Na h-uird mhora

SHEAS Niùtan is a cheann crom, a’ toirt tarraing eadar meur is òrdag air na gaoisnean fada air a lethcheann, nach robh fhathast ach tana, mìn, ach a bha cheana a’ toirt gealladh air feusaig thiugh ghasda. Chleachd athair spionadh a thoirt air fheusaig fhéin nhair a bha e fo chùram, agus ged nach robh feusag air Niùtan fhathast bha cùram gu leòr air. Bha a’ Bhealltuinn a nis làimh dhaibh agus nuair a smuainticheadh e air, bha samh an teine is samh an dàthaidh ’na chuinneanan bho ’n uiridh is bho ’n bhliadhna roimhe is bho gach bliadhna eile nach robh cho teann air. Nuair a dhùnadh e a shùilean chitheadh e na fir òga is na balaich mhóra a’ leum gu dàna treun thairis air an teine.

Ach fo ’n chom aigesan bha cas cham chrùbte.

Agus Silis. Gus an diugh, ceilte bho chàch, bha a h-ainm mar mhil air a theanga. An dràsda, ged nach b’ ise bu dearbh choireach bha i fhéin is a h-ainm mar an domhlas fhéin. ’Na chluasan bha gàireachdaich Néill — Niall air an robh an còmhnaidh craos ghàireachdaich — agus chuala e a rithist fhaclan: “Feumaidh i ruith nas luaithe na sud lath-eigine.”

Choimhead Niùtan air a’ bheàrnan-Bhrìde a bha fhathast aig a chasan is tharraing e a chorrag mhór tarsainn air is thionndaidh e ris a’ mhonadh. Bu math leis a bhith leis fhéin.

Bha e dèanamh air a shocair air a’ bhearradh far am bu tric le sheanamhair a h-anail a ghabhail nuair a bhitheadh i a’ giùlan eallach mònach no fraoich.

Is e Brunshuilde, a sheanamhair, a bha ’na bean-

chuideachaidh còmhla ri mhàthair nuair a thàinig a h-ám agus a rugadh esan. Ged a thàinig i thuice fhéin a rithist chan e a mhàin gun do thionndaidh a mhàthair bhuaidhesan ach thionndaidh i bho Brunshuilde. A’ cheud chuimhne a bha aige is ann air làmhan ealamh, tana a sheanamhair, air a chom is air a chasan. Chuala e an t-iomradh cho tric is nach robh fios aige càit an do thòisich a chuimhne fhéin, is càit an do thòisich an aithris. Ach bha fios aige gum b’ e làmhan a sheanamhair a smeur a chas cham moch is anamoch le ola-an-ròin, gum b’ e làmhan a sheanamhair a shliòb is a dh’ fhàisg is a thionndaidh, is a tharraing a chas; gum b’ e làmhan a sheanamhair a dh’fhill is a phàisg e gu blàth ann an rùsg ùr na caoire duibhe. Is b’ e a làmhan a bha sìnnte thuige nuair a sinn e a’ cheud cheum.

Ged nach robh e sgìth shuidh e air bruaich gus am beachdaicheadh e na b’ fheàrr air cuimhne mhath a bha aige air a’ mhadainn air an do bhog is a dh’fhailc i a chasan anns an fhuaran aig Bealach na h-Anait ...

Cha robh cuimhne aige air a bhith air a dhùsgadh ás a chadal, no an do ghiùlan i air a muin e an toiseach, ach bha cuimhne aige air sàmhchair far nach robh éibh an adharcain-luachrach, no gobadaich a’ choilich-fhraoich, far nach robh torman uillt no gàire mara. Bha an dorchadas fhathast ’na sgàilean ciar-dhubh anns na sluic is anns na bealaich. Shuidh iad mu dheireadh is thuig e gun robh ise a’ feitheamh, oir gun fhacal, aig ám sonraichte rug i air is stob i suas gu a mheadhon anns an uisge fhuar e. Thug am fuachd is an t-eagal anail bhuaithe ach cha do thog i ás an uisge e gus an do dh’ éirich a ràn cràidhte troimh ’n ghleann.

Mun do thiormaich i e chuir i pìos de chìr-mheala ’na bheul is fad ’s bha i a’ suadhadh ia a’ fàsgadh gach

féith ’na chas, dheoc is chagain e, is dh’ imlich e mu bheul. Fad na tìde bha ise air a glùinean a’ suadhadh le làmhan ealamh teòma. Nuair a thug i dha an dara pìos, bhrist esan criomag dheth is chuir e ’na beul e, is le sin thilg i a ceann an àird is ghàir i gu sona, a’ cur stad air a h-obair air son mionaid. Ged nach do thuig e an t-aobhar gàire, ghair esan cuideachd agus bha gathan fuara geala na gréine air na h-aodainn aca. Nuair a chuir i uime cha robh cuimhne aige ach air sonas is air blàths, is gun robh iarraidh aige air a bhith a’ ruith is a’ ruith is a’ coiseachd.

