Mòine Dhomhnaill agus Ordag an Bhàin

“Uaill, có-dhiùbh,” arsa Domhnall, an déidh dhan a’ Royal Mail a dhol seachad, ’s an déidh dha fhéin sméideadh ri Angaidh Mór, a bha leatha, “có-dhiùbh, nuair a thàinig sinn a-steach a Frisco, có bha sin air bàrr a’ chidhe ach esan. Le panama buidhe. Dh’aithnich mi as spot e, mar a bhiodh an dàrna gualainn an còmhnaidh an àirde agus a chas a-mach roimhe, mar sud.” Sheas Domhnall, agus chuir e a dhà chas mar chasan speal mu ar coinneamh. “Mar sud,” ars esan.

Chithinn pìos math de Bhlàr nam Fitheach, bungalow ùr Uilleim Tòc, agus Bàgh a’ Chabhraig eadar na glùinean aige, is mi a’ smaoineachadh air leòidean eagalach San Francisco. Shuidh Domhnall ’na thungaridhe, cruinn, air fàd. Bha trì chairteil a h-uaireach againn mas tilleadh a’ làiridh—tìde gu leòir air son car a chur mun t-saoghal. Cha do dh’fhàg e Liverpool gus an deach na h-àraichean a chur suas ris a’ cheud lod, agus bha sinn air cidhe Frisco mar-thà. Cha robh math faighneachd có “esan”; gheibheadh sinn sin a-mach nuair a bhiodh e iomchuidh.

“Chaidh na ròpan oirre ma-tha, agus thug mi ás far an robh e. Thàinig mi suas air a chùlaibh gun fhiosd. ‘How’s she loggin? ’thubhairt mi, ‘How’s she loggin? ’Thug e sùil orm ma-tha, agus chó luath ’s a bha fhios ’am gun dh’aithnich e mi, thug mi dhà i man a’ pheirceal man a ghabhadh i.” Sheall e a dhòrn dhuinn, dearg agus cruinn, agus bha an aghaidh aige mar a bha i aig àm na buille. Sheall e ann an sùilean gach fear againn, duine bho dhuine. Cha tubhairt duine

smid, ach Alasdair Barabal, ’s cha tubhairt esan ach, ‘Man a’ pheirceal. ’”

Thog Domhnall caoran is thòisich e ’ga phronnadh ’na bhois. “O dìreach solid eadar an dà shùil, am bleigeard. Agus chaidh e ’na chlod, fuar ann a’ sin aig mo chasan.”

Dh’éigh Peigi oirnn an uairsin gu ar tea, agus b’fheudar do Dhomhnall stad, oir ’sann air bùrn-iaruinn is gruth is mòine a bhios sinn a-mach an còmhnaidh aig àm na tea. Thilg am Major altachadh beag suas mar fhàd gu bàrr stéidhidh, agus cha robh sinn air ar bonaidean a thogail bho ar glùinean mas robh Domhnall ag ithe slaoit lof le dà shardine air mar gum biodh e a’ toirt gàmadh á taobh an iar Ameireagaidh. Agus b’e glé bheag a thubhairt e fhad’s a bha sinn ag ithe, oir ’se An Bàn a bhios a’ bruidhinn aig biadh. Seanachasan éibhinn, is càis is aran pronn a’ cur maill air a theanga.

Thill sinn chun na cruaich air ar socair, is shuidh sinn, is thug sinn a mach ar canastairean pilichean is lozengean, agus rolaig sinn ar sagaret, gun dùrd. Mu dheireadh thall, thubhairt Alasdair Barabal, “Agus dh’fhàg thu a’ laochan fuar ann a’ Frisco.”

“Dh’fhàg, ’ille,” fhreagair Domhnall. “Fuar.”

Chuir an còmhradh goirid ud beul An Bhàin ás ar cuimhne. Dh’fheumadh cuideigin ceisd brosnachaidh fhaighneachd, no bhiodh sinn gu bràth fuar thall a sud.

“Ai,” arsa Major, “carson a rinn thu sin, a dhuine?” Duine biorach, maol, sròineach. Thug Domhnall am far-ainm ud air aig àm a’ Chogaidh Mhóir, ann an clas Miss Smith, bean Mhurchadh Thormoid.

