9 SAORSA

Bha ’m biadh air fàs gann. Cha robh gach neach ach ga chuideachadh fhein, na geàrd ghearmailteach cho math ruinn fhìn.

“Feumaidh sinne ar lìbhrigeadh sàbhailte dha na h’ameriganich,” chanadh iad, “agus feuch gun cuir sibh a stigh facal math air ar son.” Bha so furasd’ a dheanamh, oir ’s e geàird fior ghasda bh’annta. Ach caìt an robh oifigeach beag na litreach a nis? Gheibheadh na Yanks a theistanas nuair a thigeadh iad nan robh e còmhla ruinn a so. Càit an robh am fear bàn a chuir a’ cigarette ri ’m bhus ’s a chuir ann am paiseinadh mi le dòrn ann an toll na cluaiseadh? Càit a’ robh fear mòr dubh na cuip rubair? Ach gu mi-fhortanach cha robh duine dhiubh so, ’s an fheadhain a bh’ ann cha b’urrainn dhòmhsa no do d’fhear eile droch fhacal a ràdh mun déidhinn.

Chunnaic sinn fiadh an iomall na coilleadh os ar cionn. Thug fear dheth na geàird a mach a rifle agus chuir e ri shùil i. Shuidhich e ’n t-astar mu thri ceud metre air a rifle. Leig e mach am peileir agus anns a cheart mhionaid thuit am fiadh. Gun dàil ’s a bith bha e fhéin agus deichnar phriosanach aig an fhiadh, ’s chuireadh crioch cheart air. Fhuair e cheud pheileir ’s a cheann ach bha e fhathast beò. Shlaodadh a nuas le rop’ e, dh’ fheannadh e, agus ann an cairteal na h’uarach bha an carcas gu leir am broinn a ghoiladair mhóir a bha suidhichte ri taobh an tighe, agus teine lasrach fiodha fodha ga ghoil.

Bha lipean gan iomlaich a g’ eisdeachd ri fuaim an fhéidh a goil, ’s bha gach fear a faicinn na inntinn fhein cnap do shithionn feidh air a bheulaibh, nuair a thàinig fras do pheileirean “machine-gun” tarsuinn os ar cionn.

Chuir iad teine as na creagan àrda bha mu choinneamh an tighe. Chaidh gach duine gu fasgadh. Chùm so a dol mu leth-uair, ’s a sin stad e. Nuair a thàinig am balbhadh so, dh’ ealaidh sinn a mach, ach cha robh dad ri fhaieinn.

Bha mi fhin is Belgian nar seasamh faisg air a gheat a bh’ air beulaibh an tighe ’s a rathad mòr a ruith a nuas an taobh thall dheth. Stiùr am Belgian a chorrag suas ris a rathad.

“Wo ist das?*” ars’ esan

Sheall mi fhin. Bha carbad beag fosgailte a gluasad gu socair, faicillach a’ nuas a rathad a dh’ ionnsaigh an tighe. Cha robh ann ach aon duine. Bha e na sheasamh na bhroinn. Chan e carbad gearmailteach a bha so idir sa bharrachd air a’ sin chan e clogad no aodach-airm gearmailteach a bh’ air an t-saighdeir.

“Americàna,” ars’ am Belgian, ’s e g’eubhach. “The Yanks, ”dh’ eubh mise àird mo chlaiginn. Bhruchd ceithir fichead duine chun a gheat, ach dh’ eubh na geàird gabhail air ar sòcair. Mun d’fhuair fear a charbaid chun a gheata bha dusan no còrr againne mach troimhe.

Bha a’ saighdear na sheasamh ’s a charbad agus “Tommy-gun” aige cochte ruinn.

“Kameràd”ars’ esan.

Dh’ eubh sinne gu dearbh gur e; gur e priosanaich a bh’ annain.

“Not you, but these other guys, ”ars’ esan.

“Tha iadsan gan toirt fhein suas.”