Mun do dh’fhàg iad an tobar, cheangail Brunshuilde stiall de anart geal, lion air meanglan de chraobh-chaorainn a bha làmh ris an tobar. Bha stiallan fada eile ceangailte ann an siud is ann an seo air a’ chraoibh, ach bha bliadhnaichean mun do chuimhnich e air seo, is cha robh fios aige riamh le cinnt ciamar a thàinig iad gu bhith an siud no có a cheangail ann iad.

Ged bu mhór a cabhag gus an do ràinig iad an tobar, ghabh iad air an socair a’ tilleadh. Nuair a ghearain e sgìths cha do thog i e mar a b’ àibhaist, ach nuair a thainig iad gu seann thobhta, shuidh iad air cnocan far an robh an feur lom breac le copan-an-fhraoich is le peassair-a’ -mhadaidh-ruaidh.

Thug Brunshuilde pìos aran-eòrna as a pasg is nuair a dh’ith iad dhlùthaich Niùtan a stigh ri taobh is chaidil e, a làmh fo h-achlais. An ám dha dùsgalh bha e fhéin is Brunshuilde cho cruinn comhfhurtail pi tom nathraichean ’gan grianadh fhéin air latha Ni’n Iomhair. Nuair a thuig i gun do mhosgail e, ghabh iad an ceum a rithist, esan a’ ruith roimpe no as a déidh a réir dé bha a’ togail a shùil; is ise gu sàmhach toilichte.

Ach is e a’ chuimhne a bu gheura a bha aige an diugh

air a’ cheò a chunnaic e ag éirigh fada bhuapa.

“Faicibh falaisgean,” arsa Niùtan.

“Is fhada o chaidh ám fhalaisgean seachad,” ars ise, “is tha am fraoch is am feur a’ fàs a rithist. Is ann a tha an ceò ud bho theine na Bealltuinn.”

Nuair a thàinig iad chun an tighe bha e fàs, sàmhach, is chaidil Niùtan a rithist ...

A riamh tuilleadh, ged a bheireadh Brunshuilde sùil air a chois bho uair gu uair, cha do shuadh i ola rithe. Ach beag air bheag thainig neart innte, ged bha i riamh car cam.

Ged nach do ghàir e aig an ám is minig a thigeadh snodha air aodann nuair a chuimhnicheadh e mar a fhuair e a mach gum b’ e mi-shealbh a bh’ ann dha a chas a bhith cam. Is chuimhnich e nis mar a dhrùidh e air gun robh e ’na aonar, sgairte bho chàch.

Air latha gaothach grianach, bha an teaglach uile a muigh is iad a’ fasgnadh sìol an earraich. Bha athairis guit aige anns an robh a mhàthair a’ dòrtadh an t-sìl mar a bha e iomchaidh, fad ’s a bha Brunshuilde a’ cruinneachadh an t-sìl ghlan. Bha Niùtan agus Niall a’ cruinneachadh moll air son leaba shocair, is bha leanabh ’na chadal anns a’ chreathaill.

Bha aire gach neach air obair fhéin nuair a thuirt Niall gu briathrach, neochiontach, is gun mhì-rùn air bith: “A bheil fios agad, Niùtan, gur e ‘Cuaigean’ a tha aig na gillean ort?”

Dòcha nach robh Niùtan air an còrr a smuainteachadh dheth, ach thog e a shùilean is mhothaich e gun robh a sheanamhair air stad mar gun robh i reòdhta, gun do leag athair a ghuit air son mionaid, is gun do thuit dòrlach sìl bho làmh a mhàthar. Cha do thuig e dé a bha a’ cur riutha ach thuig e gun robh an aire gu tur air fhéin, a’ feitheamh.

“Car son a thug iad ‘Cuaigean’ orm?” ars esan, is e fhéin gu sìobhalta.

“Chionns gu bheil do chas cam,” arsa Niall is e air àrdachadh leis an eòlas.

Sheas Niùtan aig a làn àirde, is thog e a dhà dhòrn:

“A bheil thu air son sabaid?” ars esan.

“Chan eil,” arsa Niall gu reusanta, “oir is tu is làidre na mi fhathast.”

Ach bha a phàrantan fhathast ag éisdeachd, is thug Niùtan sùil mun cuairt is mhothaich e do mhuilleann-làimhe, is mar gun tainig smuain ùr ’na cheann, thuirt e gu sunndach: “Ma ’s gun éigh thusa ‘Cuaigean’ ormsa, spìonaidh mi na sùilean asad, is bleithidh mi iad, agus- agus-” is e a’ toirt suil mun cuairt, “ -bheir mi do na cearcan iad.”

Thog Niall a dha làmh suas gus a shùilean a dhìon fada mun do stad Niùtan a’ bruidhinn, is leig e na h-eibhean ás.

Cha do leig neach seach neach air gun cuala e is chaidh an obair air adhart is thiormaich Niall na deòir.