Rinn Domhnall gàire chruaidh ris.

“Sud thusa Major, dh’fheumadh tu fios a bhi agad,” thubhairt e. “Uaill a bhalaich, ìnnsidh mi sin dhut cuideachd.”

Thilg e smugaid dhan a’ smùir. Bi sinne a’ piobrachadh Dhomhnaill mar sud gus am faod e a radh gur h-e daoine eile a tha a’ tarraing còmhraidh ás.

“Bhà, ann an Auckland, goirid as déidh a’ Chogaidh, tha mi creids’ gum biodh 1928, chaidh mi fhìn agus balach á Hartlepools a-steach a thaigh-seinnse, gu pinnt eil fhios a’ad. Agus. Thachair sinn ri fear a Liùrbost—fear àrd dubh—agus bha an triùir againn glé dhòigheil a’ sin ... ”

Thill sinne uile air ais gu New Zealand, a’ gluasad bho mhanchan gu manchan air a’ mhòine-dhubh tarsainn a’ Chuain Shìtheil.

“Uaill, chaidh sinn ás a sin gu pàrtaidh còmhladh. Agus sin far am faca mi esan an toiseach. A Barraidh a bha e, ó duine cho buaireant’ ’s a thachair rium a riamh.”

Cha robh aca trì seòrsachan aig muir ri linn Dhomhnaill: daoine làidir agus daoine buaireant’ agus e fhéin.

Latha brèagha samhraidh a bh’ann, ’s am fraoch a’ mire ris an adhar. Chan aithnicheadh tu oirnne, a’ coimhead rinn, ris a’ rathad anns an teas air mòinteach Leodhais, gur h-ann aig pàrtaidh ann an Auckland a bha sinn, is fuath dhan Bharrach ag éirigh annainn.

“Bha esan a’ dol seachad air balach Hartlepools, ma-tha, agus ’sann a sheas e air an òrdaig-mhór aige, agus bha ìne chàm air balach Hartlepools ... ”

Shaoilinn a nis gun robh mi cho eòlach air balach

Hartlepools ’s a tha mi air mo nàbaidh, agus air an òrdaig-mhór aige.

“Ingrowin toenail, ”ars Alasdair Barabal, “ow, ow-an.”

Agus thog An Bàn a chas chlì o’n talamh.

“Bheil sibh a’ faicinn a’ chas sin?” dh’fhaighnich e.

Bha, a h-uile duine.

“Well, choisinn òrdag na té sin dhòmhsa barrachd éiginn na dh’fhuiling mi anns a’ chogadh nuair a chaidh an srapnel unnam.”

Chuir e dréin eagalach air, mar gum biodh e air uinnean amh a chagnadh.

“Càm?” ars esan. “Bha an ìne gus dà leth a dheanamh air m’òrdaig mas do leig mi romham. Chaidh mi gu Johnston leatha agus thubhairt mi ris a gearradh ásam buileach glan. Take it off,arsa mise ... ”

Bha Domhnall ’ga gheur choimhead. “Esan” fuar air cidhe Frisco, òrdag balach Hartlepools ’ga ghonadh ann an Auckland, ’s a’ làiridh a’ tilleadh a dh’aithghearr; agus An Bàn a’ bruidhinn air e-fhéin mar a b’àbhaist.

“Shaoileadh sinne gu robh thu aosd gu leòir air son d’ìnean fhéin a ghearradh,” thubhairt Domhnall, agus rinn sinn uile gàireachdainn mhór. Chaidh An Bàn ’na Bharrach dhuinn, is bha sinn toilichte gun chuir Domhnall sìos e.

“A, gu sealladh,” arsa Major, “fhuair thu ’n té ud gu neimheil.”

“Bha sud cho neimheil ris an ìne chàm fhéin,” thubhairt mise, agus sheall sinn ri Domhnall a rithist. Rinn An Bàn sagaret eile dha fhéin, a’ snòtail.

“Uaill, thubhairt balach Hartlepools—Cederic an t-ainm a bh’air—rudeigin ris a’ Bharrach. Agus O.

