An Aghaidh Choimheach
Dh’aithnich Doilidh a bhràthair a’ cromadh ás a’ phléana ... có nach aithnicheadh Canéidianach air a thrusgan? ... agus ghabh e a-null ’na choinneamh. Bha inntinn agus a chuimhne a’ ruith roimhe, a’ cur sgleò air a léirsinn fhad’s a choisich e thuige.
A’ cheud rud a mhothaich e, cho aosda is a bha Aonghas Iain.
Rug iad air làimh air a chéile agus dh’ainmich iad a chéile anns an fhuachd. Bha gaoth neimheil bho’n Bhàgh a’ sguabadh thairis air an réidhlean fhosgailte, a’ slacadaich còta soilleir Aonghais Iain agus briogais Shàboinn Dhoilidh mu ’n casan. Sheall iad gu h-èasgaidh ri chéile. Fad tiotadh, dìreach, gach bràthair le boillsgeadh a’ coimhead troimh shùilean an fhir eile, agus an uairsin dithis bhodach ag amharc sùilean a chéile.
Bha dùil aig Aonghas Iain gun taomadh faireachdainn air choireigin a-steach air—rudeigin a bhiodh a cheart cho làidir ris a’ chianalas—nuair a chuireadh e a chasan a rithist air talamh Leodhais. Nach robh còrr agus dà fhichead bliadhna bho dh’fhalbh e ás? Ach cha do dh’fhairich e dad, ged a dh’fheuch e e fhéin a dhùsgadh. Thubhairt e ris fhéin an toiseach gum b’e an sgìos a bu choireach, ach thuig e a nise nach b’e, gur e seòrsa de mhiann bàis a thug ann e, gun robh seòrsa de bhreitheanas roimhe. Agus Doilidh Beag cho rag, crìon, le droch dheud agus dreach na h-aimsir air a ghnùis chaoil.
Thubhairt e ri Doilidh gun robh e sgìth.
“Tha mi sgìth—glé sgìth,” ars esan, a theanga ri strucadh troimh chànain far am b’àbhaist dhi bhi dannsa.
Leag Doilidh sùil mhìogach air.
“Tha. ’S fhada bho dh’fhàg thu ’n taigh.”
Ghabh iad taxi bho’n dróm a-steach am baile. Chrom iad ás aig an Royal, agus choisich iad sìos gu bàrr a’ chidhe gun dad a chòmhradh eatorra. Bha Aonghas Iain le ìongnadh a’ toirt fainear mar a dh’atharraich an t-àite. Cha b’e nach do dh’atharraich Trail, B.C. , cuideachd, le caran an t-saoghail. Ach cha robh dùil aige ris a leithid an sud—dh’fhairich e mar Rip Van Winkle. Smaoinich e ciamar a dh’ìnnseadh e seo do Dhoilidh ach cha b’urrainn dha.
Cha robh Doilidh idir air a dhòigh a’ màgail air a’ chidhe ’na dheise-Shàboinn agus bha sin follaiseach ’na aodann.
“Thugainn dhan a’ Royal. ’’ thubhairt e mu dheireadh.
“Royal? ... Oh, sure. Théid gu dearbh.”
Bha e ri deanamh dragh do Dhoilidh nach déidheadh aige air càil a radh ri bhràthair. Ach có air a bhruidhneadh e ris? Dé fios a bh’aig Aonghas Iain mu chaoraich no mu chrodh no mu nì sam bith eile air an t-saoghal? Dh’fhaighnich e dha an ceann ùine ciamar a dh’fhàg e an teaghlach, thall.
Thug Aonghas Iain balgam ás a ghloine, agus dh’innis e dha. Bha Don pòsd ann an Ottawa, obair mhath aige ann an oifisean an Riaghaltais, agus Alex ag obair aig Boeing ann an Seattle, agus Claire pòsd aig fear á Vancouver is dithis chloinne aca.
“ ’Se Gus a th’air am mac aice,” ars esan le gàire mhoiteil.
“Gus,” arsa Doilidh. “Glé mhath. Glé mhath.”
Cha robh fios aige carson a bha Gus glé mhath.
Thug Aonghas Iain wallet ás a phòcaid, làn phàipearan agus notaichean. Tharraing e pasgan dhealbhan ás.
Shìn e air a’ bhòrd iad, agus thog e a rithist iad, aon an déidh aon, a’ bruidhinn.
“Sin Don a nis ... agus Mary—Mairi ... mi fhìn is Sue is Don ... seo Gus, balach da-rìreabh! ... Mairi is Gus is Claire is—o, sin Bill, Bill an duine aig Claire. Gus a rithist, tha e coltach rium ... Alex, Claire, Don is mi-fhìn aig a’ Bhliadhn’ Uir an uiridh ... an taigh agam fhìn, not a bad place, eh? ... Will McLean á Gearrloch agus Sue ... duine math, Will ... cùl an taighe ... Sue a rithist. Chan fhaca tusa Sue a riamh ... bha i brèagha, Sue ... ”
Boireannach eireachdail a bh’anns an dealbh, ceart gu leòir. Sue. Agus aodainn eile nach fhac agus nach fhaiceadh esan. Ainm aig Aonghas Iain dhaibh uile, ainmeannan coimheach neònach. Thug e sùil orra air fad, a dh’aindeoin sin, is e ag aomadh a chinn ri bhràthair. Ach cha robh annta ach leusan, pìosan faileasach pàipeir air bòrd anns an Royal, aghaidhean nach robh ’na shaoghal-san.
