5 ERFURT

Se mo bheachd gur e Erfurt baile cho briagha ’s a chunnaic mi. Sràidean leathainn, còmhnard le sreathan chraobhan a’ fàs aig iomall cuid dhiubh. Bha na sràidean an còmhnuidh glan gun smodal a fighinn laighe fad’ oirre, ’s an dùthaich mun cuairt cho uaine ’s cho torrach ri talamh air na laigh mo shùil. Le cearcall do thalamh beairteach mar so ga chuartachadh, gabhaidh e tuigsinn an dòigh ’s an robh Erfurt na aon do phriomh-bhailtean na Gearmailt a thaobh gàirneilearachd-Margaidh is fàs sìl. Bha achaidhean, còrr is mile dh’fhad ’s a leúd a sìneadh a mach bho oir-a- muigh a bhaile, leis gach seòrsa curachd a ruighinn ìre blàth ann.

’S ann le companaidh “Zieglers” a bha na gàraidhean-margaidh, ’s Factoridh mhór aca ’s a bhaile. ’S ann a g’obair ’s a Factoridh a bha sinne. Bha an camp’ aig iomall a bhaile, leis an fhensa abhaisteach do wear-bhioraich mun’ cuairt air, dusan troigh a dh’àirde. ’S e atharrachadh mór a bha so an deidh poll is clàbar Masbach. Bha mise ’s ceathrair eile ’g ’obair aig bùird a bha làn do phacaidean d’on h’ uile gné sìl. Bha mìltean do phàipearean-òrdain a stigh as gach ceàrn dha ’n dùthaich. Chuiràmaid cuairt air a bhòrd le pàipear-òrdain am broinn bocsa beag, ’s bha na pacaidean a bha òrdaichte air a phàipear gan cur ’s a bhocsa, ’s am pàipear-òrdain leis. Aig ceann shios a bhùird bha an t-iomlan ga phacaigeadh, ’s am parsal a ruith a mach air * crios-gluasadach troimh bhalla na Factoridh ’s ga luchdaigeadh an sin air carbad-aìseig. Bha na mìltean parsal a dol a mach gach latha gu gach ceàrn dha ’n dùthaich ’s an dòigh so, ach ’s e parsalean gu math neònach a fhuair na ceannaichean a bhliadhn’ ud. Am fear nach

* conveyor-belt.

robh g’ iarraidh ach pacaid no dhà do shiol turnaip no currain airson bideag bheag gàraidh, gheibheadh e trì no ceithir do Khilogramms ponair no peasair ’s naoi no deich a phacaidean celery no leeks. Am fear a bha òrdan mór a stigh aige, gheibheadh e pacaid do fhras churran ’s tòrr do phàipeir glas. Bu thoigh leam an aodainn fhaicinn nuair a ràing na h’ òrdain a bhliadhn’ ud.

Bha na fir cho gann ’s an dùthaich — bha iad ’s an arm gu gle bheag — agus s’e boireannach a bh’ann an ughdarras air an ùrlar againne. Te ruadh, ’s e “Ginger” a bh’againn oirre. Bha car do dh’eagal aice romhainn. Gu math tric, nuair a dh’ fhàsamaid searbh a g’obair thòisicheadh blàr leis na pacaidean. Gun rabhadh ’s an bith gheibheadh tu Kilogram pònair no peasair an taobh a chìnn. Bhiodh an t-urlar tiugh leis gach seòrsa sìl.

Chuir “Ginger” a ceann a stigh an dòrus aon latha, ’s bha Kilogram peasair aice ’s a bhus. Thuit i ann am paiseanadh. Leum sinn uice, ’s dhoirt sinn uisg’ air a h’ aodann. Nuair a thainig i mun cuairt, thug sinn bàr am fear do chocolate dhi ’s cheannaicheadh sin i ged a bhiodhmaid air a leth-mharbhadh. Sguab i fhein an t-ùrlar comhla ruinn, ’s cha deach a chùis na b’ fhaide.

