8 AN DARNA MEINN SHALUINN

An àm sìth’ ’s e àit-oibreach mór a bha a meinn-shaluinn Bischofroda. A bharrachd air a mheinn, bha Factoridh gu h’àrd far an robh a’ salunn air a bhleith ’s air a ghràineachadh, air réir dé am feum gus a’ robh e dol. Bha an obair a dol a dh’oidhche ’s a latha, agus bha na ceudan tunna gan cur a mach anns gach ceithir uairean fichead.

Ràinig mise Bischofroda feasgar briagha foghair an déidh ceithir uairean siubhail ’s an treàn. Chaidh an toiseach mo thoirt do dh’oìfis a Khommandant, agus sin far an d’ fhuair mo dhochas-teichidh a cheud bhuille. Có an Kommandant a bh’ ann ach am fear a bh’ air “Straf-Lagar” Masbach nuair bha mis’ ann. Agus anns a cheart mhionaid anns na dh’aithnich mis’ esan, dh’aithnich esan mise. Thug e seachad òrdan cruaidh gu robh mi ri dhol sios gu h’iosal dha ’n mheinn maduinn a màireach.

“Cha do theich duin’ a Bischofroda fhathast bhon a thàinig mise,” ars esan, “agus chan fhaigh thus’ an cothrom a bhi air thoiseach.”

Uill, cha robh cothrom air, ach cha d’fhalbh mo dhòchas idir.

Cha robh an obair ’s a mheinn buileach dona idir. Cha bhiodh oirnn a dol sios ach briogais is seacaid thana denim ’s nuair a thigamaid a nuas bha sinn a gabhail fo fhras-ionnlaid mun cuireadhmaid oirnn ar ’n aodach fhìn. Gu h’iosal bha mu mhìle ri choiseachd chun an aodainn far an robh a salunn ga bhuinig. Bhiodh na “steigearan” (gaffairean) a siubhal air bighseagalan. Se beairtean-sgriobaidh (scrapers) bu mhotha bh’air uisneachadh ann’s mar sin cha robh an obair fior throm. Ach bhiodh do làmhan ’s do lipean daonnan saillte. Bha blas saillt, air a’

cigarette nad bheul, ’s air a phios arain a dh’ithe tu. Ach bha aon bheannachadh air a bhi shios fo’n talamh an geamhradh ud; cha dàinig oirnn a fuachad fhulang.

Greiseag ro nollaig 1944 bha gille sasunnach a fàgail a champa, a dol gu ruige Mühlhausen, ’s chan fhaca mise dad na b’fheàrr na litir a chur leis gu fear Monty Banks a Dun-deagh, a dh’fhàg mi ann a Mühlhausen. Bha Monty e fhein ann a Masbach, agus bha deagh eòlas — no droch eòlas ’s docha — aig’ air a Khommandant.

Dh’inns mi do Mhonty ’s a litir mun fhear a bha romham na Khommandant, agus cha do chaoimhn’ mi briathran gu math làidir a chur sios mu dheighinn. Bhiodh e freagarrach an so gun cuirinn sios na dearbh fhaclan a sgriobh mi mu dheighinn, oir ’s ann a thaobh nan dearbh fhacail so a chuir mi mo bheatha an cunnart a call.

Thuirt mi mun Khommandant:—

“When I arrived, who was Kommandant here but that swine-faced bastard, our old friend of Masbach. ”

Dh’ìnns mo mar a dh’òrdaich e gu h’ iosal mi ’s a h’uile dad, ’s lean mi orm:—

“May his rotten German bones roast in Hell. If I’m still here when the Yanks arrive, I’ll tear him apart myself with my bare hands. ”

Chuir an gille Sasunnach a’ litir na bhròig ach gu mì-fhortanach, chaidh a rannsachadh ’s fhuair iad an litir. Gu mì-fhortanach dhomh-sa cuideachd ’s e na figarean 1197 a chuir mi aig bonn na litreach. Be so a nummer-priosain agam, ach thuigeadh Monty glé mhath có bh’ann. Thuig na gearmailtich na b’fheàrr e! Nan robh mi air m’ainm a chur rithe cha bhiodh a chuis idir cho furasda dhaibh.

Greis an deidh na bliadhn’ ùire, fhuair mis’ agus triùir eile, a rinn droch dhochann air geàrd, sumanadh gus a dhol gu Bad Zulza. Chaidh a’ litir a chur air mo bheulaibh.

“An tu sgriobh sin,” arsa fear tiugh bàn ann an deagh bheurla.

Leubh mi fhìn a’ litir. Thuig mi gu robh mi ann an teine-

teth. Cha deanadh e móran feum a dhol as àicheadh; bha mi air mo bhrath le na figarean 1197, ach carson a dh’ aidichinn fhad ’s a b’urrainn mi cumail nan aghaidh.

