuideiginn botull liunn bho gheàrd laghach, agus chan eil fhiosam co as a thainig a’ cigarette. Shuidh a h’uile duine timchioll ’s a rùm-chadail aig meadhoin-oidhche. Dh’ol gach fear balgam as a bhotul; chaidh a cigarette a lasadh ’s thug gach fear aon cheò as. Mun do ràinig e am fear mu dheireadh, bha e ’losgadh a chorragean, ach fhuair e aon cheò as mun deach a’ luath troimh ’n phaipear a stigh na bheul. Faodar a bhi cìnnteach gun deach slàinte Bhreatuinn agus eas-shlaint’ na Gearmailt òl an oidhch’ ud.

Mu mheadhoin an t-samhraidh 1942, bha mi fhìn a fulang gu mòr le droch stamaig. Dh’fheumain oibreachadh gach latha, ach nuair a ghabhainn biadh, bha an cràdh cho dona, ’s gun bithinn a call mo fhradhairc aig uairean. Nuair a chuirinn a mach na dh’ith mi, bhithinn gu math na b’fheàrr ’s dh’ oibrichain gu feasgar. Ach bha mi sior fhàs lag, ’s cha robh an dotair gearmailtach a gabhail diù sam bith dhiom. Aon latha ’s e gam fheuchainn, leig mi orim gun ann air an taobh dheas an iochdar na broinneadh a bha ’n goirteas, agus nuair a phutadh e so le mheur, leiginn-sa eubh asam. Chaidh m’ òrdachadh gun dàil dhan ospadal am baile Stadròda le appendicitis.

Bha deagh amhrus agam nach e so a bh’ ann idir, agus

nuair a ràinig mi ’s a mhothaich mi dha na “stretchers” taogh a stigh an doruis, bhuail an t-eagal mi.

Dh’ìnns mi dha’n dotair — ’s e fear breatunnach a bh’ ann — an dòigh a ghabh mi gus faighinn a stigh, agus chòrd e gle mhath ris.

“Rinn thu ceart gu leor faighinn a stigh leis na breugan,” ars’ esan, “ach cuiridh sinn ceart thu.” ’Se Màidsear Lauste a b ’ainm dha sasunnach, agus duin-uasal ga-riribh. Chum iad mise naoi seachduinnean a stigh, agus bha mi gle mhath a falbh as.

Bha aon ghille ’s an ospadal so a chaill na casan. Cha robh air ach mu leth-troigh do bharr na sliasaidean ach dh’oibricheadh e e fhein air a leabaidh cho luath ri bridein air tràigh, ’s cha robh fear eil’ ann cho toilichte ris.

Chaidh geamhradh 1942 seachad leis an aon dol-air-aghart; bristeadh chlachan fad a latha, tilleadh feasgar dha’n champa, greisean a leughadh leabhraichean — bha sin againn a nis cuideachd mar aon do thiodhlaicean na Crois-dheirg.

Bha cuirmean-ciùil gan cur air bonn. Fear ’s am bith a dheanadh seinn no dannsa no ghabhadh duan, chuirt’ air leth e, agus dhearbhadh e ’thàlannean oidhche na cuirm.

Bha Gavin MacLeòid a Dun-Eideann na dhannsair barraichte; bha gach duais a b’ àird’ aige an ceud reisamaid nan camshronach. Dh’ ionnsaich e ceathrair againn gu dannsa, ’s bhìodhmaid tric air an àrd-ùrlar. Bha Domhnall choinnich chalum a Baghasdal-a- tuath, Fionnladh Dhomhuill Fhionnlaigh a Baghasdal-a- tùath, Uilleam Duffy a Strùighlaidh agus mi fhin nar làn dhannsairean mu robh Gavin Ullamh dhinn. Dheanadh mid Danns’ a chlaidheamh, na Flings, “Lochabar Broadswords,” agus a’ ruighleadh albannach fhein. Ach bha casan créubhaidh goirt againn mar thoradh air leasain Ghavin.