Ach thuig Niùtan dà nì: nach robh e mar chàch; is gum feumadh e sabaid air a shon fhéin.

Beag air bheag dh’ionnsaidh e gun robh móran de ’n bheachd gun robh e baoghalta chionns gun robh a chas cam is bhruidhneadh iad ’na éisdeachd mar nach robh e idir anns an làthair.

Shìn e ri dìreadh chun a mhullaich.

Chuimhnich e air an turus a sheas a mhàthair aig ceann an tighe a’ bruidhinn ri athair. “Ach saoil thusa,” ars ise, is i a’ togail a ceann is a’ coimhead fo ’n làmh a bha togte ri mala, “saoil dé air a bheil do mhàthair a’ beachdachadh nuair a sheasas i cho fad an siud?”

“Chan eil i fàs dar nas oige,” ars esan. “Theagamh

gu bheil i a’ beachdachadh gu bheil an t-eallach a’ fàs nas truime a h-uile latha.”

“Chan e dad de ’n t-seòrsa,” ars a mhàthair bu searbh. “Is ann a tha i a’ deánamh sealltainn sìos oirrne. Tha i ro-thric gu h-àrd air na mullaich.”

“Leig leatha a saorsa fad is a ruigeas i na mullaich,” ars athair, “Tha i a’ fàs sean.”

Thionndaidh a mhàthair air a sàil gun ghuth an corr. Is dòcha gum b’ e sin a ghràbh an còmhradh air inntinn Niùtain.

Bha e mar chleachdadh aig Niùtan a bhith a’ dol an coinneamh a sheanamhair, is chàireadh Brunshuilde fàd mòine no dha air a dhruim, no boitean beag fraoich, is thigeadh an dithis aca dhachaidh gu gaolach, dòigheil. Bha còmhradh a phàrantan ’na inntin an turus a thubhairt e ri Brunshuilde, a bha ’na seasamh is a cùlaibh ris a’ bhruaich, ag amharc le mór-thlachd air faileas dorcha nan sgùraidhean a bha a’ ruagadh a chéile thairis air an dùthaich a bha f’ an comhair air latha earraich: “Faicibh Morgach Mhór ’na ruith dhachaidh. Geall gu bheil ath-theine aice oir bi an teine aice air dhol ás chionns gu bheil i cho fad air na taighean.”

Choimhead Brunshuilde air an ogha ach cha tubhairt i guth. oir dh’aithnich i briathran searbh a mhàthar ’na bheul.

Lean e air: “Ach nach toir sibhse an aire cho gòrach, amaideach, is a tha Silis a’ coimhead. Tha i a’ ruith is a’ ruagail a null is a nall mar chreutair aig nach robh a tùr. Tha fios agam gu bheil i a’ ruagadh nan cearcan ás an arbhar — ach tha sinne cho àrd os a cionn is nach fhaic sinne ach cho gòrach is a tha i a’ coimhead. Tha i dìreach gun tùr ’na coltas.”

Bha Brunshuilde ’na tosd is lean e air a’ gàireachdaich

is a’ sgeigearachd gus mu dheireadh thubhairt e rithe: “Nach math dhuinne a dh’fhaodas sealltainn sìos orra.”

“An ta is math,” ars ise, “ach seall thusa a nis suas.”

Choimhead Niùtan fad a fhradhairc far am faiceadh e, ar leis, an cuan mór a’ leaghadh air falbh bhuaithe ’na sholus deàlrach. Choimhead e suas far an robh na creagan dubha, gruamach air an sguabadh leis na neòil. Dh’amhairc e air na sgoltaidhean is air na sgàinidhean dubha lom is air na sléibhtean riabhach. Dh’éisd e ri sìor-ghuth borb an easa ri casadh air na spealgan dubha a bha ag éiridh ás an linne. Dh’éisd e ri caoidh ciannail oiteig gaoithe a bha air chall anns a’ Choire Chlas. Is buille air bhuille bhuail leth-fhacal cànranach, bho ’n taobh ud eile air bho chridhe fàs Neo-nitheachd.

Cha do choimhead e air Brunshuilde ach rug e air làimh orra is thubhairt e fo anail, “Tugainnimid dhachaidh mum fàs sinn lugha.”

Dh’fhalbh iad; is chum e gréim air làimh orra ged a bha e nis ’na fhaobairneach. Ged a bha an ceum aimhleathain, corrach, cha tubhairt i ris e choiseachd leis fhéin, ach nuair a bha na taighean air fàs mór dh’fhalbh e leis fhéin, a’ ruith roimpe.

Is ioma còmhradh tlachdmhor a bha aca agus is ioma duan is sgeulachd a chuala e bhuaipe agus bhitheadh ise sgìth ag innse mu’m bitheadh esan sgìth ag éisdeachd. Dh’aithriseadh i gach sgeul cho beòthail, pongail, a’ toirt mìn-chunntas air gach ní a thubhairt is a rinn gach neach, is gun robh Niùtan am beachd gum faca is gun cuala i fhéin gach nì a dh’aithris i.