Bha rannsachadh ga dheanamh oirnn gach feasgar mu falbhadh dad. Bha a phònair air leth math mar bhiadh ’s bha iad a g’ aithneachadh gu robh i falbh, ach cha rannsaicheadh iad daonnan ach na bagaichean ’s na pòcaidean. Bha sinne ceangal streang mu osain nan drathaisean beag’ a bh’òirnn, agus thoilleadh ceithir no coig do phacaidean pònair eadar ar dà chois. Cha do rinneadh a mach riamh sinn. Se Feusd mhór a bh’ anns a phònair air a praoiligeadh còmhla ri ham nam parsalean.

’San Earrach bha sinn a muigh anns na h’ achaidhean a cur. Bha na currain — slàn mar a cheannaichear ’s a bhùthaidh iad — gan cur an tuill ’s an talamh. Bha na sreathan tholl deante romhainn ’s na currain ri chur annta, fear anns gach toll, le taobh a bharra gu h’ àrd dhiubh. Bha

’n toll ga dhùnadh le ùir ’s bha so a fàs gu fras.

Dh’ fhalbh sinne a Factoridh Zeiglars mu faca sinn tòradh air saoithrach — curachd na bliadhn’ ud, ach ’s e mo mhór bheachd nach robh an toradh ach leibidach; bha chuid bu mhotha dheth na currain cuirte ’s an ceann ceàrr gu h’ ìosal dhiubh. Saoil na dh’ fhàs iad riamh?

Rinn mi fhin ’s “tich” Cowper a Sasuinn suas gun teichamaid. Bha sinn a faicinn nach robh a chùnntais oirnn feasgar fior cho-lionta an àm fàgail na Factoridh — Cha robh an geàrd a bh’ ann ro chruaidh — agus ’s e am beachd a bh’ againn fuireach a falach ’s a Factoridh nuair a dh’ fhalbhadh càch feasgar. Gheibhamaid a mach air uinneig no air dòigh air choireiginn eile.

Dh’ fhuirich sinn am feasgar so air lobhta air an dàrna stòiridh a measg phocannan sìl, ’s leig sinn le càch falbh. Cha do chùnntais iad idir càch an am falbh, ’s bha cheud rubha seachad againn.

’S e nis faighinn a mach nuair a thigeadh dubhar na h’ oidhche. Cha bhiodh “Appell” ’s a champa gu am cadail, ’s cha bhiodh an tòir nar déidh gu sin.

Nuair a dhorchnaich i ghluais sinn a nuas gu h’ ìosal. Sheall sinn mun cuairt. Bha fear freicadan-oidhche na shuidh’ ann an oifis bhig, ’s daga na laigh’ air a bhòrd air a bheulaibh. Bha sinn cìnnteach gu robh an daga làn ’s nach caoimhneadh e losgadh leis ach e sinn’ fhaicinn.

Cha robh so cho math.

Dh’ fhairich sinn straighlich a muigh. Thugadh glag air na glasan ’s a sin thàinig gnogadh cruaidh. Leum sinn fo thòrr do phocannan falamh a bha faisg. Dh’eirich a’ freicadan chun an doruis ’s dh’ eubh e có bha sud.

“Politzei. ”

Dh’ fhosgail e ’n dorus. Thainig dithis a stigh. Sheas iad taobh a stigh an doruis a coimhead air a fhreicadan. Chunnaic sinn a mach tro na pocannan nach e polismain chumanta bha so idir: cha robh aodach polis oirre, agus thainig crith oirnn le oillt. Cha robh ach a dhà no tri do

phocannan falamh eadarainn ’s an Gestapo.

Cha robh sinn riamh an teine teth gu so. Nam faighte sinn ’s iad so a stigh, ’s ann aig Dia mór a bha brath dé dh’ eireadh dhuinn. Le ceartas, cha robh còir aca turas a ghabhail ri priosanaich — cogaidh, ach cho robh lagh — eadar-nàiseanta no eadhon lagh ’s am bith a cùnntais aig na brùidean so. Ged a leth-mharbhadh iad sinne, co am buidheann anns a Ghearmailt aig a’ robh cumhachd dioghaltas a dheanamh air a’ Ghestapo.