Thog Aonghas Iain na dealbhan agus chàraich e air ais ’na phòcaid iad.
Nuair a ràinig iad dhachaidh, bha Anna am piuthar a’ feitheamh an sin, anns an dorus, is i a’ fàsgadh làmhan le fadachd agus iomagain. Chuir i a gàirdeanan mu amhaich Aonghais Iain, phòg i e, agus thug i ceum an comhair a cùil, a làmhan fhathast air gualainnean a bràthar. Bha deòir ’na sùilean.
“Gun dìth thu fhéin ... Gun dìth thu fhéin ... ”
Shuath i na deòir le a h-aparan.
Bha Doilidh is a cheann air fiaradh ’ga coimhead.
“Steach leibh. Trobhad a-steach,” ars ise.
Shuidh Aonghas Iain aig an uinneig, agus sheall e
mun cuairt. Latha bristealach geamhraidh, shaoileadh duine gun robh am fuachd a’ geurachadh oirean an t-saoghail. Bha na beanntan dubhghorm mar a bha iad ’na chuimhne, bha an loch cho làn, an cladach. Cha robh an t-eilean air atharrachadh; bha an t-eilean bithbhuan. Ach nas fhaisge, fa chomhair, chitheadh e mullaich-sglèat, uinneagan móra agus iodhlainnean beaga. Bha seann chairt-chopaig air beulaibh an t-seann taighe, cliathaich a dhìth oirre, cinn nan tromaichean fodha anns an talamh. Na h-eich air a dhol á fasan agus na cairtean ’gan tiodhlaigeadh fhéin air an ceann-dìreach. Agus a dhachaidh fhéin gun mhullach, air tuiteam ’na broinn. Feur garbh odhar a’ fàs air a h-uile nì a bha uaireigin am meadhon a shaoghail. A-mach ás an làraich ud a dh’fhalbh esan do’n Chogadh; am measg an tiùrr chlachan ud a chàraich e uime a dheise, an oidhche a thog e air a Chanada, o chionn fhada mhór an t-saoghail ...
Feasgar geamhraidh ann an 1916, bha an teaghlach gu léir mun bhòrd: Domhnall Mór, Belag a bhean, Iain, Alasdair, Sine, Anna, Aonghas Iain, Ciorstaidh agus Doilidh Beag. Bha Iain agus Alasdair air fòrlagh. Thurchair dhaibh a thighinn dhachaidh air an aon oidhche, agus abair oidhche ann an taigh Dhomhnaill Mhóir. Alasdair ás a’ Néibhi agus Iain ás na Canéidianich, Princess Pat’s, dithis bhalach cho grinn ’s a dh’fhalbh á Leodhas a riamh. Am measg aoibhneis agus onaghail, bha an teaghlach a’ gabhail an naidheachd, còmhladh. Belag, nam faigheadh i leisgeul sam bith, a’ cur a làimh air gualainn no air glùin fear seach fear de “na strainnsearan,” mar a bh’aic orra.
An fheadhainn òga gun ghuth air cadal ri feuchainn orra na bonaidean agus a’ coimhead nan trusgan. Cha robh dìth fuaim no ceol-gàire.
Aig an àm ud, bha Aonghas Iain beagan is sia-bliadhna-deug. Bha e ri faighneachd de bhràithrean an robh medals aca, is e ’ga fhaicinn fhéin le féileadh uaine a’ cluiche na pìoba ’s a chas air a’ pharapet ’s na Gearmailtich a’ losgadh air ’s esan air a leòn gu dona ach a’ cumail a’ dol a dh’aindeoin cunnairt ’s na Sìophortaich a’ gabhail misneachd ’s ag éirigh ag éigheachd Cuidich an Righ ’s a’ deanamh sgrios eagalach air an nàmhaid agus an Righ a’ càradh V.C. air a bhroilleach-san ’s e tilleadh a Leodhas le cas ghoirt ’s a pòsadh te bhrèagha ’s a crochadh a V.C. air a’ bhalla ri taobh a’ chaileandair agus bhiodh e ag ìnnse dha mhic mar a choisinn e e. Fadachd air gus am biodh e an aois falbh do’n Fhraing.
Cha robh a chridhe aig Iain no Alasdair a dh’ìnnseadh dha na bha roimhe an sin.
Fadachd cogaidh no sìth cha robh air Doilidh Beag an oidhche ud. Balach sèimh, cho sèimh ’na ghnè is gun deach earrainn mhór de òige seachad gun fhios da. Dh’fhàg sin ’na bhodach gruamach e o chionn fhada, a’ cnàmh ann an aithreachas.