Aon latha thubhairt e rithe, is e a’ beachdachadh air sgeulachd: “Is càit an robh Morgach nuair a bha Colla ris a sin?”

“Morgach?” arsa Brunshuilde. “Có Morgach,”

“Morgach, bean Cholla,” ars esan.

“Ach, a luigh,” ars ise, “cha robh Colla as aithne dhuinne beò aig an am a thachair seo. Is e tha seo ach sgeul a chuala mise bho mó sheanair, is b’e siud a dhearbh bhriathran a chuala esan bho a sheanair fhéin. Chan fhios dhòmhsa cuin a thachair e ach sud mar a bha, oir is siud mar a chuala mise e aig mo sheanair.”

“Agus aithrisidh mise an sgeul do’m ogha fhéin nuair a thig an t-am,” arsa Niùtan gu sona.

Choimhead Brunshuilde sìos air a chas chrùbhte is rinn i osna bheag; bha i ’na tosd ...

An diugh bha e a’ faireachadh gun robh Brunshuilde na bu tinne air na bha i iomadach uair, ach cha robh i faisg air anns an fheòil chum còmhradh no comhairle a thoirt dha, ged a bha e a’ dìreadh a’ bhearraidh far am b’ àbhaist dhi fuireach ris. Far an d’fhuair e marbh i latha ...

Chunnaic e i ’na seasamh is a druim ris a’ bhruaich, is an t-eallach air a’ bhearradh. Cha do thog i a làmh ris ged a smèid e rithe, agus cha do fhreagair i nuair a bhruidhinn e, agus bha a sùilean air a’ cheò a bha ag iathadh mun stùc is a bha ’ga fhilleadh gu geal sàmhach. Dhìrich Niùtan chun a’ bhearraidh is rinn e gurradan os a cionn, ri taobh. Le aon làmh air a gruaidh thionndaidh e a ceann air a shocair, is leag e a ghruaidh mhìn air a gruaidh rocaich.

Cha robh eagal no uamhas air bho sheanamhair ged a bha i cho sàmhach.

Dh’ fhuasgail e dhith an t-eallach a bha air a cheangal rithe le sìoman fraoich, is leig e ás dhith fad ’s a bhitheadh e a’ teàrnadh ri taobh. Thuit ise, a bha an ceartuair cho àrd stàiteil, ’na torradan air a beul foidhpe, cas sìnte bhuaipe coltach ri bodach-ròcais

Theich Niùtan roimh ’n uamhas, aig nach robh ach suaip fhaoin ri sheanamhair. Theich e is cha do lasaich e gus an do shìn e e fhéin fad fhaid anns a’ chùil far an robh e a’ cadal, aodann ris an tallan is a shuilean dùinte is gun e ach gann a’ tarraing anail. Gus an robh e cinnteach nach robh làmh gus a bhith air a ghualainn is nach robh guth ’ga ghairm ’na chluais, dh’fhuirich e ’na shìneadh. ’N uair sin dh’éirich e. Ged a thubhairt a mhàthair ris: “Am fac thu do sheanamhair?” cha do fhreagair e oir cha b’ urrainn dha innse dhìse dé an t-uamhas a thachair air Brunshuilde.

Chaidh e a choimhead air son athair ach nuair a ràinig e sheas e ri thaobh gun ghuth. Nuair a thug athair sùil air cha tubhairt Niùtan ach: “Mo sheanamhair —”

Thug athair sùil eile air an aodann a bha cho aogneulach, is cha tubhairt e ach, “Càite?” is an uair a mhothaich e far an do thionndaidh sùilean Niùtain, thubhairt e: “Air a’ bhearradh; an ann?”

“Is ann,” arsa Niùtan.

“An do dh’innis thu do d’ mhàthair?” ars athair.

Chrath Niùtan a cheann gu balbh.

“Cha do dh’innis dìreach. Innsidh mi fhéin dhi,” is thionndaidh e air falbh is lean Niùtan dlùth ri shàil chun an taighe e.

An ath thurus a chunnaic e a sheanamhair bha e còmhla ri a càirdean is a luchd-eòlais, agus mar a rinn gach neach eile dhiubh chuir e làmh air a mala, is thionndaidh e air falbh gun uamhas gun eagal.

Ged a bheireadh a mhàthair iomradh air bàs Brunshuilde chan abradh Niùtan am facal goirid gnàda seo idir. Is e theireadh Brunshuilde fhéin: “Cha bhàsaich mi ach caochailidh mi.”

Nuair a their eadh Niùtan: “A bheil eagal agaibh roimh

’n chaochladh seo?” fhreagradh ise: “Chan eil eagal orm. Chan urrainn dhomh dàil no cabhag a dheanamh. Feithidh mi an t-ám.”

Le caochladh a sheanamhair thuit móran charan mun taigh air Niùtan, agus gu h-àraidh a bhith ag altrumas na cloinne bige. Ged a b’ e Niall a b’ òige cha togadh e Diarmad ged a bhitheadh e a’ rànaich; is e theireadh e: “Chan obair do fhear e a bhith ag altrumas.”