Uaill chaidh am Barrach ’na bhéisd, a dhuine. O. Bha e ri maoidhinn air Cederic, agus air a’ cheann mu dheireadh, tharraing e air i. O, gun roghainn sam bith. Bang.”

Dhùin sùilean Dhomhnaill, is cha mhór nach do thuit e bho’n fhàd leis cho cruaidh ’s a bha dòrn a’ Bharraich.

“Cederic,” ars Alasdair Barabal.

“Ainm boireannaich,” thubhairt An Bàn, ach cha do leig sinn oirnn gun cuala sinn e.

“Seo a’ làiridh a’ tighinn,” arsa Major. “Cha robh e fada.”

Sheall a h-uile duine. Bha a’ làiridh a’ tighinn. Thòisich sinn a’ casadaich, is a’ slaodadh ceò ás na toitean, ’s a’ tilgeadh smugaidean.

“Dàimead, tha e sgiobalt’, é?” arsa Doilidh Deireach. Cha robh esan air facal a radh, no móran a chluinntinn, gu sud. Is e glé bheag a chuala Doilidh bochd a riamh bho thuit e anns a’ bhàthaich oidhche is e ’na luairean leis an deoch.

“Tòrr nas sgiobalta na bha e an uiridh,” dh’éigh e. Bhiodh e ag éigheachd an còmhnaidh, tha mi creids’ gus an cluinneadh e e fhéin.

Cha b’urrainn do dhuine bruidhinn, gun luaidh air sgeulachd a chrìochnachadh, fhad’s a bhiodh Doilidh Deireach a’ glaodhaich. Dh’éirich sinn, is sheas sinn a’ coimhead a’ làiridh a’ tionndadh ri ar taobh. Nuair a thionndaidh e, sheall sinn ri chéile is chrath sinn ar cinn, air son cho math ’s a chuireadh Iain Beag car le làiridh. Balach math air a’ chuibhle. Agus air stéidheadh.

Mòine shlàn a bh’aig Domhnall, ’s cha robh sinn fada gus am b’fheudar do’n luchd-stéidheadh a dhol an àirde.

Cha bhi sinn ag radh móran aig àm lìonadh a’ bhucais ach rudan a thubhairt daoine bho thùs aig làiridh: cum a steach i, ’n aire do làmh, suas leis a’ mhòine agus gnàth-fhocail eile mar sin. Bha an smùir ag éirigh gu dona.

“Tha ise ann,” ars An Bàn.

“O bheil,” ars am Major, is ultach aige.

“Eisd!” dh’éigh Iain Beag, ’s e ’na sheasamh ann an sloc am mullach cab a’ làiridh a’ stéidheadh. “Chan eil na. Tha breeze oirr’, a dhuine. Cha tig a’ chuileag-bheag ach nuair a bhios e ciùin. Smùir a th’ann.”

“A’ mheanbh-chuileag,” ars am Major rium, a’ gàireachdainn, ’s a shùil air An Bàn.

Bha Iain Beag eòlach ann am mòine. Bha sinn toilichte gur h-e An Bàn an aon duine a bha ’na aghaidh.

“Trì ultaich eile!” dh’éigh Domhnall mu dheireadh bho bhàrr na lod. Chaidh mi fhìn agus am Major a’ lìonadh phocannan, oir bha ultach aig An Bàn air an dàrna taobh de’n làiridh agus bha Doilidh is Alasdair Barabal air an taobh eile aig a’ chruaich.

“One by one,Alasdair,” ars Iain Beag, is shad Alasdair suas cóig fàdan, aon an déidh a chéile thuige. Dh’fheuch An Bàn an àirde an t-ultach mar a bha e gu Domhnall, is ghlac esan e. Ach dìreach nuair a fhuair e gréim air, bhuail fàd a thilg Doilidh air cùl a dhùirn.

Leig Domhnall éigh ás, is leig e ás a’ mhòine, agus bhuail fàd air glùin An Bhàin san tuiteam.

“Dé ’n dólas is ciallt dhut!” dh’éigh An Bàn. “A’ tilleadh ultaich mar sin?”

“Bang,” ars Alasdair Barabal, ’s e toirt sgleog dha ghlùin.