“Ma thà,” ars esan, iarraibh oirre na h’airm a chur na seasamh ris a bhalla.” Dh’ ìnns sinne so, ’s rinn na gearmailtich mar a dh’ ìarr e. Gun mionaid moille, bha airm nan geàrd ann a làmhan phriosanach, agus bha mis’ air fear dhiubh le rifle làn nam dhòrn. ’Smi bhà gam fhaireachdain fhìn làidir, ’s mi nam shaighdeir armaichte. Bha faisg air coig bliadhna bho ’n thàinig orm a rifle a leigeil sios air a rathad mhòr aig St. Valery; coig bliadhna anns na dh’fhiosraich mi fior ghràinne-mullaich na h’uaisle

* Who is that?

anns a nàduir dhaontach, ach air a laimh eile bruidealachd is fior cheann-iosal na droch-bheairt ann an deiligeadh mhic an duine ri a chò-chréutair. Coig bliadhna anns a robh a’ Roinn-Eòrpa an greim ann an glamaradh iaruinn; glas a bha sealltainn uairreanan neo-chomasach a bristeadh. Bha na cumhachdan deamhnaidh a chùm dùthchanan bochda fad bhliàdhnachan fo chuing thràilleil a call a neart ’s am brìgh ach fhathast cha d’ thug iad suas. Ged à bha an ciontan na truime na ciontan eile riamh a dhubh ainm a chinne-daonnda, cha gheilleadh iad ’s feachdan a cheartais aig an dorson. Bha priomh chraobh cumhachdan an dorchadais, a thog a ceann am a meadhoin na Roinn-Eòrpa, ri spionadh glan as a bhùn, mu seachdadh gach meanglan a bha tarruimin sùgh bhuaipe.

Bha mise nist’ a dol a chur na Gearmailt air a beul foidhpe, ar leam fhìn, ’s gunna nam làimh! Bha naoinear eile còmh rium a faireachdainn nan aon ghluasadan-inntinn, ’s iad fhein fo’n armaibh le gunnachean is peileirean gearmailteach. Ach thugadh an aire do dh’ fhear dheth na geàird ga phutadh fhein a mach troimh an dùmhladas sluaigh a dh’ ionnsaigh a charbaid, agus e cur a laimheadh gu cùl a chrios leathair a bha mu mheadhoin. Mum priobadh tu do shùil, bha e ’n greim aig triùir no ceathrair, agus an daga bh’anns an truaill air a chùlaibh air a thoirt as. Chaidh a lìbhrigeadh suas dha’n ameriganach gun daga gun chrios gun seacaid.

Bha mòran cheist gan cur air a Yank. Càit’ a robh càch? A’ robh iad fada bhuainn? A robh smoc aige no robh chocolat aige? Bha roinn dha’n dà ghoireas sin aige, ’s thilg e mach pacaidean cigarettes is chocolate, Ach nàdurra gu leòr cha robh aige na riaraichadh còrr is ceithir fichead duine. Bha mise ri taobh a charbaid, ’s thug mi aon cigarette a pacaid, ’s riaraich mi ’n còrr. Dh’ iarr mi “autograph” air a Yank, agus thug e sin dhomh, ’s do dh’ fhear no dithis eile. Bha leabhar-pàighaidh an airm fhathart nam phoca, agus ’s ann air duilleig fhalamh dheth a sgriobh e ainm ’s a sheoladh, ann a New York City. Tha ’n duilleag sin agam fhathast gleìdhte

gu cùramach.

Bha esan cho moiteil ’s cho àrd-inntinnach ruinn fhin ’s e air còrr is ceithir fichead priosanach a shaoradh leis fhein a làmhan na nàmhaid. Loinig e suas na gearmailtich air a rathad ’s chùm e fhein as an deìdh air ais gu far an robh a luchd-dùthchadh mu chairteal a mhile suas a’ rathad. Dh’iarre òirnne leantail air a chùl mar a thogramaid. Cha bu ruith ach leum leinne sin a dheanamh. Thachair tuilleadh Yanks ruinn air a rathad, ’s bha gach fear a foighneachd a’ robh na gearmailtich so dona dhuinn, ma bhà gun deiligeadh iadsan riutha. Ach cha b’urrainn dhuinne ràdh gu robh. Thug iad leotha na geàird ’s chan fhaca sinne tuilleadh iad.