B’e sud an turas mu dheireadh a riamh a bha an teaghlach cruinn. Sia mìosan an déidh dha dhol air ais bho fhòrlagh, chaidh Iain a chall. Mar a fhuair iomadach pàrant eile, fhuair Domhnall agus Belag fios agus chaidh Belag gu caoineadh, an uairsin agus a rithist nuair a ràinig pasgan beag de threallaichean a bh’aig Iain agus dhà no trì medals ann an céis aodaich dhubh. Deireadh-sgeòil Iain, a dh’fhalbh cho fearail
sunndach á Montreal do’n chogadh, latha is Canada gu léir a’ sméideadh ris fhéin agus ri chomhaoisean òga.
Leig Aonghas Iain osann trom ás. Dad ach air ruighinn Leodhas agus mar-thà am bàs mar neul ’na inntinn. An Canada, ged a chaochail Sue, ged a bha doilgheasan air corra stad a chur ’na cheum, cha robh e a riamh buailteach ri osnaich. Ach cha déidheadh aige air a smuaintean a thogail gu nithean eile. Bha aige a nise, an déidh dha aghaidh a chur air an fheadhainn a bha fhathast beò de a dhaoine, ri coinneachadh agus ri rèite a dheanamh ris na mairbh. Naoinear ann an 1916, triùir an diugh, seann mhaighdeann, seann fhleasgach agus seann bhantrach. Có shaoileadh gun sìoladh iad ás cho luath? Ach mhaireadh an sloinneadh ann an Canada, seach gun robh Don pòsd. Ainm Dhomhnaill Mhóir ann an Ottawa ... agus nam pòsadh Alex ... ainm a bhràthar Alasdair air-san, Alasdair nach do thill nas motha ás a’ chogadh.
Alasdair Dhomhnaill Mhóir ’na shuain chadail ann an rùm beag shìos am broinn na luing-chogaidh. Seòldairean sgìth ’nan cadal mun cuairt air. Gu h-obann, iarunn ’ga reubadh ’s ’ga stialladh, daoine a’ sgreuchail, feòil, sàl a’ taomadh a-steach innte. Saoghal bun-os-cionn. A’ faighinn a chasan fodha. Dean air an àradh. Daoine a’ gabhail dha chéile, a’ mionnan agus a’ gal. Gaidheal eile air a chùlaibh, a’ brunndail, “A Dhia gléidh mi, à Dhia gléidh mi.” Làmhan air an àradh, uile neart ’ga shlaodadh fhéin suas. Guth ag éigheachd—Alasdair! Alasdair! Am fear eile a’ deanamh crònan àmhghaireach ’ga thilgeil
fhéin ris an àradh, a’ feachainn ri sreap. An dà ghàirdean dheth aig na h-uilinnean. Suail. An duine á sealladh, fodha. Suas leis. Muir, dubh agus dearg agus geal, am bàs a’ sluaisreadh mu shliasaidean is e a’ dìreadh. Sprèadhadh eile.
Latha dha robh iad, shaoil leotha nach dìochuimhnicheadh iad gu bràth Iain no Alasdair, ach cha robh ìomhaigh fear seach fear dhiubh aca an diugh. Gillean grinn, dìreach, a bha an diugh dhaibh mar cheumannan sa’ ghainmhich.
Agus an uairsin, an dleasdanas-cuimhneachaidh mu dheireadh, bha e an dòchas, gus am biodh na fiachan pàidhte ... e fhéin ri falbh a Chanada.
Chitheadh e cho soilleir ’na chuimhne na thachair. Athair aig ceann na beinge, Domhnall Mór, a’ sgrùdadh lasraichean an teine, a’ faicinn balaich a dh’fhalbh ’s nach do thill. ’S a nise Aonghas Iain, a thug a bheatha ás a’ Fhraing, esan a nochd a’ falbh a Chanada. Bha fios aig Domhnall Mór ciod e a bha an dealachadh seo ri ciallachadh. Bha Belag ’ga cumail fhéin cho dripeil is a b’urrainn dhi, a’ faighneachd na dhìoch’naich e sud no sud eile? Robh na stocainnean gorm aige? agus fad na h-ùine ri sealltainn ’s ri sealltainn ris, mar gum biodh eagal oirre gun déidheadh ròinnean dheth ás a cuimhne gu sìorruidh. Càch ’nan tosd, a’ faicinn nì mór mar eachdraidh ri tachairt.
Nuair a dh’fhalbh e an uair ud—an dàrna turas a riamh a dh’fhalbh e, cha tug e an aire do neach ach a phàrantan ... Belag ri gal ’ga choimhead, agus Domhnall Mór sàmhach, a’ tionndadh a chùlaibh agus
a’ gabhail seann cheum trom airtneulach a-steach an staran.
Ghabh e cus ri òl ann an Steornabhagh, agus dhùisg e le ceann goirt is Canada roimhe.
“Chan eil móran am follais dheth an diugh,” ars Anna.
“Chan eil,” fhreagair Aonghas Iain, “Chan eil gu dearbha. An seann dachaidh—old home ... ”
Sheall e rithe le fiamh a’ ghàire.