“Bang do thòin,” aig Domhnall, a’ cromadh gu

plubach is gu feargach. “Seall mo làmh! Có thilg sud? E?” Thug e sùil air Doilidh is Alasdair. “Mur a b’e deamhnaidh beag ... ”

Chunnaic sinne Doilidh agus Alasdair fuar air cidhe Frisco, is am Barrach a’ danns air òrdag Cederic. Cha do fhreagair duine e, agus chaidh e a-null chun a’ làiridh a’ suathadh cùl a dhùirn ’s a’ mionnan. Bi fear an taighe a’ dol dhachaidh air an dàrna lod air son cruach a dheanamh, agus a bhean air son diathad a dheasachadh.

Dh’fhalbh a’ làiridh. Lìon sinn poc no dhà is shuidh sinn.

“No cothrom on,” ghlaodh Doilidh. “Accidental. ”

Dh’aontaich sinn gu léir gum b’e tubaisd a bh’ann, is bha sinn sàmhach greiseag a’ coimhead a’ làiridh a’ falbh. Bha car anns a’ lod, taobh Cnoc Asbuig. Taobh Dhomhnaill.

“Ma ruigeas i sud baile cha bhi guth ri radh,” thubhairt mise.

“An taobh aige fhéin,” ars An Bàn. “ ’Sann a’ smaoineachadh air a’ Bharrach a bha e an àite aire a bhi air a’ mhòine.”

“Joe Louis,” arsa Major.

Chòrd seo rinne mìorbhaileach, agus thubhairt sinn Joe Louis ri chéile grunnan uairean.

“Tha sgeulachdan aige a tha cumhachdach,” arsa mi fhìn. Bha fios againn uile ciod e a bha romhainn, agus dh’fheumadh duine a bhi faiceallach an rud ceart a radh, gus an cumadh sinn air an aona chùrs a h-uile bliadhna.

“Cha chualas an samhail,” ars An Bàn.

Sheall sinn ri Doilidh, a’ feitheamh.

“Dé?”

Doilidh cho bodhar ’s cho slaodach.

“Samhail sgeulachdan Dhomhnaill,” dh’éigh Major. “Cha chuala sinne ... ”

“O,” arsa Doilidh. “Domhnall! Na breugan!”

Chàraich mise mi fhìn na bu chomhfhurtail an déidh sud a chluinntinn, agus ghluais càch an gualainnean ’s an casan mar gum biodh uallach air a thogail dhiabh. Cha robh sinn fo bhuaidh Frisco tuilleadh, is bha ìnean slàn oirnn gu léir ach air An Bàn, is dé an dragh a bh’againn dha Auckland? Bha sinne air mòinteach Leodhais air latha math is Domhnall air a dhol dhachaidh is leth-uair mun tilleadh a’ làiridh. Cho saor ri na h-eòin.

“Cederic,” ars Aonghas Thormoid.

Bha seo mar gun toireadh tu fàd-stéidhidh á làiridh mònach, oir cha bhiodh Aonghas Thormoid ag radh facal, sgiobadh sam bith air am biodh e, gus an robh cothrom càinidh ann. Bhiodh e ’na shìneadh faisg oirnn, a’ cagnadh feòir is a’ marbhadh dhaoghlagan. Dhìochuimhnicheadh tu gun robh e ann. Dh’fheumadh tu bhi cùramach air do theanga. Cha robh e a’ smocaigeadh a bharrachd, càil ach a’ cur ás de bheathaichean is a’ cagnadh feòir is a’ càineadh.

“Seadh Cederic,” thubhairt e a rithist.

“Frederick a bhiodh air,” ars An Bàn. “Cederic ainm boireannaich. Frederick.”

“Freddie Mills,” ars Doilidh, agus a shùilean gus dùnadh a’ feuchainn gréim a chumail air ar còmhradh.

“Joe Louis,” arsa Major.

“Ine chàm. ’Sann a tha ’n ìne chàm far a bheil ì.” Chan eil sochair idir air Aonghas Thormoid.

“O na breugan,” arsa Doilidh, a’ blàthachadh. “Tha ’n duine cho breugach ris a’ mhuncaidh.”