Bha biadh is smoc gu leór aig na Yanks. ’Se annas mòr a bh’ anns an aran gheal, ’s ar leam nach fhaca mi riamh na bu ghile. Chaidh campa Ruiseinach a shaoradh anns an aon latha, ’s mar sin bha mòran bheul ri ’m biathadh. Cha robh na Ruiseinaich idir cho fortanach-ruinne, oir cha robh an dùthaich aca-san idir a stigh fo lagh eadar-nàiseanta, ’s mar sin cha robh a chrois Dhearg a gabhail turas riutha. Bha iad gun bhiadh ach na gheibheadh iad o na gearmailtich, ’s aig an aon àm a fulang droch ghiollachd bho làmhan a naimhdean. Bha so gu ìre mhóir na reusan gun do thionndaidh iad air na gearmailtich mar chait-fhiadhaich nuair a shaoradh iad ’s b’ fheud ar dha na h’ameriganaich sinne chur nar polisman a dion sluagh an aite — mnathan is clann gu leòr dhiubh — air dioghladh-fiach nan Ruisainach. Choisicheadh iad sios an t-sràid le cabair mhòir bhataichean, ’s cha robh uinneag bùth no tighe ga fàgail slàn. Fear no té a bha rompa bha iad an cunnart am beatha. B’ fheudar do choignear againn a dhol a stigh do bhùthaidh aon latha ’s dà Ruiseinach a tachdadh na h’ighinn òig a bh’ air cùl a chunntair.

Shaor na Yanks an camp’ aca mar gum biodh an diugh. A màireach chaidh iad sios dha’n mheinn mar a b’ àbhaist ’s chroch iad na “steigearean” uile ’s gach fear eile nach d’ fhuair tàradh as. Stiall iad a nuas bratach air a robh dealbh Hitler ann a meudachd-beatha, ’s cha do dh’fhàg iad iall an

tàth a chéile dhi. Bha iad eadhon a sàs innte le ’m fiaclan.

Bha sinn coig latha deug a’ so còmhla ris na Yanks, ’s cha robh dith bidhe no smoc oirnn.

Bha mi fhin ’s gill Obardheanainach latha nar suidh’ air cnoc os cionn baile beag a bha ri ’r taobh. Thàinig dithis chloinne — gill’ is nighean — far a’ robh sinn ’s thug sinn dhaibh chocolat. Cha robh latha tuilleadh nach tigeadh iad a dh’ iarraidh bàraichean eile. Dh’ fhoighneachd sinn dhaibh aon latha a’ robh deoch ’s am bith a stigh aca, mu bha iad a thoirt botull leotha an ath latha. Thill iad feasgar. “Tha ar màthair a g’ ràdh mu tha deoch a dhith oirbh, sibh pein a dhol sios ga h’iarraidh,” ars’ a nighean.

Gle cheart: Dh’fhalbh sinn còmhla riutha, ’s rainig sinn an tigh. Cha robh ann ach a màthair, bhiodh i mu dheich bliadhna fichead, agus sean bhodach ann a leabaidh ’s a cheann eile. ’Se boireanach fior ghasd’ a bh’innte ’s chuir i truinnsearean is spainnean is sgeinnean air bórd ’s bha dùil againn gu robh cuirm mhòr gu bhi ann. Ach cha Tàinig chun a bhùird ach slis thana no dha do dh’ aran dubh seagail is bideag bheag do shausage agus cupa do chofaidh dhuibh a chaidh a dheanamh air cnothan an daraich. Chuir i na bh’ aice stigh nar tairgse cho beag ’s ga robh e.