“Bheil cuimhne agad an latha a’ ... sreap? ... mi fhìn ’s tu fhéin air druim am bó?”
“Na bà,” ars ise. “Druim na bà. Tha ... ”
Rinn i snodha gàire ris le a beul.
Cha robh cuimhne aice air dad dha leithid. Dh’aithnich Aonghas Iain air na sùilean aice. Dh’aithnich e, le uamhas, gun robh Anna air son trod ris, air son rudeigin éigheachd ris, gun robh farmad aice ris. Chunnaic e gun robh i aosda, caol.
“ ... Tha gu dearbha, cuimhn’ againn air a h-uile càil. Cuimhne, fios agus faireachdainn, air—a h-uile-cail, Aonghais Iain. Iomadach rud ... ”
Dh’éirich Anna agus choisich i air a socair a-mach do’n chidsin, crith ’na beul. Dé fios a bh’aige-san? Bodach saoibhir á taobh eile an t-saoghail? Fad bhliadhnachan nam bliadhnachan, ise gu moiteil ag ìnnse dha coimhearsnaich gun robh Aonghas Iain aca-san a’ faighinn air adhart gu math thall thairis—i ’ga fhaicinn ’na h-inntinn a’ faighinn air adhart. Agus mar a chaidh na ràidhean ’s na bliadhnachan seachad, cho doirbh is a bha e dhi a bhi a’ bruidhinn air, daoine a’ faighneachd nuair a sgaoileadh a’ choinneamh cuin a
bha dùil ris dhachaidh air chuairt? robh fada o nach d’fhuair iad bhuaithe? Daoine eile a’ tilleadh bho àm gu àm ...
Ach cha do thill esan. Agus nuair a thàinig e mu dheireadh thall, ann am meadhon a’ gheamhraidh, dé bh’ann dheth ach seann duine reamhar?
’S a’ cur dheth mu dheidhinn the old home ... Home a dh’fhàg esan cho luath is a fhuair e an cothrom. Cha robh gaisnean dheth ann nuair a chaochail athair, no a mhàthair, no Sine, no Ciorstaidh bhochd. No nas mocha aig iomadach àm eile a bha feum aca air cobhair, cha do nochd e fhéin no sgillinn ruadh de chuid airgid.
Tà, nuair a chaochail a bhean fhéin, nuair a dh’fhàg na h-iseanan aige an nead, abair thusa gun do rinn e air Leodhas an uairsin ...
Facal cha tubhairt e mun dachaidh a bh’aca an diugh, ged a bha e ’na shuidhe gu comhfhurtail ’na broinn ... Na chuir ise ás a corp bho chionn seachduinn a’ sgùradh ’s a’ nigheadaireachd ’s a’ sgioblachadh ... An aon fhonn aig gach seann chroidsear a thilleadh, ma b’fhìor a’ caoidh na dh’fhalbh. Tà, feuch riut, an déidheadh iad a dh’fhuireach dhan taigh-dhubh, no an diùltadh iad suidhe ann an càr? Agus chum iad clior ’s an àite gus na chuir daoine eile ás de na seann nithean, a’ cur na h-oighreachd ann an òrdugh le strì agus fallus, ’gam marbhadh fhéin ...
A’ cheud latha no dhà, b’ann ri ruith air na comhaoisean agus na càirdean a bha an triùir ’nan còmhradh. Bha a’ mhór-chuid dhiubh anns a’ chladh.
Thogadh Aonghas Iain ainm, mar a thigeadh ìomhaigh chuideigin gu a chuimhne.
“Ciamar a tha Alasdair an Dùdo?”
Agus chrathadh Doilidh a cheann.
“Bhàsaich Alasdair bochd bho chionn fhada.”
“Ni’teen-fifty-six, bliadhna an t-sneachda mhóir,” chanadh Anna, ag osnaich agus ag iarraidh gu bruidhinn mu chinn-crìoch.
Mu dheireadh, sguir Aonghas Iain a dh’fhaighneachd.
Thadhail e a stigh air an fheadhainn a bha fhathast air an caomhnadh, gach uair le million ceisd air bàrr a theanga a’ dol a-steach chun an taighe. Ach nuair a chitheadh e an duine, cho créicealach fàilingeach an tac an teine, cha bhiodh móran aige ri radh ris, agus b’ann air aimsir agus cridheachan lag a chuireadh e seachad an fhionnairidh. Chuir e ìongnadh air cho briste is a bha an sluagh ’nan slàinte. Bha e taingeil gun robh e fhéin air Canada a thoirt air—bha e air a bhi san uaigh gu seo. ’Se gnothach eagalach a bh’ann, ach bha e na b’fhaisge ’na aigne ris na beanntan ’s ri coigrich ann an Canada na bha e ri dhaoine fhéin. Fiù’s Doilidh agus Anna. An dithis aca cho dùinte, an taing a chéile agus neò-ar-thaing a chéile mar dà chlach mhuil air cladach. Dh’fheumadh e faighinn a-steach orra, oir cha bhiodh cothrom aige tuilleadh.
Thòisich Aonghas Iain a’ conaltradh mu chor an t-saoghail, feuch an lorgadh iad ceangal sam bith ach fuil thana agus cuimhneachain eatorra.