Bha aon rud an comhnuidh nam inntinn fhìn, ’s mar a bha ’n ùine ruith, ’s ann a sior neartachadh nam inntinn a bha e. Be so teicheadh. Bha fhios am nach robh teansa chòir

sam bith agam air faighinn a mach thar criochan na Gearmailt; bha sinn trì-cheud mìle co-dhiùbh bho chrioch Switzerland, agus sin an dùthaich shaor bu ghiorra dhuinn. Ach bhristeadh e an aon-seòrsachd a bh’ air greim fhaighinn air ar beatha ’s mar a faighinn dhachaigh gheibhinn a dh’ àiteagan as ùr ’s a Ghearmailt fhein. ’Se Tormad Mac’Illeathain agus Airchie Mor Mac a Phì, a Uidhist a deas le cheile a cheud dithis a theich as a champa so. Chuala sinn gun do ghlacadh iad, ach cha chuala sinn an còrr mun deidhinn.

Rinn mi fhìn is Domhnall Iain Moireasdan suas gun teichamaid as a dheaghaidh so, agus bho nach robh e soirbh faighinn a mach as a champa, theichamaid as a chuarraidh. ’S ann a Uidhist a bha Domhnall Iain cuideachd, nàbuidh dhomh fhin aig an tigh — chaidh a mharbhadh gu mì-fhortanach le sgiorraig an Uidhist ’s a bhliadhna 1956.

Cha do leig sinn dad oirnn ri duin’ eile. Chuir sinn beagan bidhe is chocolate mu seach, agus latha an teichidh thug sinn leinn so anns na bagaichean còmhla ris na piosan arain àbhaisteach. Cha bhiodh geàrd leinn aig an obair idir, bha sinn fo churam a ghaffair, s bha so nar fabhar.

Nuair a ghabh sinn ar biadh aig stad a mheadhoin-latha, dh’ ealaidh sinn gu shed beag aig iomall na cuarradh. Bha coille dhùmhail mur coìnneamh, ach bha mu chairteal a mhile do thalamh reidh eadar sinn ’s i, far am biodh e furasd’ ar faicinn. Ach mur a dean oidhearp cha bhuannaich. Bha na gearmailtich aig am biadh ’s an tigh bheag, ’s be so an t-àim. Bhiodh uair a thid’ ann mun ionndrainnadh iad sinn, nuair a thòìsicheadh an obair an dèidh na dìnnearach. Rinn sinn air a choillidh, Ruith is ruith sinn gus an d’fhuair sinn a choille timchioll oirnn, ’s cha do stad sinn aig a sin. Chaidh sinn troimpe chun an taobh eile. Bha dùthaich réidh romhainn a nis, gun tigh gun bhaile ri faicinn. ’S e so a b’ fheàrr. Cha robh sinn fhathast a ’g’ iarraidh còmhdhailaiche gus am biodh co-dhiubh astar math eadar sinn ’s a chuarraidh.

Ràinig sinn coille eile, chaidh sinn gu math domhain innte, ’s a sin stad sinn. Cha bhìodh e sàbhailte leantail oirnn ri soills’ a’ latha, ’s dh’ fheithamaid gu oidhche. Ghabh sinn greim bidhe, ’s las sinn cigarette. Bha sinn saor.

Nuair a thàinig an oidhche, dh’ fhalbh sinn. Thàinig sinn air rathad mór, ach cha do choisich sinn idir e. Ràinig sinn an sin Abhainn. Bha ’n t-uisge socair ’s a ruith domhainn, ’s gun drochaid ’s an t-sealladh, ach dh’ fheumamaid faighinn seachad oirre. Lean sinn pios sios ri a taobh ’s thàinig sinn air càblaichean crochte mu dheich troighean os cionn na h’ aibhneadh ceangailte ri dà phola iaruinn, fear air gach taobh. Bha bàta beag air an taobh thall, ’s bheireadh tu a nall am bàta leis na càblaichean. Bha crann àrd sa bhàta, ’s an ceann shuas aige ruith air rollair air fear dheth na cablaichean, ach bho nach robh fios againne de mar a ghabhadh a bheairt oibreachadh, cha robh ach aon dòigh fosgailte dhuinn.

Rachadh mid tarsuinn làmh os deaghaidh laimheadh crochte ris a chàbla deich Troighean os cionn na h’aibhne.

So mar a rinn sinn. Ach bha mionaidean gu math an-fhoiseil againn os cionn an uisge dhuidh dhomhain ud, le eagal gun treigeadh neart nan dòrn, agus ar beatha an crochadh riutha. Fhuair sinn tarsuinn sàbhailte gu leor ach bha ar làmhan air chrith leis a spàirn a cumail suas na collain.