“Tha e rudeigin colach ri muncaidh nuair a bhios e ri stéidheadh.” Sud a’ cheud té a dh’fheuch mi fhìn air.

“Chan eil a dhìth air ach an craiceann,” ars am Major. “Cho cruinn. Tha e ag ithe cus. Bha a riamh.”

“Man muc,” ars Alasdair Barabal.

“Tà, chan ith e bheag an diugh,” aig Aonghas, cho biorach ris a’ bhil feòir a bh’aige ’na fhiaclan. “Trasgadh an diugh.”

Bha sinn aighearach a nis.

“Chan ith na sinne!”

“Brot á canastair, aon sgadan praidhe-pan, dà Phrince Edward, agus canastair pears.”

“Ai, agus sconaichean Pheigi leis an t-srùpaig.”

“Sconaichean! Cha mhothaicheadh tu dhaibh ann an cruach-mònach!” Doilidh a’ gabhail dha Domhnall ’s dha na bhuineadh dha.

“Fàd-tasgaidh,” dh’éigh Alasdair Barabal.

“Bha Peigi rolaiseach a riamh,” arsa mise.

“Cha robh feum innt’ air càil sam bith,” arsa Doilidh. Cha ghabhadh stad a chur air Doilidh am bliadhna.

“Chan eil fiù’s clann aice,” aig am Major. Sheall e timcheall. Bha e deònach gu leòir gun gabhadh cuideigin eile roimhe. Ach bha sinne sàmhach. Bha sud a’ dol car dàn.

Bha Aonghas Thormoid a’ toirt cuileig ás a chéile.

“Peigi Frisco,” ars esan.

Chuir sud a h-uile càil a bh’ann a-mach á òrdugh. Sheall sinn ri chéile is chan eil fhios dé bh’air tachairt mur a b’e gun deach bus uair seachad, a’ frasadh chlachan-beaga oirnn.

“Bus uair,” ars Alasdair Barabal.

“ ’N dùil na bhuail e duine ’na bheath?” dh’fhaighnich An Bàn.

“O ged a bhuaileadh ... ” thubhairt am Major, cho caol, a’ gàireachdainn.

Agus bha Domhnall againn ’na mhuncaidh breugach, mosach, fann, nuair a thill Iain Beag air son na trìtheamh lod. Cha robh ann de mhòine ach na rinn leth-lod, is cha tug sinn fada ’ga cur suas.

Chaidh Doilidh agus An Bàn a-steach còmhla ri Iain dhan a’ chab mar a b’àbhaist, agus mi fhìn is Alasdair is Aonghas is am Major ’na mullach. Thug fead na gaoithe an còmhradh bhuainn, ach bha sinn a’ sméideadh ri daoine, os cionn an t-saoghail an sud, agus thilg Aonghas caoranan air coin is caoraich. Bha sinn mear agus acrasach nuair a ràinig sinn baile. Bha Joe Louis ’na sheasamh aig cùl an taighe.

“Fàileadh a’ sgadain,” ars am Major mas do chrom sinn aisde, ach nuair a bhuail na casan caol aige an talamh ri taobh Dhomhnaill, cha tubhairt e ach, “Well, a Dhomhnaill, ’s math a’ seo i, dé?”

“O ’s math,” arsa Domhnall. “Sileadh e a nis!” Agus sheas sinn gu léir còmhladh a’ lachanaich.

“Sileadh e a nis, a Pheigi,” a’ cheud rud a chaidh a radh ri Peigi, a stigh, is sinn a’ nighe ar làmhan. Alasdair Barabal a thubhairt e. ’Se furtachd a bh’ann Peigi fhaicinn, slàn sàbhailte ann am meadhon a bòtunnan.

Dh’òl sinn ar brot, Aonghas is Doilidh a’ srùplais os cionn an truinnsearan. Bha An Bàn fada gun bhruidhinn. Chan fhaca mise a riamh e a’ toirt cho fada ’na thàmh aig bòrd. Letheach air an sgadan, fhad’s a bha e a’ rùsgadh an dàrna Prince Edward,

thubhairt e ri Domhnall gun robh brod na cruaich aige a’ sud am bliadhna. Fhreagair Domhnall gu robh.