“Bu chòir,” theireadh e, “bu chòir dha Nixon am bom a thuiteam air na VC’s. Menace dearg. Balaich òga ri bàsachadh thall sud, for what? Am bom, short and sweet, stadadh sin iad.”
Bha fios aige gun robh easbhuidhean a Ghaidhlig a’ cur dreach nas corraiche air a bheachdan na bh’orra
anns a’ Bheurla. Ciamar eile a bhruidhneadh e, gu-ta? Ma bha a Ghaidhlig-san air meirgeadh le dìth cleachdaidh, cha robh am Beurla-san a riamh air a thighinn gu inbhe.
Shealladh Anna ris. Cha robh fios aice có air a bhiodh e a-mach, ach fhreagradh i gu truasail nach e sin, balaich òga ri bàsachadh ’s gun fhios air domhain carson, agus shuathadh i a baisean air a glùinean.
Bheireadh Doilidh greis a’ coimhead gu dùr ris an teine. A h-uile latha, bhiodh e a’ leughadh a’ phàipeir, agus ag éisdeachd ris na naidheachdan. Ged nach déidheadh e glé dhàn an aghaidh teachdaireachd na h-eaglais, dh’éisdeadh e ri naidheachdan an latha air an t-Sàboinn fhéin. Bha fios aige dé bha dol, ’sann aige a bha. Ach cha bhruidhneadh esan air “Nixon” cho toibheumach ri sud. Dé fios a bh’aige-san dé bu chòir dha ceannairean a bhi a’ deanamh?
“O, tha na seòid sin eòlach air an gnothaichean fhéin,” chanadh e, gu faiceallach. “Co-dhiùbh, chan eil fhios againn. Cha toir duine a char á President Nixon, ’s iongantach. Nach e fear-lagh a th’ann dheth?”
Chailleadh Aonghas Iain fhoighidinn leis. Gu bras, chanadh e, “For God’s- sakes, man, ’s cinnteach gu bheil thu a’ faicinn ... ” Ghabhadh e roimhe, aithreachas air gun dh’fhosgail e a bheul bho thùs, agus sin ’ga dheanamh nas fiadhaiche.
Fhreagradh Doilidh gum b’ann aig Aonghas Iain fhéin a b’fheàrr fios, is e a’ caitheamh a chairteil thall am measg na Yanks.
Dh’fheuch Doilidh corra uair ri rudan ìnnse mu a bheatha fhéin. Cha robh e fearasd, dé a thaghadh neach á raoin fharsaing leth-cheud bliadhna? An
ìnnseadh e mar a bha cùisean anns na twenties nuair a bha esan ’na threun neart? Am b’urrainn dha? An ìnnseadh e mu threobhadh, mu chur, mu bhuain—bhuaineadh esan leis an speal ’na latha suas ri leth-cheud adag arbhair, agus cheangaileadh e iad mas déidheadh a’ ghrian fodha. An deanadh e dealbh dha air bàs athar? Air an dàrna ginealach a dh’fhalbh air oidhche foghair nuair a bha iad abaich air son an leagail anns a’ Fhraing? An tuigeadh am fear sprogail sultmhor ud co-ris a bha e coltach a bhi ciùrrte le siataig is tu a dh’aindeoin sin a’ cothachadh ri geamhrachadh bheathaichean, ri sgealbadh bhuntàta air latha rag Earraich? O cha tuigeadh a chaoidh, nas motha na thuigeadh esan mu chruadalan agus àmhghairean a thàinig air a’ chuid a chaidh a-null dhan Choille, na gillean òga le ’m bonaidean móra a sheòl air falbh, gu saoghal ùr.
Aon latha fuar grianach, chaidh an dithis aca cuairt mu chrìochan na leota. Ràinig iad a-steach sruthan far am b’àbhaist dhaibh a bhi ag iasgach as t-samhradh is iad ’nam proidsich bheaga. Abair iasgach! Bha an dithis a’ gàireachdainn, a’ cuimhneachadh air na geòileabain a bhiodh iad a’ sealg am measg nan clachan agus an t-eagal a bhiodh orra roimh easgannan.
“Cuimhn’ aghad, ’ais-Iain,” arsa Doilidh, “an latha a ghlac sinn easgann ’s a gheàrr sinn i ’na sia pìosan? Agus thàinig Coinneach Ruadh, agus thubhairt esan gun déidheadh gach bloigh ’na easgann ann an ceann fichead mionaid?”
Bha Aonghas Iain ri lachanaich. Bha cuimhne glé
mhath aige mar a shuidh iad fad fìnn shuaineach an latha a’ coimhead ris na bloighean easgainn, a’ feitheamh, agus cho tàmailteach is a bha iad nach deach na pìosan ’nan sia easgannan, no ’nan aon.
Choisich iad an taobh ud agus an taobh-sa, a’ cuimhneachadh dé b’àbhaist a bhi ’ga chur anns gach làrach feannaig, càit am biodh canach bàn, deocagan, deanndagan ...