“Cha do sgriobh mise sin idir,” arsa mise.

“Sgriobh pios dheth’n litir air a phàipeir sin,” ars’ esan, ’s e sìneadh dhomh duilleag fhalamh. Sgriobh mi fhìn toiseach na litreach ach ’s e deifir sgriobhaidh a rinn mì.

“Chan e sin do làmh-sgrìobhaidh àbhaisteach idir,” ars’ esan. “Sgriobh t-ainm.”

Sgriobh mi m’ainm air an aon dòigh.

Shin e dhomh a’ litir mu dheireadh a sgriobh mi dhachaidh. Chùm iad air ais i a coimearteadh an dà litir ri cheile, agus s’e an aon làmh-sgriobhaidh a bh’anns na dhà, agus bha an sgriobhadh a rinn mi dhà an dràsda tur eadar-dhealaichte.

“Bheil fhios agad,” ars’ esan “dé bìnn fear ’s am bith a bheir toibheum do dh’ oifigeach gearmailteach.”

Cha d’ thuirt mi guth.

Shin e pàipeir dhomh.

“Cuir t-ainm ris,” ars’ esan.

Sgriobht air a phàipear am beurla ’s an gearmailt bha na faclan:—

“Tha mi g’aideachadh gur mi sgriobh a litir, agus gun tug mi toibheum do dh’ oifigeach gearmailteach.”

“Cha chuir mi m’ ainm idir ris,” arsa mise. Dh’eirich e bho’n bhòrd, ’s thàinig e nall mun cuairt, ’s cha do dh’ fhairich mise a bhuille thainig ugam ’s a chluais gus an robh mi nam shìneadh air an ùrlar.

“Sgriobh a nist’ e,” ars’ esan.

“Cha sgriobh,” arse mise, “ach tha mi g’iarraidh a chommandant Bhreatunnaich fhaicinn ’s a mhionaid.” ’B e Seardsean-Màidsear Townsley an Commandant am Bad-Zulza.

Mar fhreagairt chuir e an cigarette laiste bha na laimh ris a bhus agam. Bha mi goirid dha ’n dorus, agus bha fiosam nach robh e glaiste, ’s ghearr mi leum, ’s bha e fosgailt’

agam ’s mi mach troimhe an iomlaid cairteal na mionaid. Choisich mi sios an trannsa chaol a bh’ann ’s thachair an dà gheàrd rium. Cha tàinig esan a mach idir as mo dhéidh. Thuirt mi ris na geàird gu robh mi déiseil, gun do dh’iarr am fear bàn orm tighinn a mach. Cha d’thuirt mi guth riuth-san mar a thachair. Thill an geàrd air ais leam do dh’ oifis an fhir bhàin, ’s dh’ fhoighneachd e robh mise deiseil gu falbh.

“Thà,” ars’ esan, “Bi chùirt ann am baile Halle an ath mhios.” “Faodaidh tus’ ,” ars’ esan riùm-sa, “do thiomnadh a dheanamh.” Cha tug e guth ris na geàrd de thachair eadairinn roimhe sin; bha fios aige fhein nach robh còir aige bhi air a dhol cho fàda. Bha cùirt nan gillean eile gu bhi ann aig an aon am.

Bha ’n treàn gu fàgail nuair a thainig na pleinaichean. Thòisich am bomadh. Thainig aon phléin a nuas na teine mu astar leth-mhile bhuainn. Leig sinn iollach mhór nuair a chunnaic sinn a chrois dhubh oirre.

An oidhehe sin air a rathad air ais, b’fheudar dhuinn an treàn fhagail agus coiseachd mu thrì mìle mun cuairt baile beag a bh’ann, a thaobh ’s gun deach an rathad-iaruinn a mhilleadh am feasgar sin le bomaichean.

Chaidh mios seachad ’s cha robh sinn a cluinntinn guth air cùirt, ach mur a robh bha sinn a cluinntinn gu leór eile. Cha robh fuaim is turtar nan gunnachean a stad a nis a dh’ oidhche no latha. Bha na rathaidean-iaruinn uile nan iallan, ’s cha robh an salunn a fàgail na Factoridh, le cion innealean-aiseig. Bha na tuathanaich mun cuairt a deanamh latha math dheth ’n t-suidheachadh so, a toirt air falbh na thogradh iad do shalunn leis na cairtean.

Chaidh a mheinn ’s a Factoridh a ghearradh sios gu ochd uairean oibreach anns gach ceithir uairean fichead le cion cumhachd-dealain. Thainig pléin tarsuinn aon latha gu math iosal, ’s leum sinn uile mach a sméideadh le searbhadairean ’s le leintean. Chuir i trì cuairtean os ar cionn a leigeil fhaicinn gu fac’ iad sinn, s’ thug i as dha’n

àird-an-iar a rithist.