Thug i an sin a nuas botull do stuth geal air dath an uisge. Cha robh brìgh a stuth a bh’ ann cho math ri iomadh uisg a dh’òl mi, ’s mar sin dh’fhàg sinn aic’ e. Ach thill sinn a rithist am feasgar sin le eallach do chrogain feòladh is bainne, agus chocolat dh’an fheadhainn bheaga, ’s cha do dhi-chuimhnich sinn idir am bodach. Thug sinn uige coig pacaidean do thombaca gearmailteach a spùill sinn a stòr airm. Bha féisd ’s an tigh bheag an oidhch’ ud nach robh a leithid an aon tigh eile ’s an dùthaich.

Thigeadh an te bheag a stigh le ruaiseadh; thogadh i suas a làmh ’s dh’eubhadh i “Heil Hitler.” Leumadh a màthair uice s chrathadh i i.

“Chan eil math dhut a bhi g’ràdh sin tuilleadh.” Cha robh fios aig an té bhig gu de ciall nam faclan no idir carson nach

fhaodadh i an labhairt tuilleadh, ach bha deagh fhios aig a màthair. Ged bha Hitler fhathast gun toirt suas, ’s e dùthaich bho thaobh eil’ an t-saoghail a bha nist a riaghladh a bhaile-dachaidh aice-se, ’s air reir mar a labhair i fhein rinn, mar a biodh cùisean na b’ fheàrr cha robh doigh gum b’urrainn dhaibh a bhi dad na bu mhiòsa.

Bhiodh ceilidhean mòr againn còmhla ris na pòlaich. Bha iadsan fhathast ’s a champ’ anns a robh iad a g’obair nuair a shaoradh iad, ach coltach ruinn fhin, a nis air an cumail suas leis na h’ameriganaich. Bha seòrsa do dheoch aca a rinn iad fhèin air rùsgan buntàta is air stuthan eile, ach bha i fior làidir’s bhiodh seiseanan-oil gu math trom againn. Bha aon Ameriganach còmhla rium fhin ’s ris an Obardheadhainach, ’s chuir sinn cuairt air a bhaile bheag leis an toiseach an tòir dibhe mun tug sinn gu tigh-osda nan pòlaich e. ’Se “Yankie-Doodle” a bh’ againn air.

Bhiodh Yankie-Doodle a falbh ’s a’ rifle crochte ri ghualainn ’s an clogad-cruadhach mu cheann ’s cha toireadh e nuas cuid seach cuid dhiubh. Bha e aon oidhche còmhla ruinn a ceilidh air na pòlaich, ’s cha robh mi na leithid a cheilidh riamh. Chaidh òrain phòlach is Ameriganach, bheurla is ghàidhlig is Ruiseinach a sheinn, ’s chaidh slàinte gach dùthaich fon ghrèin òl ach a ghearmailt a mhàin! Air reir ’s mar a dh’innseadh dhomhsa rithist, ’s e dà phòlach a chuir an triùir againne air ais chun a champ’ againn fhìn, ach nuair a dhùisg mise ’s a mhaduinn, bha Yankee-Doodle na shìneadh air mo chùlaibh ’s a’ rifle ’s an clogad-cruadhach fhathast gun chur dheth, ’s e na shuain chadail.

Bha saorsa na dhoigh-beatha buileach annasach dhuinn. Bha e doirbh a chreidsinn ’s a thuigsinn gu faodamaid falbh mar a thogramaid uair sam bith do dh’ àite sam bith ach gun a dhol ro fhad air falbh. Bha sinn fo churam nan Ameriganach, ’s ged nach robh iad nan geàird oirnn anns an aon seagh anns a’ robh na gearmailtich bha ughdarras aca thairis oirnn mar uachdarain-airm, ’s gu dearbh cha robh sinne cur an aghaidh dad dheth sin. Bhiomaid a mach ’s a stigh do