Ghàireadh a mhàthair is moit ’na h-aodann, is theireadh i; “Nach éisd thusa ris. Ach seo thusa, Niùtain, tog thusa an leanabh.”

Gu toileach, thogadh Niùtan am balachan, is a’ seinn an òran-tàlaidh a sheinneadh Brunshuilde chuireadh e an gill a’ marcachd air a bhlùn is sheinneadh e;

“Làir dhubh bhreabach
Anns na creagan,
Làn an dùirn a
Chaora dearga
Aig bun a h-earb’l,
Is i ’na ruith.”

gus am bitheadh Diarmad air a dhòigh.

Ach ged a bhuain e na caoran dearga còmhla ri Brunshuilde, is an t-aiteal cuideachd, aig an ám sònraichte fhein, is ged a chunnaic e na caoran a’ seargadh os cionn an àrd-doruis agus an aiteal a’ gléidheadh bainne is bàthach troimh ’n t-samhradh, cha b’ aithne dha carson no có bhuaithe. Nuair a cheasnaicheadh e i, choimheadadh i air mar gun robh i a’ gabhail a thomhas, is chrathadh i a ceann is theireadh i: “Cha tàinig antt-ám fhathast. Feith an t-ám.” ...

Ach a nis bha a’ Bhealltainn ann is cha robh an t-èolas aige. Bha a’ Bhealltainn ann is bha ainm Silis mar an domblas air a theanga.

An diugh bha iad ’nan seasamh ri taobh a chéile, an dà cheann crom, oir bha ise air blàth-bhad a bhuain de bheàrnan-Bhrìde is de ’n chluas-liath bhuidhe. Bha esan a’ sealltainn dhìse an comharradh leis an aithnichte iad bho chéile. Is bha ise a’ coimhead air na làmhan làidir is air na meòirean tiugha, a’ ghaoisid dhubh air cùl an dùirn suas chun a’ cheud alt. Bha a ceann crom a’ coimheadh is ag éisdeachd.

An uair sin bha Niall air an cùlaibh, craos gàire air mar a b’ àbhaist, is e ag éigheach; “Gu dé — gu dé — gu dé seo?”

Leum Silis air falbh bhuaithe mar thé air an d’ rugte ann am mèirle. Is an uair sin sheas i ag éisdeachd ri fealla-dhà Nèill, le àrdachadh dreach ’na h-aodann, is le sùilean a’ boillsgeadh le mire, an ceann grinn air an amhaich chaol air a thaobh, is i a’ coimhead air Niall bho oir a sùil.

Ged a bha Niall briathrach gu leòr cha robh facal aig Niùtan. Cha robh fios aige có air an robh iad a’ bruidhinn oir cha robh tuigse aige air brìgh nam facal ged a bha e ’gan éisdeachd. Cha robh faireachadh aige ach air fearg a bha ’ga thachdadh, fearg an aghaidh Shillis: fearg cho mór is gum bu mhath leis an amhach àlainn fhàsgadh eadar a dhà làmh laidir. Bhrath is thàmailtich, is dh’ irioslaich i e. Cha robh rudhadh ’na gruaidh no boillsgeadh ’na sùil gus an tàinig Niall.

Mu dheireadh chuimhnich Silis air caran ri dhèanamh is sgioblaich i a h-earbull, is ruith i air falbh gu h-aotrom bhuapa, gach beàrnan-brìde is gach cluas-liath sgapte aig an casan, a’ deàlradh mar òr buidhe meallta nan daoine-sìth.

“Ach”, arsa Niall is e a’ coimhead ás a déidh, “faic thusa, ’ille, an t-aobrann a th-oirre. Ach feumaidh i ruith

nas lauithe na siud lath-eigin.” Is bhuail e a bhroilleach le bois mu seach gus an d’ rinn e gliong, is dh’imlich e a lipean. Nuair a bha i ás fhianuis chrom Niall is thog e leis am beàrnan-Brìbe is phut e e fo oir na bonaid leathain a bha e nis a’cleachdadh, ged a bha Niùtan ceannruisgte. Is dh’fhalbh Niall air a thuras fhéin, a’ feadaraich: gun chùram air.

Is gun chan air ...

Bha Niutan a’ dìreadh chun a’ mhullaich fhad’s a bha e a smuaineachadh. Nuair a rainig e sheas e a’ coimhead sios. Chunnaic e Silis, beag, beag, is fada bhuaithe. An robh i coimhead air son neach-eigin,

Bha a dhoilgheas fhéin cho geur is gun do thionndaidh e aodann chun na creige ris an b’ àbhaist a sheanamhair a taic a chuir. Is ged a bha e a’ sireadh le uile bhith, na deòir a’ rith bho shùilean is srulag fhala bho a lip ìosal, cha robh fhios aige dé a bha e a’ sireadh, no có bhuaithe.