* “Deutschland Kaputt! ”Cha chuireadh iad an aghaidh so a nis idir, ach ’s gann gu robh iad a creidsinn a ghnothuich a bha tachairt. Cha robh cogadh ga chur air fonn an dùthchadh fhein o àm Napoleon, ’s ’s e suidheachadh buileach ur dhaibh a bh’ann. Cheasnaicheadh a luchd-oibreach sinne mu dheidhinn na Yanks. De dheanadh iad, ’s dé seòrsa dhaoine bh’annta? ’s a fàgadh iad beò iad.

Mu dheireadh dh’inns na geàird dhuinn gu robh sinn gus falbh maduinn a màireach. “Cà’il sinn a dol,”

“Tha ’n t’òrdan againn. Feumar na priosanaich aiseag gu àite sàbhailte caoiteas trom-theine nan gunnachean.”

“Chan eil sinne g’iarraidh falbh.”

“Feumaidh sinne ar toirt air falbh.”

Maduinn an ath latha, chaidh triùir againn am falach fòn urlar am beachd gum falbhadh càch gun sinn idir. Ach rannsaich na geàird an t-àite bho bhun gu bàrr, ’s cha robh againn ach càch a leantail. Bha na h’ameriganaich mu choig mile deug an iar oirnn, ’s a sior dhlùthachadh ’s se gnothach bochd a bh’ann leinne bhi teannadh na b’ fhaide bhuapa. Ach bha sinn a reusanachadh nach b’urrainn dhaibh ar toirt ro fhad’ an ear, no thachradh na Ruiseinaich oirnn ’s bha cho math leis na geàird a bhi ’n ìongnan an donais ’s a bhi’n iongnan nan “Ruskies.”

Bha na geàird so fior mhath ruinn. Dh’fhàg an t-oifigeach dha’n tug mis’ an teistaneas ’s a’ litir mios roimhe so; tha mi creidsinn gu robh eagal fhein air. Cha robh fear ’s a champa nach cuireadh an gunna ris a cheud chothrom.

An ceann trì latha coiseachd, thainig sinn gu baile, ’s dh’fhan sinn an oidhche sin ’s a laìre-mhaìreach ann a Factoridh na iomall. Feasgar chaidh ìnnse dhuinn nach robh sinn a dol na b’fhaide; nach robh an t-arm ’s a bhaile gus cath a chur suas idir, ’s bha na Yanks mu mhìle muigh. Ach goirid na dhéìdh so, thainig feachd mòr S.S. a stigh, ’s thòisich deisalachadh gus am baile dhion.

Thuirt na geaird — ’s e deichnar dhiubh bha còmh ruinn

* Germany finished.

— gu feumamaid falbh; nach robh cinnt ’s am bith dè dheanadh an S.S. Agus bha sinne air a rathad a rithist. Bha an còmhlan a sior fhàs mór, baidean is baidean a tachairt oirnn ’s a fuireach còmhlan ruinn. Bha gach seorsa nàsain ann, Frangaich, Belgianaich, polaich, Eadailtich is Ruiseanaich; priosanaich uìle roimhe so, ach a nis a ruith leis an t-sruth, gach aon a leantail a chéile. Bha criochan dhùthchannan air am putadh an dàrna taobh ’s bha gach pearsa mar aon teaglach, Ruiseanach, Breatannach, no Eadailteach. Cha robh anns gach fear ach ball dheth ’n chinne-daonnda, a cò-phàirteachadh anns an aon driod-fhortan. ’Se eadhon an aon chànan a bh’ againn ri cheile ged be a ghearmailt fhein i.

Bha sinn an oidhche sin ann an tigh tuathanachais mu chòig mile ’n ear air a bhaile as na dh’fhalbh sinn. Bha tancaichean is carbadean-iaruinn a tighinn seachad air a fuadach air ais aig an arm a bha brùchdadh air a muin. Cha robh ’s a chuid mhòr dhiubh ach balaich òga mu sheachd-bliadhn’ deug, ’s bha iad claoidhte le sgios is cion cadail. Ged bu ghearmailtich fhein iad bha truas againn riutha, ach aig an aon àm nuair a smaointichmaid air Poland, air a Fhraing ’s air an Olaind, ’s gach dùthaich Eòrpach eile a stamp iad fhein fon casan, theiramaid“ ’s math an airidh.”

Mun tàinig a mhaduinn bha sligean na Yanks a spreadhadh air gach taobh dhinn.

Thainig reìsamaid thancaichean gearmailteach a stigh far an robh sinn ’s b’fheudar sinne thoirt air falbh a rithist. Da’ mhile eile coiseachd ’s cha fhaighamaid na b’fhaide. Bha sinn cuairtiche. Tigh Tuathanachais eile, ach an gluasad mu dheireadh.