Chùm sinn oirnn; Bha ’n t-uisg’ a nis ann; uisge mìn drùidhteach gun deò ghaoithe. An ùine ghoirid bha sinn drùidhte chun a chraicinn, agus fuar air a reir. Bha sinn a teannadh air baile. Na faighamaid gu stéisean na treàn, dh’fhaodamaid falach an carbad bathair, ’s bheireadh e leis taobh air choireiginn sinn. Bha ’m baile gun dùsgadh — cha robh e ach mu cheithir uairean ’s a mhaduinn, ’s bha fuaim gleadhrach aig ar brogan air sràid-chlachan cruaidh a bhaile. Se so a bhrath sinn. Nochd polisman a mach a dorus ’s ghabh e nall nar coinneamh. Shin e a làmh, “Pàipearean aithnichidh?”

Cha d’thuirt sinne diog.

* “Kommon sie mit, ”ars’ esan, ’s e gar greasad a stigh roimhe air an dorus.

Bha fear eile na shuidh’ aig dasc. Stiùir e ’chorrag ris an aodach a bh’oirnn.

“Englander.” ?

Dh’aithnich e éideadh an airm.

Cha robh reusan dhuinn a cheiltinn agus dh’inns sinn an camp’ as na theich sinn. Bhruidhinn e air a fon: thuirt e rinne gum biodh geàrd a tighinn air ar tòir ma mheadhoin — latha, ach gu faodamaid an dràsda cadal. Fhuair sinn plaid’ an urra, ’s chuireadh ann a seòmar beag a phriosan sinn. Suaint’ anns a phlaidaidh, le ar ’n aodach bog fliuch, chaidil sinn gu deich uairean ’s a mhaduinn. Nuair a dhùisg sinn bha ’n t-aodach air tiormachadh oirnn.

Se baile Wiesenfels a bha so, agus ’s e fior dhaoine gasda bh’ anns na polismain. Bha sinn air culaidh-oillt gach fear teichidh a sheachnadh fhathast, — an Gestapo.

Thainig an geàrd, ’s thugadh gu Mühlhausen sinn, an campa-gleidhaidh a bha cumail priosanaich ris na “h’ arbeitskommando’s” (campaichean-oibreach). Fhuair sinn ar binn a thoirt a mach a’ sin, trì miosan cruaidh — shaothair ann a “straf-lagar” Masbach, cuaraidh chlach eile, ach fichead uair na bu mhiosa na an te theich sinn aisde.

Bha cuarraidh Masbach i fhein air mullach beinneadh. Bha ’chlach na bu chruaidhe ’s na barachean na bu mhotha. Bha ceithir barachean deug chlach againn ri thionndadh a mach gach latha. Bha pleitaichean beaga le figar àraid sgriobht’ oirre ga thoirt dhuinn ’s a mhaduinn. ’S e am figar ochd a bh’ agam-sa, ’s gheibhinn ceithir deug pleit ’s a figar ochd air gach fear. Bha pleit ri chrochadh air gach bara rachadh a mach, ’s gus a’ ruigeadh na ceithir pleitaichean deug agam-sa air ceithir baraichean deug, chan fhaighinn dheth ged a bhiodh an oidhche dhubh ann.

Bha h’uile cleas ga dheanamh gus faighinn dha ’n

* Come with me.

Domhnall Iain MacDhomhnaill an t-ughdar. 1945.

Pàirc na Bànnghinn, Glaschu, April 1940. An t-ùghdar is Ruaraidh McDhomhuill, Uidhist-a- deas, air fòrladh bho’n Fhraing. Màiri, piuthar Ruaraidh a ceile-pòsda Uisdean MacCarmaig, is Ailein beag comhla riutha.

Gillean a Uidhist-a- Deas an Camp-Oibreach 323, Freyburg. 1941. Nan Seasamh: cli gu deas. an t-ùghdar — Ruaraidh MacDhòmhnaill — Niall MacAonghuis — Ruaraidh Mac an-Tòisich — Fionnladh Mac Dhòmhnaill. Nan Suidhe: Cli gu deas. Domhnall Mac an-T- saoir — Domhnall Iain Moirasdan — Tormad MacIonghuin — Donnachadh Mac Carmaic — Niall Walker.