Mu dheireadh, chuir iad car mun iodhlainn agus ràinig iad dorus an t-seann taighe.
“Eil cuimhn’ agad nuair a sgrìobh mise AJML 1915 ann an clach ri taobh an doruis?”
Dealbh taitneach. Aonghas Iain le sprod iaruinn agus oileag, latha sam bith a bhiodh dòrtadh ann is nach fhaight’ a-mach a chluich. Thug e fad ràidh a’ sgeilbeadh litrichean anns an leac—leac ri taobh an doruis, mu cheithir troighean an àirde bho’n talamh.
Chanadh a mhàthair anns an dol-seachad dhi, “O bheil thusa fo mo chasan a sin a rithist! Dìomhanas. Faigh sibh cail-idir nas fheàrr na sin ri dheanamh?”
Ach cha do shaoil Aonghas Iain no Doilidh Beag gum b’e dìomhanas a bh’ann. Bhiodh iad a’ bruidhinn air, ann an sud, far an robh iad ’nan seasamh an dràsda. Bhiodh ainm Aonghais Iain an sud gu bràth. Bhiodh luchd-tadhail ann an 2015 a’ stad agus a’ leughadh, agus a’ smaoineachadh air Aonghas Iain nuair a shuidheadh iad a stigh aig an teine.
Agus bha iadsan an sud an diugh, agus cha lorgadh iad a’ chlach. Cha robh ceithir troighean de bhalla an éis. Chrom an dithis agus laimhsich iad leac an sud ’s an seo.
Sheall Aonghas Iain ri Doilidh. Bha Doilidh a’
coimhead ris na clachan a bha letheach-fodha anns an talamh. Chuir e a làmh air gualainn Dhoilidh.
“That’s the way of it.AJML 1915. An taigh a bha gu bhi ann co-dhiùbh, ge bith dé thigeadh as a’ rathad. ’S beag a bha dhùil againn, Doilidh old son, eh?”
“ ’S beag gu deibhinne. Ach sin mar a tha saoghal,” arsa Doilidh, a’ sealltainn gu caomh ris na seann sùilean liathghorm, agus ris na làmhan boga geala a rinn an obair an uair ud.
Sheas iad far an robh iad, làmh Aonghais Iain fhathast air gualainn Dhoilidh, gach fear a nise a’ tighinn air a shocair fhéin sìos troimh na bliadhnachan. Nuair a thog Aonghas Iain a làmh, choisich iad gu slaodach chun an taighe ùir, a’ bruidhinn air cho cunnartach is a bha na clachan leis an reodhadh.
Aon oidhche Bliadhn’ Uire, nuair a bha Doilidh mu leth-cheud bliadhna a dh’aois, bha blàthachadh math daoraich air is e ’na shuidhe le grunnan eile ag òl leann. Bha leann air làr a’ bhothain anns an robh iad, agus trì casgaichean fiodha ann an oisean ás an d’fhuair iad an carthannas. Sheinn iad amhran no dhà, bhruidhinn iad air caoraich, agus tharraing iad á Seumas Ruadh mu dheidhinn rùd a bh’aige, cho bochd ’s a bha e. Bha iad glé dhòigheil.
Thàinig triùir ghillean òga a-steach is iad fhéin le deàrrsadh na deoch ’nan aodainn. Thòisich iad ri seinn, duan Beurla mu dheidhinn cowboys. Thubhairt Murchadh Uilleim riutha falbh leis na h-amhrain sin, mur a seinneadh iad Gaidhlig thoireadh iad na sitigean orra. Ach ’sann a thòisich na laoich air fonn agus facail eile, luinneag dhrabasda Bheurla. Cha tubhairt
Murchadh Uilleim riutha falbh no sgur, agus ged a thubhairt e rubbage na croich! dh’éisd e fhéin agus càch gu fuirealach ris na briathran. Nuair a chunnaic na gillean gun ghabh na fleasgaich am biathadh, stad iad gu h-obann an teis mheadhon rainn, agus thòisich iad ri fanaid orra. Rinn iad tòrr càineadh.
Bha corraich air Doilidh Beag, ged nach robh e cinnteach carson, agus chaidh an dubhan a tharraing gu làidir ann-san.
Thubhairt iad rudan grànda ris mu dheidhinn bhoireannaich. Nach robh e còmhla ri té a riamh anns a’ chorc no ris a’ bhòrd-shlios no an àite eile ach ’na chuid aislingean salach. Gum bu chòir dha dhol ann am monastery.
Dh’éirich Doilidh agus dh’iarr e orra a dhol a-mach a shabaisd. Aosd is gu robh e a bharrachd orra, bha e cinnteach gun cuireadh e tuainealaich ’nan cinn. Bleigeardan an latha an diugh, air an togail air ice cream is Beurla.
Bha na gillean toilichte gu leòir. Mach leotha a’ seanais ’nam measg fhéin. Lean a h-uile duine a-mach iad, oir bha ràidh de sheanachas air a gealltainn.
Thilg Doilidh a sheacaid, chuir e smugaid ’na bhaisean agus thog e a dhà dhòrn.