Is fad ’s a bha e a’ sireadh nì aig nach robh iomhaigh no ainm chitheadh e os bàrr gach sealladh a bha fa chomhair, làmhan agus aodann Chonaill. Chitheadh e làrach an losgaidh.

Is cha robh cas cham air Conull bho ám a bhreith.

Is cha robh cas cham air Niall.

Is chitheadh e Silis a’ coimhead bho oir a sùil.

Ged a bha fios aige nach robh a sheanamhair — no neach eile — teann air, chluinneadh e mar gum bitheadh dithis no triur — no ceathrar — ag argamaid. Ach cha robh bonn aig an argamaid: is bha fios aige gun robh e ’na aonar.

Nuair nach b’ urrain dha an còrr fhulang is a reuson a ghleidheadh, chuala e mar gum b’ e a sheanamhair a’ bruidhinn. Chuala e mar a bu tric a chuala e bhuaipe: “Feith an t-ám.”

Bha e mar fhear a fhuair faothachadh bho àird an fhiabhrais. Thog e a cheann is thionndaidh e mun cuairt. Choimhead e air na sgur an mun robh an ceo a’ snàgail is ag iathadh; chuala e guth an easa mar thàirneanach fad ás; nigh e aodann is a làmhan ann an uisge donn na mònaich. Rinn e air na taighean is gun smuain ’na cheann ach nach robh smuain ’na cheann.

An ath mhadainn bha a h-uile neach, sean is òg do ’m b ’urrain gluasad, air an cois. Ach cha robh ceò ag éiridh bho aon taigh. B’ e seo an aon oidhche nach deach teine a smàladh. Gheibheadh iad ath-theine bho theine athar-sa — an uair a thigheadh an t-ám.

Le beagan bruidhne rinn na fir is na mnathan an t-ullachadh a bha ri dhèanamh. Cha do thuig Niùtan carson a bha a h-uile neach mar gum bitheadh iad air bhioran an latha ad. Cha b’ e seo an t-aon latha de’n bliadhna air an robh móran obair ri dèanamh. Ach bha gach neach mar gun robh a shaoghal is a shaibhreas ceangailte ri dèanadas an latha-an-diugh. Bha obair ro dèanamh. Bha a’ chlann bheaga air am faicill, a’ coimhead bho neach gu neach, oir bha am pàrantan samhach Air an làimh eile bha bruidhinn gu lèor aig na gillean is aig na fir òga ’nam measg fhéin. Mun tigeadh am màireach bhitheadh iad air bhoil.

Chaidh gach teaghlach le ’n spréidh, teaghlach an déidh teaghlach, do ’n mhonadh gu aite sonraichte far an robh an comharradh dol a bhith air a chur air gach beothach mun bitheadh iad air am fògradh chun an àrd-mhonaidh fad an t-samhraidh is an fhoghair.

Ged b’ fhada bho ’n chaidh an connadh a dheasachadh, bha a’ ghrian an àird an adhair mun do thòisich an obair da-rìreadh. Chaidh an dà theine an lasach le clais leathainn eadorra, is astar beag bhuapa sheas athair

Niutain. Riamh, nuair a dh’fhaighnicheadh e: “Carson is e m’ athair a tha an còmhnaidh ’na sheasamh leis fhéin leis a’ chual chonnaidh?” choimheadadh Brunshuilde air is theireadh i, “Is cubhaidh dha e.”

Ach an uair a bu mhath leis a ceasnachadh na b’ fhaide, theireadh i: “Tha thu ro òg fhathast; feith an t-ám.”

An diugh, sheas athair mar a sheas e a h-uile bliadhna bho thàinig cuimhne do Niutan, cuaille daraich laiste, beo, ’na làimh. Thigheadh ceann gach teaghlach, fear mu seach, is sheasadh e mu choinneamh, pìos bhuaithe. Eadorra bhathas a’ stiùireadh gach beothach de’n spréidh. Nuair a bha am beathach eadorra bha am fear leis am bu leis am beathach a’ leum gu athair Niùtain, agus, os cionn a bheataich, bhuaileadh e an cuaille connaidh gus an tuiteadh sradagan air, is leis an làimh eile chuireadh e mar a b’ fhearr a b’ urrainn dha a chomharradh fhein air a ’bheathach. Ma bha coltas air gun robh an cual connaidh a’ dol ás, bha neach eigin air laimh gus cual bheo èr a shìneadh dha, oir bha e iomchaidh gum bitheadh gach beathach comharraichte.

Bha an spréidh air chaothach. Thigheadh an crodh, riabhach, no dubh, no odhar, ’nan ruith far an robh iad a’ faicinn bealach eadar na fir, beathach as déidh beathaich, mar bha an cothrom aig an luchd-stiùiridh. Thigheadh iad. an ceann ìosal air an amhaich, an ceann leis na h-adhaircean tiugha troma a bha a’ cur bacadh air an luatha, a’ riaghan bho thaobh gu taobh, geal an sùilean measgta le cuislean dearga, ronnan is cop bho ’m beul. Cha mhór nach robh an éibheach, is comhartaich nan con, is samh an dàthaidh is an losgaidh ’gan cur ás an rian.

