Litir an Lagha

“ACH A Thorcuil a bheil na polaismein air do thòir?” ars a mhàthair ri Tocul, a thàinig a stigh is anail ’na uchd is aodann mar an lasair.

“Tomhaisibh,” arsa Torcul is e tarraing anail, “tomhaisibh de a thachair.”

“Thuit an t-adhar,” ars ise gu neoshuimeil.

“Ach - - - tomhaisibh ceart. Is e a th’ ann ach gnothach cudthromach,” arsa Torcul is e suidhe air séir aig ceann a’ bhùird, ged a bha a cumail a shùil air a mhàthair. “Tomhaisibh.”

“Bhuill - - - bhuinnig sibh an cupa-iomain.”

“Chan eil sibh teann air. Chan eil sibh fiù is blàth, gun ghuth air a bhith teth,” arsa Torcul is e air at le moit.

Ach mun d’ fhuair i an corr a radh bha gnogadh aig an dorus, agus gun stad airson freagairt, thàinig Aindrea a stigh is sheas e is a dhruim ris an dorus is a shùilean ’nan stoban ’na cheann.

“An cuala sibh?” ars esan gun an corr fàilte a chuir orra.

“Cha chuala,” ars Anna is i coimhead bho aodann gu h-aodann. “Nach fheàrr dhuibh innse dhomh.”

“Bhuinnig sinn deich mìle not air na pools,” ars an dithis aca le aon ghuth.

“Ach gun rogh mi air mo ghléidheadh!” ars Anna, ach cha chuala iad i, oir leum Torcul far an t-séir air an robh e is rug e air Aindrea is dhanns is dh’iolachraich iad am meadhon an làir gus am b’fheudar dhaibh suidhe le giorrad anail. Air son Anna shuidh i fhéin ann an séir is thubhairt i fo a h-anail, mar neach air an robh

eagal a bhith ri toibheum, “Deich mìle not.” Ach ged a thuirt i “Deich mìle not,” air a h-uile dòigh a b’ aithne dhi cha robh i na b’fhaisge air an t-suim a ghabhail a stigh, is shuidh i far an robh i is snodha faoin air a h-aodann.

Bha a’ bhruidhinn a’ sruthadh bho na balaich na tuil, is nuair a bha an sruth a’ bagairt tiormachadh theireadh fear no fear dhiubh, “Ach stad thusa gus an cluinn m’ athair seo,” agus bhitheadh iad sàmhach air son mionaid a’ beachdachadh air an gàirdeachas a ghluaiseadh athair gach fear nuair a chluinneadh e mun tuiteamas seo, agus an uair sin bhitheadh an ath shruth ann.

Ach mu dheireadh cha robh an corr aig Torcul no aig Aindrea ri radh; bha Anna fhéin ’na tosd. Dh,fhalbh Aindrea dhachaidh a dh’fheitheamh gus an tilleadh athair.

Cha b’ e seo a’ cheud turus a bha na balaich sealbhach, ach cha d’ fhuair iad riamh barrachd air deich notan eadorra gus an seo. Chionns gun robh na balaich fo aois leithid seo a réir an lagh, chuireadh athair no athair, turus mu seach, ainm fhéin ris a’ phaipeir air an d’ rinn na balaich ionnsaidh air tomhas dé na comuinn a gheibheadh buaidh aig a’ bhall-cois. Is iomadh uair — is oidhche — a chuir na balaich seachad ann an argamaid gun ghamhlas; cha robh mi-rùn eadorra; bha iad cho còrd ri dà cheann eich. Bha iad na bu dlùithe na iomadh bràithrean, ach nach robh iad fo an aon tugadh. Chaidh iad do ’n sgoil aig an aon ám, is chòrdadh na h-aon chleasan riutha, agus — ni bu chudthromaiche — cha robh athair an dara fear na b’ fheàrr dheth na athair an fhir eile. Ged nach robh na fir a’ tadhal a chéile, bha iad fhéile, bha iad fhéin eòlach air a chéile bho ’n oige.

Nuair a thàinig Iain, athair Thorcuil, dhachaidh bha iad uile a’ feitheamh air leis an naidheachd. Ged a bha

esan làn thoilichte leis mar a bha cha tubhairt e ach, “Seadh, is ciamar a tha do mhàthair dol a chosg a cuidse dheth?”

Bha sgìoman gu leòr, cha b’ ann a mhàin aig bean Iain, ach aig Peigi a bha bliadhna no dhà na bu shine na Torcul. Ma dh’éisd Iain riutha cha tubhairt e guth. Nuair a bha iad aig a’ bhòrd-shuipeir, agus a’ cheud acras air a shàsachadh, thionndaidh Iain ri Torcul is thubhairt e; “Dé thubhairt athair Aindrea ris an naidheachd?”