Anns an ath thiotadh, nochd nighean á àiteigin agus thug i ás leis an t-seacaid.
Dh’éigh Doilidh as a déidh. Bha airgead agus leth-bhotull ’na sheacaid. Stad ise. Cha robh guth aige air sabaisd tuilleadh. Bha na gillean ri lachanaich, càch a’ priobadh air a chéile.
“Till leis an t-seacaid sin, am bioch!”
“Trobhad agus faigh i!”
Ruith e, glan ás a chiall. Nam faigheadh esan gréim oirre, an starrag—
“ ’N aire ort fhéin!” dh’éigh fear òg. “Boireannach cunnartach a th’agad a’ sin!”
Nuair a bhuannaich e faisg oirre, thug i a casan leatha a rithist, le Doilidh ’na dheann air a sàil suas troimh’n bhaile. Bha anail Dhoilidh ’na uchd, leann a’ glugail ’na bhroinn. Thionndaidh ise a-mach, far an rothaid, a-mach gu leas bheag le gàradh cloiche. Leum i an gàradh.
Shreap Doilidh an gàradh agus thuit e air an taobh eile. Bha i ’na seasamh ri a thaobh. Chitheadh e na casan aice suas chun na glùinean. Dh’éirich e, agus rug e air an aodach aice. Cha do ghluais i.
“Na reub mo chuid aodaich,” thubhairt i, gu socair.
Dh’fheuch e ri rudeigin a radh ach bha inntinn bun-os-cionn agus cha ghabhadh tuigs’ air na briathran a thàinig a-mach.
Nighean Mhic ’An Thormoid, caileag ainmeil anns an sgìre, ’ga choimhead le gàire ann an solus na gealaich. A sheacaid aice air a cùlaibh.
Rug e air ghualainn oirre, leth-dhùil aige làrach nan cóig fhàgail air a gruaidh. Ach dh’fhidir e cho cruinn agus cho bog is a bha a gualainn agus stad e. Sheall e rithe, ri a h-aodann, ri a broilleach ...
“Tha thu puffed out, a bheil?” ars ise.
Bha na liopan aice faileasach, is iad beagan o chéile.
Cha robh càch air an leantainn idir. Cha robh anns an t-saoghal ach e fhéin, agus ise, agus a mhiann.
Tharraing e thuige i, agus leig ise sin leis. Sheall i suas ris. Chrom esan a cheann ann am bruadar agus dh’fheuch e ri a pògadh.
Leum i air falbh uaithe.
“Teich, a thrusdair. Sud do sheacaid.”
Agus leum i an gàradh, a’ gàireachdainn.
Agus a nise, bha Doilidh agus Aonghas Iain ’nan suidhe aig a’ bhòrd, greis an déidh am biadh, ag éisdeachd Anna am piuthar a muigh anns a’ chidsin is i a’ nighe nan soithichean.
Feasgar na Bliadhn’ Uire. An triùir ’nan tosd, a’ cuimhneachadh, a’ smaoineachadh agus a’ feitheamh. ’Se sin an seòrsa feasgar a th’ann do sheann daoine.
Bhrist air an t-sàmhchair gu h-obann. Dh’fhosgail an dorus-a- muigh agus thaom gròiligean bhalach a-steach, a’ strucadh nan cas agus a’ brunndail
“ ... an t-aran gun an t-ìm Ithidh sinn an t-ìm gun an t-aran ... ”
Dusan aca, le aodach piullagach agus aghaidhean-coimheach orra. Pacaidean Corn Flakes agus bucais-bhròg air an gearradh sìos, feusagan clòimhe, sùilean iargalta, beòil reòidhte chumhang fhosgailte. Carson nach dùnadh iad dorus as an déidh? Gràisg na mallachd, ag iarraidh airgid ’s cha b’e aran no ìm.
Ach bha Aonghas Iain toilichte am faicinn.
“Stad, a bhalachaibh. Stad,” ars esan.
Stad na balaich. Thionndaidh na h-aghaidhean ris.
“Nise, canaidh sibh a rithist e, just one more time, dha seann bhodach, nach can?”
Ghnog na h-aghaidhean. ’S math a bha fios aig na balaich càit an robh sìneadh math.
“Fuirich an dràsd’ ,” ars Anna, a’ tighinn a-steach ás a’ chidsin, a’ suathadh a làmhan ’na h-aparan. “Gus a faic mise có th’againn.”
Thog i a làmhan gu a ceann agus dh’éigh i, mar a rinn i gach Calluinn ris an sgiobadh bhorb neochiontach ud.
“O, mo chreubhag-s’ , abair balaich eagalach!”
Agus bha siotaraich air cùl na feusagan, na balaich a’ putadh air a chéile.
Ghabh Anna a-null thuca, feuch an dearcadh i air fear a dh’aithnicheadh i. A’ coimhead a-steach troimh thollan nan sùl, a’ sireadh suaip agus coltais. Gach balach a’ coimhead troimh na sùilean aice fhéin.