Bha feum air làmh làidir, air cabhag, is air casan luatha an latha ud.

An déidh na h-ùpraid seo cha robh an obair ach aotrom, ach bha gach neach glé sgìth mun do dh’fhalbh na fir phòsda is no mnathan is a’ chlann dhachaidh, oir ged leig iad leis an spréidh sìoladh, bha iad air chaothach a rithist nuair a bhathas a’ dealachadh na bliadhnaich is na dà-bhliadhnaich bho ’n chrodh-laoigh is bho na tairbh is na trì-bhliadhnaich.

Bha an oidhche a’ tuiteam mun do shuidh na balaich timcheall an teine a’ feitheamh gus am bitheadh am bonnach air a roinn. Bha na gillean beaga anns an dorchadas a’ coimhead mar a b’ àbhaist do Niùtan a bhith a’ coimhead. Cha robh nighean ri faicinn fhathast ged a chluinnte sgreud de ghàire, a bheireadh air na balaich tionndadh chun an dorchadais.

“Chan eil thusa am beachd fuireach an nochd?” arsa Niall ri bhràthair, nuair a chunnaic e gun robh Niùtan a’ suidhe am measg na fir.

“Carson nach bitheadh?” arsa Niùtan.

Shuidh Niall ri thaobh ach cha do fhreagair e.

Bha feadhainn mu ’n teine a shuidh bliadhna an déidh bliadhna is a shuidheadh gus am bitheadh iad ’nam fir-phòsda, air nach tàinig an earrann loisgte riamh. Ach bha gach fear deiseil gus a bhith air a dhearbhadh.

Beag air bheag bha a’ bhruidhinn a’ sìoladh. Mu dheireadh bha iad uile ’nan tosd, a’ feitheamh. Bhathas a’ roinn a’ bhonnaich. Aig an aon ám chunnaic Niùtan is Niall gum b’ ann air fear dhiubhsan a thuiteadh an earrann loisgte.

“Is leamsa an earrann loisgte:” dheibh Niall, a’ craosadh leis a ghàire mar a b’ àbhaist.

Cha tubhairt Niùtan guth ach shìn e a mach a làmh is thog e an earrann loisgte an àird far am faiceadh gach neach.

“Amadain!” arsa Niall gu feargach fo anail.

Cha tubhairt neach eile guth, is ged a thàinig crith bheag fhuar air iomadh fear, ghluais iad air falbh bho ’n teine.

Ach Conall. Dh’éirich Conall is chaidh e chun an teine, agus chìte laraich an losgaidh ’nan dromannan ghorma air a làmh is air aodann far nach robh feusag a’ fas. Chàraich e an tuilleadh connaidh air an teine is air son mionaid bha an lasair mùchte.

Leis fhéin choisich Niùtan air falbh bho ’n bhlàths troimh ’n dorchadas.

Ach ged a bha cuimhne aig an fhear a choisich anns an dorchadas air iomadh nì a thachair do Niùtan, am b’ e Niùtan, a bha gu dearbha leis fhéin, is an dorchadas ’na sgàilean dubha timcheall air?

Mar ùird mhóra air innean gobha bha iomadh smuain a’ bualadh cruaidh air inntinn mar a dhrùidh aonarachd air aire an am a dh’éibh Niall ‘Cuaigean’ ris mar fhar-ainm. Bhuail aonarachd air cuideachd nuair a chuimhnich e mar a bheireadh Brunshuilde air na h-uillt a leum is iad anns a’ mhonadh leotha fhéin; mar a theireadh i le beag faireachaidh: “Coma leat, chan e an teine a th’ ann,” ged a gheibheadh e bogadh.

Bhuail fuaim an easa mar thàirneanach ’na chluais, is chuala e fead fhiathaich na stoirm ri milleadh air oidhche gheamhraidh, borb mar sgriach dheamhain ... Ach bha fios aige le earrann de inntinn nach robh ann ach fuaim na lasair is fuaim an t-sùgh a’ goil ann am ceann fiodh ùr.

Bhrodanaich Conall an teine is leum an lasair, buidhe mar a’ chluas-liath anns an earrach, deàlrach mar am beàrnan-Brìde, agus meallta mar òr nan daoine-sìthe. Is le solus na lasair chunnaic e na h-aodainn aig an fhead-

hainn a bha a’ feitheamh, sàmhach, mar mhadaidh ghlàmaireach a’ feitheamh fàth. Chunnaic e cuideachd le solus na lasair Silis agus Niall ri taobh a chéile, Niall air a ghlùinean is a cheann crom; is Silis ’na seasamh, a dùirn fàisgte fo a smeigid, a sùilean làn fhosgailte, cruinn, is srula fala aig oir a beòil.