“Agus brod na làraich air do làmh, dé?” ars An Bàn.

Sguir Domhnall a chagnadh, agus sheall e ri làimh. Sheall sinne rithe cuideachd. Sheall Domhnall ri Alasdair is Doilidh. Chuir Alasdair am pìos sgadain a bh’aige ’na làimh sìos ann an cabhaig agus ’sann air a’ bhòrd a chuir e e. Mu dheireadh rinn Domhnall gàire ris.

“Ai, Alasdair. Chan eil thu nas cinntich ag amais air do thruinnsear na tha thu leis a’ mhòine.”

Cha b’urrainn dhuinn gun gàire a dheanamh. Bha Domhnall geur. Chòrd seo ri Domhnall. Phut e air gàirdean An Bhàin leis an sgian. Cha robh uibhir a shuim againn ann an An Bàn a nis. Bha sùilean Dhomhnaill a’ lasadh le mire.

“Dé man a tha do ghlùin fhéin? Fhuair thu droch sgal an uair ud. Cha bhi e glé fhearasda dhut do ghlùin a lùbadh a nochd aig a’ Leabhar ... ”

Cha robh fiù’s Aonghas Thormoid nach robh a’ lachanaich, agus thuit buntàta chun a’ làir air Doilidh, is e ri siotaraich ri taobh An Bhàin ged nach robh sian a dh’fhios aige dé bha dol. Chunnaic Domhnall seo a’ tachairt.

“O cliobaire eile man Alasdair Barabal!” dh’éigh e, agus mas d’fhuair sinn gairm gàire a dheanamh aig an té gheur ud, thubhairt Domhnall, “ ’Sann bu mhath nach do thuit e air òrdag-chàm An Bhàin, air-a- neo abair gum biodh rough-house ann!”

Cha chualas samhail sud aig mòine no eile ri mo linn-sa. Bha sinn ’nar dà lùbanan air a chéile a’ gàireachdainn cho fada ’s gun robh Doilidh bochd ag

éigheachd, “Dé? Dé?” Ma chuala duine eile cha do fhreagair iad e. Dé an dragh a bh’againn dha Doilidh Deireach, is Domhnall a’ cur na sradagan á An Bàn?

Nuair a thill a chainnt thuige, thubhairt am Major, “Take it off,chanadh e. Take it off man am bun!”

Bha sinn ri priobadh air a chéile fhad’s a bha sinn ag ithe nam pears, agus nuair a bhuail mo chas-sa gun fhiosd air cas Aonghais, dh’éigh e, “Ebag, m’ìne chàm a dhuine,” mar gum biodh e fiadhaich rium.

“Take him off, ”ars Alasdair Barabal ’s a bheul làn custard.

Cha tubhairt An Bàn smid.

Cha b’e muncaidh a bha ’n Domhnall idir. Chan e a h-uile fear a théid a sàs an Domhnall gun droch lobanadh fhaighinn. Is bha Domhnall a’ beachdachadh air a’ chùis ’s e a’ togail na cruaiche, fhad’s a bha An Bàn a’ cabail air a’ mhòintich. Cha toireadh An Bàn no buidhe na casan bho sheann seòldair.

Dh’ith sinn scona an duine agus rolaig sinn smoc, is dh’fhalbh Aonghas oir cha chaomh leis ceò. Thubhairt Doilidh nuair a dhùin an dorus as a dhéidh gur h-ann a chagnadh sràbh a chaidh e.

Thug Domhnall an t-sagaret ás a bheul.

“Uaill, a charaid ort,” ars esan ri An Bàn, “ ’s tu tha sàmhach. Tha thu a’ toirt ’na mo chuimhne balach Hartlepools nuair a bhuail am Barrach e, ann an Auckland. Cha do leig e càil air. Aon theat. Agus mise mo ghealladh dhut, ’se buille chruaidh a bh’ann.”

Chaidh sinn uile air ais a dh’Auckland le mionaich làn, mar fhògarraich a’ tilleadh dhachaidh, dòigheil.

“Bang,” ars Alasdair Barabal.