Uidhistich, Goill, Sassunaich is Astralanaich Arbeits-Commando 323 Stalag IXC.

Pairtidh anns a’ champa — Pozen, 1943.

Gillean anns Stalag XXIB — Warthlagen.

An t-soraidh dheieanach. Na gunnachean ga losgadh.

Uair na dinnearach an cuarraidh-chlach Freyburg.

ospadal. Bha ’n obair cho cruaidh, ’s na làmhan againn nan gàgan cruaidhe fosgailte le casan nan òrd. Nuair a ghearainamaid, chanadh an gaffair. “Mùin oirre.”

Dh’fheuch sinn so, agus bha e na b’fheàrr na leigheas eile ’fhuair mi riamh airson ghàgan.

Bha aon ghille a Austràlia ann, ’s thàinig e far an robh mi fhìn aon latha ’s a chuarraidh.

“An toir thu dhiom pios dheth’ n lùdaig leis an òrd,” ars’ esan.

“Glé mhath,” arsa mise, “ma sheasas tu ris.”

“Seasaidh,” ars’ esan, “mu tha ’mhisneach agadsa nì e.”

Bha oir gheur air dàrna ceann an ùird. Chuir esan a làmh air cloich mhòir. Thog mis’ an t-òrd os cionn mo chìnn, ’s an taobh gheur gu h’iosal. Ach aig a mhionaid mu dheireadh dh’fhàilig mo mhisneach. Leig mi sios an t-òrd gu socair air an làr.

“Chan urrainn mi dheanamh,” arsa mise.

Bha Joe Hay a Arasaig na sheasamh faisge.

“Cuiridh mise dhiot i,” ars esan.

Thog e suas an t-òrd. Leig e sios le’ neart e air lùdag an Astràlainaich. Chuir am fear sin a làmh eadar a dhà ghlùin, ’s dàrna leth na lùdaig aige fhathast air a chreig. Thog e ’cheann.

“Thanks a million, pal, ”ars’ esan.

Chaidh a thoirt dha’n ospadal, ’s chan fhaca sinne tuilleadh e. Bha a lùdag ga dhith, ach fhuair e caoiteas ifrinn Masbach.

Fhuair Domhnall Iain Moireasdan e fhein air falbh a Masbach.

Chuir e stocainn mu chois, ’s dhoirt e coire do dh’ uisge goilteach oirre. Mun d’ thug e dhith a’ stocainn bha ’chas na h’eòlan dearg. An ceann dà latha bha a’ losgadh air cladhach, ’s thugadh Domhnall Iain dha ’n ospadal. Chan fhaca mise tuilleadh e gus na thachair mi ris an Uidhist.

Bha ’chuarraidh air mullach na beinne, ’s bha bheinn mu choig ceud troigh a dh’ àirde. Chan fhaight’ a mach gun

fhios, ’s cha robh tighinn aisd’ ach an aon rathad. Ach theich dithis aisde!

Cha do dh’fhan “China MacDonald” riamh fada an campa ’s am bith. Se “china” a theireadh e ris gach duine ’s thugadh “China” air fhein. Theich “china” agus gille sasunnach a cuarraidh Masbach, a cromadh còrr is leth cheud troigh le aodann creige air an gann a ghlacadh iad greim-coiseadh. Rugadh oirre ’s cha robh a’ luchd-ceasnaichaidh a creidsinn gur ann a Masbach a theich iad.

Chaidh na trì miosan seachad. Cha robh cluichadair ball-coiseadh no bocsair riamh cho smioral ruinne a fàgail Masbach. Bha ar féithean mar chnapan rubair, ’s an com ’s na làmhan againn cho dubh leis a ghréin ’s gun iomrallaicheadh neach nar ’n ìnnseanaich sinn. Tha mi smaointinn gum buinigeadh mid a’ réis a b’fhaid’ aig na h’ Olympics gun aon bhristeadh analach.

Dh’fhàg coig duine deug againn Masbach gu Factoridh sìl am baile Erfurt, ach cha do lagaich so neart nan luchd-oibreach. Bha luchd-teichidh gan dìteadh an cómhnuidh, ’s cha robh gainne fir-bristidh air Clachan Masbach.