“Chan eil mise a’ cur srad annaibh—fuirich—O, sùilean gorm muinntir a’ Ghlinne! Seonaidh, nach e? O ’s tu gu dearbha, a bhraidean, cha leig thu fhéin a leas! Agus mo chreach-sa thàinig, có am bodach uamhasach a tha seo? Seall an fheusag—obh! obh! An tu fhéin a rinn an aghaidh-choimheach, cha chreid mi gur tu, nach e d’athair a rinn e, a ghràidh.”
“Cha b’e, ma-tha,” fhreagair am balach.
“Murdo ’An Chaluim! ‘Cha b’e ma-tha,’ ars esan! O dh’aithnicheadh sinne do chòmhradh an àite sam bith. Còmhradh d’athar, o ’se!”
“Có an cashier? Có tha gabhail an airgid?” Doilidh ri fàs sgìth, draught neimheil mu chasan, mì-shealbh orra.
Dh’aithnicheadh Anna còmhradh ’An Chaluim ... Iain Chalum Dhomhnaill, aig banais Shine Chaimbeil, bho chionn fhada. Gille fichead bliadhna agus ise deugachan bhliadhnachan nas sine na e. Bu tric a smaoinich i air na thachair ... corra uair, nuair a bhiodh Doilidh a’ gabhail an Leabhair, thurchaireadh e air caibideil a dh’fhàgadh gu truagh i, oir bha dòchas aice nach biodh a h-anam caillte ... cha robh a peacannan ach beag—ach an aon ud—agus bha earr-
ainnean anns an Fhìrinn a bha eagalach trom air a leithid. Dh’aithnicheadh ise guth Iain Chaluim, agus faileas a ghuth aig Murdo beag, a mhac a b’òige, cuideachd ...
“Nis,” ars Aonghas Iain, “nuair a chanas mi trì.”
Shuidh Anna.
“Aon ... dhà ... trì! ’’
“Ir a bhannan ir a bhó Cur a-mach na bannagan Ithith sinn an t-aran gun an t-ìm Ithidh sinn an t-ìm gun an t-aran Ithidh sinn a’ chàis leatha fhéin Carson a réisd a bhiodh sinn falamh Chan eil am broinn na fàrdaich Nach gabh sinne an dràsda bloigh dheth Ach aon nì tha sinn ag àicheadh Niùlagan bhuntàta carrach Chan eil iad farasd an giùlain Chan eil iad sunndach no fallain Chumadh iad seachd tràth gun éiridh An neach as treuna tha sa’ bhaile.
A bhean-an-taigh éirich suas Geàrr cul càbaig ’s na geàrr bàrr d’òrdaig Ach mar a toir thu rud dhan na balaich Théid do dhubhadh as a’ bhaile ’S théid do dhathadh as an teine Mach gu Latha Brìde.”
Thubhairt iad “Brìde” gu math àrd, a’ tuigsinn gun robh iad a’ bagairt ged nach robh fios aca có a bh’ann am “Brìde” no có air a bha an duan a-mach.
Bha Aonghas Iain a’ crathadh a chinn, a’ gàireachdainn. Air cùl nan aghaidhean-coimheach, bha na h-aodainn bheaga ruiteach a’ cur a-mach ràisean teangaidh ris. Cabhaig air na seòid chun na cuirme. Ach b’ann air na h-aghaidhean-coimheach a bha aire Aonghais Iain.
“Seo, a bhalachaibh,” ars esan, sprùilleach airgid ’na làimh, sìnte a-mach ri fear an sporain. “ ’S iongantach gu faigh sibh an còrr bhuamsa, so make the most of it.”
Ghabh am balach an t-airgead, agus am beagan àbhaisteach a thug Doilidh Dhomhnaill Mhóir dhaibh. Cha b’ann a h-uile bhliadhna a bhiodh bodach á Canada anns a’ bhaile air Oidhche nam Bannag.
Bha Doilidh a’ smaoineachadh air a bhràthair, ged a bha a shùilean air na balaich. Cha b’urrainn dha gabhail ris gum b’e sud a bhràthair, gum biodh iad a’ mire agus a’ ruith agus a’ cadal còmhladh uaireigin—a’ Yank ud a bha tabhach airgead gun chiall dha na balaich?
“Siùthaidibh, ma-tha,” ars Anna. “Siùthaidibh.”
Theann na balaich a-steach ri chéile a rithist, chaidh na bloighean ’nan easgann as ùr, agus thionndaidh iad chun an doruis.
Bha iad dìreach mar bhalaich-bheaga sam bith bho ’n cùlaibh. Cinn bheaga le falt làidir, calpannan làna fallain, cnàmhan anns an robh smior na h-òige.
Bha na h-aghaidhean-coimheach ri triall. Cha robh feum aig na balaich air aghaidh-choimheach ann.
“Mo bheannachd aig an taigh a th’ann “Eadar daoine ’s crodh is clann Pailteas bìdh is pailteas aodaich Is slàinte daonnan gu robh ann ... ”
| title | An Aghaidh Choimheach |
| internal date | 1973.0 |
| display date | 1973 |
| publication date | 1973 |
| level | |
| reference template | Moireach An Aghaidh Choimheach %p |
| parent text | An Aghaidh Choimheach |