Bha dath bàn air aodann a’ fhreicadan ’s e sealltainn a nùll ’s a nall.

Bhruidhinn fear dhiubh. Dh’ fhoighneachd e mu dheidhinn fear Heinrich Müller. Am b’aithne dha e? De seòrsa duine bh’ ann? ’s mar sin air aghart. Dh’inns am freicadan gum b’aithne, ach cha robh sinne deanamhe móran eisdeachd. Bha sinn ann a fior chuil-chumhaig.

Choisich am fear nach robh bruidhinn mun cuairt ’s sheas e aig taobh nam pocannan.

Bha ’n t-eagal orm anail a tharruinn.

Chithamaid na brogan ’s pios dha ’n bhriogais aige dà shlait bhuainn. Leis an turtar a bh’ aig mo chridhe bualadh bha eagal orm gun cluinneadh e e.

Chaidh mu leth-uair seachad: leth-uair cho fada ’s a dh’ fhairich mi riamh. Dh’ fhalbh iad an sin, ’s dhuin a’ freicadan an dorus; Sheas e greis ’s a làmh fo smigid. Chaidh e sin a stigh dha ’n oifis.

Ghluais sinne mach a measg nam pocannan ’s mar gun cluinneadh esan a fuaim, thàinig e mach ’s chunnaic e sinn.

Tha mi smaointinn gu robh an ceann aige fhathast troimh-a- cheile, agus ’s ann a thàinig giorag na shùilean. An Gestapo an toiseach, ’s a nist dà phriosanach bhreatunnach.

Ach chruinnich e e fhein còmhla, agus dh’ fhoighneachd e dé chuir a so sinn.

“Bha sinn deiseil aig a bhòrd,” arsa mise, “agus chaidh sinn suas gu h’ àrd ’s chaidil sinn. Cha do dh’ fhairich sinn càch a

falbh idir ’s ’sann o chionn deich mionaidean a dhùisg sinn. Feumaidh sinn faighinn chun a champa.”

Chreid e na breugan so, ’s thug e fhein dh’ an champa sinn. Cha deach dad a dheanamh òirnn ach bha ’n oidhearp — teichidh air a bacadh mu ’n gann a thòisich i.

Goirid na dheidh so chaidh sinn gu camp’ eile. Factoridh bhròg, fhathast am baile Erfurt ach air taobh eil’ a bhaile. ’S e ceathrair againn a chaidh dha ’n champa so. Cha robh ann ach àite beag, sia-duine deug a bh’ ann romhainn, ach bha iad sin air a bhi gu math trang mun deach sinn’ ann. Bha “tunnel” an ire bhi deiseil aca mach as a champa. Bh’on is e luchd-teichidh a bh’ annaine, thugadh a stigh dhàn diomhaireachd so sinn, ’s gu robh siathnar dhiubh dol a theicheadh an ceann seachduinn.

Gle cheart! Na faigheadh iadsan air falbh sàbhailte, bhiodh sinne nan déidh mu lorgadh na geàird an “tunnel.”

Ach gu tubaisteach, latha mun robh an t-siathnar gu falbh fhuair na géaird an “tunnel.” Cha robh cothrom air.

Dà latha na dheidh so chaidh a cheathrair againne ’s coignear do chàch a chur gu Mühlhausen, an campa gleidhidh. Cha robh fios carson, ach bha deagh amhrus againn.Bha ’n obair so ro shocair do luchd-tèichidh mar a bha sinne ’s bha sinn cinnteach nach biodhmaid fad’ a’ Mülhausen. Thionndaidh so a mach fior gu leór. Cha be cuairridh-chlach a bha romham-sa an turas so idir, ach àiteachean bu duilghe teicheadh asda.