thighean nan gearmailteach tric. Cha robh air fhàgail aig na tighean ach boireanaich is clann is fior shean daoine, ach bha iad sin uile cho taingeil ruinn fhin gu robh an cogadh gus a bhi seachad. Bha iad uil’ ann an droch staid. Cha robh biadh ann ’s cha robh airgiod no obair ann, ’s an fheadhainn aig a robh beagan airgid, bha e gun fheum dhaibh ’s gun dad ann a cheannaicheadh iad leis. Dh’ aidicheadh iad nach do rinn Riaghaltas nan Nazi’s ach an dùthaich a sgrios; gu robh gainne aig an t-sluagh choitcheann eadhon mun do thoìsich an cogadh idir nuair a bha gach goireas a b’fheàrr ga chumail ris an arm, mar a dh’fhoillsicheas ràdh suaicheantais nan Nazi gu soilleir; “Gunnachan ro ìm.”

An déidh seachdainn a chur seached a’ so, chaidh na bha nar measg do bhreatunnaich ’s do chanadianaich a thoirt gu baile Magdeburg far a’ robh sinn ris na pleinaichean fhaighinn a bha gus ar giùlan a nall do Shasuinn. ’Sann a so a chuala sinn an toiseach bho na Yanks mu dhéidhinn nam campaichean brùidealachd sin mar a bha Belsen is Buchenwald. ’Se feadhainn dhiubh so a shaor campa Buchenwald, agus bha e doirbh a chreidsinn gu robh an aisnis a thug iad dhuinn air fior. Chunnaic mise feadhainn a campa Buchenwald bliadhna no dhà romhe sin ann an Erfurt far a’ robh iad a g’obair ’s a stèisein ann fo gheàird ’s cha robh an coltas dad na bu mhiosa na duine againn fhìn. Ach air reir choltais ’s e feadhainn air a cheud sheachduinn no dhà ann a chunnaie mise, no feadhainn a bha gu math a “stigh air a chrùn.” Ach aig an aon àm chunnaic mi fear no dithis dhiubh a faighinn brosnachadh goirt le stoc a rifle.

Tha eachdraidh nan campaichean oillteil sin fiosraichte dha’n t-saoghal gu leir fada ro an diugh, ach aig an àm ud, air ùr-chluinntinn bhòn na dearbh dhaoine a shaor Buchenwald, bha an aisnis gu ìre mhòir do-chreidsinn dhuinne, agus faodaidh mi ràdh le cìnnt, do roinn mhòr do shluagh cumanta na Gearmailt fhein. Bha fios aca gu robh a leithidean so do champaichean ann, airson priosanaich politiceach ach cha chuala a mhòr-chuid dha’n lùchd-

oibreach a bha sinne ’n dlùth-chomunn riutha iomradh riamh air na seomraichean-gas far an deach còrr is sia muillean Judhach a chur gu bàs. ’Sann a nis a thuig mise gu soilleir an seòrsa dùthchadh anns a’ robh còig bliadhna dheth ’m shaoghal air a dhol seachad, agus tha mi gam chùnntais fhìn fortanach nach robh a’ fiosrachadh so agam fad na h’ùine sin. Nam biodh, ’s docha nach robh mi air a bhi cho dàna ’s cho dalma iomadh uair gus dearg aghaidh a thoirt air feadhainn nach b’ aithne dhomh.

Bha fiosam le cinnt a nis nan robh gnothach na litreach air tachairt bliadhna no dhà roimhe so, nuair a bha a Roinn-Eòrpa gu leir glaìst’ ann an glamaradh iaruinn na Nazi’s, gum biodh mo bheatha-sa an geall na b’fhiach i. Bha iomadh doigh aig a bhàs air do bhualadh ’s an dùthaich ud ’s na làithean ud, agus sin gu h’àraid mu bha thu ann a “straf-Lagar,” far am bithinn-sa gun aon teagamh air reir a chiont’ a bha nam aghaidh. Bha mòran do dh’ainmean leòmach air ‘Murt’ ’s a na campaichean ud, ’s a bharrachd air a sin cha b’ ann do leithid “straf-Lagar” Masbach a rachainn air an turas so idir.