Dh’ fhairich e an fhuil shaillte air a bhilean fhéin, ged is ann am màireach a thuigeadh e mar a chagain e a liop. Ach os cionn a h-uile faireachadh, dh’fhairich e a rithist an neart is an teas a’ ruith troimh a cholann aig tobar Bealach na h-Anait. Cha b’ e guth Chonaill a chuala e ’na chluais ag éibheach: “Is e seo an t-àm.”

Thàinig esan air an robh cas cham le leum rotach agus bha e air a thogail troimh ’n dorchadas is troimh ’n teine is thuit e air a’ chòinneach fhuar.

Bha iomadh làmh a bha air son sealbhachadh gu teann cairdeil air a ghualainn a nis, ach cha robh facal ann ach: “ ’Ille, ’ille,” no, “Is math a rinn thu.”

“Ach o mo cheatharnach treum,” arsa Niall is bha na deòir ’na shùilean nuair a dh’fhàisg e làmh a bhràthar ri bhroilleach mun do thionndaidh e far an do dh’fhàg e Silis ’na seasamh. Cha do chuir Silis làmh air a ghualainn is cha do ghuidhe i meal an naidheachd no sealbhachadh dha. Is cha tainig té eile faisg air.

Nuair a bha càch ri dannsa is ri othail is ri spòrs chaidh Niùtan dhachaidh leis fhéin, is bha àrd an latha ann mun do dhùisg e.

Cha robh nì air atharrachadh ach gun robh an taigh na bu shàmhaiche na b’ àbhaist da. Bha a h-uile nì mar a bha e a’ bhòinde. Cha robh air atharrachadh ach Niùtan. Chaidh e mach is sheas e aig ceann an tighe is aig an aon ám thàinig Silis timcheall an oisein. Air son priobadh na sùla sheas i reòdhta, a’ coimhead ’na shùil-

ean, a’ coimhead air an dréin ann an riochd snodha gàire a thog a liop is a leig ris na fiaclan-sùla, fada geala. Cha tubhairt i guth, ach mar an t-adharcan luachrach leis am bu mhath a nead a shàbhaladh, no mar eun air a leòn, theich i is cha do choimhead i air a h-ais.

Ghabh Niùtan an rathad a rithist chun a’ mhullaich, air a shocair. Rithist is a rithist chuir e am bùrn fuar air an liop a bha goirt is air at. Cha do leum e an t-allt nuair a thàinig e thuige ach choisich e troimh uisge donn na mòintich.

Nuair a thàinig e chun a’ bhearraidh sheas e is a chùlaibh ris a’ chreig ag amharc thuige is bhuaithe. Bha sàmhchar is blaths a’ Chéitein ag iathadh ma thimcheall. Choimhead e fad ùine mhór suas air na sgurran is air na stùcan a bha àrd, dubh, air leth, leotha fhéin. Mu dheireadh choimhead e sìos air a chasan is thubhairt e, “Nach fheàrr dhuine a bhith a’ dol sìos mun téid sinn a lughad gu tur.”

Is air a shocair choisich e sios far an robh na taighean, beaga air an t-slios. Is bhuain e an canach min a bha geal àir an t-sliabh, is shlìob e a shìoda geal. Bhuain e an roid, is fo a shròin, phrann e duilleagan is tharraing e am fàileadh cùbhraidh a stigh is dh’ fhalbh samh an dàthaidh ás a chuinneanan. Bhuain e am moglan-mòintich, gorm-dhearg, rìgheal, is thionndaidh e an rathad ud is an rathad ud eile iad le mheòirean tiugha làidir, air an robh a’ ghaoisid a’ fas dubh chun na h-uilt.

Bha blàth-bhad de ’n chanach is de ’n mhogulan-mhòintich ’na laimh nuair a ràinig e an cnocan air an robh am beàrnan-Brìde is a’ chluas-liath a nis air seargadh. Sheas e is chuala e a bhith ag éibheach air. Bha na balaich is na fir òga a’ dol a bhith ris an leum fhada, an robh esan dol a bhith gabhail pàirt anns an t-strìth?

Mun d’ fhuair e tìde freagairt thàinig Diarmad is thug

e sùil air is thog e a ghàirdeanan ag éibheach: “Làir dhubh bhreabach, làir dhubh bhreabach!”

Thog Niùtan a làmh gu suairc ris na fir is thionndaidh e a chùl orra. Is gann gun robh e ceart ’na shuidhe nuair a bha Diarmad — a shùilean a’ deàrrsadh — casa-gòbhlach thairis air a shliasaid.

Ach fada mun do dh’fhàs Diarmad sgìth de ’n chleas, leum e sìos is dh’fhalbh e ’na ruith. Nuair a fhuair Niùtan cothrom tionndaidh bha Diarmad is a làmhan mu amhaich Shilis. Bha ise air a dà ghlùin, a smeigead air ceann Dhiarmaid, is i a’ coimhead thairis air ri Niutan.

“Silis,” ars esan.

Is bha a h-ainm a rithist mar mhil air a theanga.