“Chan fhios dhomh fhathast,” arsa Torcul, “cha d’ rinn Aindrea ach a dhol dhachaidh. Ach tha mi cinnteach gum bi e air a dhòigh, oir bhitheadh e an còmhnaidh ag ràdh de na dhèanadh esan nam bitheadh beagan a bharrachd airgid aige.”

Cha robh e ach air stad a bhruidhinn nuair a chuala iad gnogadh aig an dorus chuil. Dh’éirich Peigi gus a fhreagairt is chuala iad i ag ràdh; “An tusa a th’ ann, Aindrea? Dé chuir cho fiata an nochd thu? Gabh a stigh gus am faigh mi truinnseir dhut.”

Ged a theireadh a màthair; “Aig ceann na bliadhna chan fhairich sinn bhuainn na dh’itheas e,” bhitheadh Peigi an còmhnaidh ag gearan gum b’ fheàrr do Aindrea a leaba a thoirt a nall leis. Ach an nochd bha i gu fialaidh, aoidheil, is mar sin, nuair a thàinig i leis an truinnseir a bha dhìth orra, is ghabh i am barrachd ìongnaidh Aindrea fhaicinn ’na sheasamh aig an dorus, a’ fàsgadh a làmhan, is a’ coimhead cho truagh ri neach a bha fo bhinn bàis. Bha a shùilean air a h-athair cho dìon is a bhitheadh sùilean coinein air neas a bha an impis a ghlacadh. Ach mo bha esan a’ coimhead gu dìon air Iain bha sùilean chàich air an tarraing mar gum bitheadh le buaidh na claich-iùil gu aodann Aindrea ás an robh an fhuil air traoghadh.

“Dé a tha ceàrr?” arsa Torcul a bha air leth-thionndadh bho ’n bhòrd.

“Dé tha ceàrr,” ars Anna a bha ’na seasamh gus cobhair a dhèanamh air a’ bhalach a bha i an dùil a bhith an impis tuiteam.

Cha b’ e dìth feuchainn a chum Aindrea gun bhruidhinn, ach ged a bha na féithean ’na amhaich air chrith leis an spairn, bha a bhilean tioram, is a theanga maol, luideach, ’na bheul; cha tigeadh facal.

Chuir Iain sìos a sgian gu cùramach, is thubhairt e gu sìobhalta, suairce, mar nach robh an saoghal air thionndadh bun os cionn. “Seadh, Aindrea,” ars esan, “is dé a tha fo ’n eun dhut fhéin an nochd.”

Dh’fhuasgail a’ cheisd teanga Aindrea, a réir coltais, agus mar fhear a mheamhair-ionnsaich leasan, thubhairt e; “Tha m’athair ag ràdh gur leis-san an t-airgead uile. Is e ainm-san a bha ris an oidhirp seo. Tha litir an lagh aige.”

“An clìchdear,” ars Anna is i a’ gabhail ceum air a h-ais.

“An snèagaire salach,” arsa Peigi is i a’ toirt glag air na soithichean.

Cha tubhairt Torcul guth, ach sheall e gu h-ealamh air athair a bha a’ gearradh a shlios arain gu h-eagnaidh, cùramach. Chuir esan sios a sgian is bha fiamh a’ ghàire air aodann nuair a thubhairt e; “An-tà, Aindrea, chan eil mise ag ràdh nach eil litir an lagh aig d’athair. Cha chuir sinne gu dearbhadh an lagh e. Chan fhairich sinn bhuainn nì nach robh againn.”

Bha barrachd ìongnaidh aig an teaghlach mar a bhruidhinn Iain na bha aca de ’n teachdaireachd aig Aindrea, is bha iad sàmhach air son tiotan a’ coimhead air. Aig a’ mhionaid seo thàinig e gu inntinn Thorcuil nach robh

e a’ cur ìongnadh no dragh air athair gum b’ e seo am fios a thug Andrea d’ a ionnsaigh. Is lean Iain air, “Faodaidh e bhith gur e d’ athair is fheàrr a nì feum deth, is mar a tha e ag ràdh, tha litir an lagh aige. Agus cuimhnich, Aindrea, cha bhi mi-rùn aig neach againne riutsa no ris-san.”

Chuala iad uile Aindrea a’ tarraing anail, is thàinig beagan rudhadh ’na aodann mun do lean e ris an aithris: “Tha e ag ràdh gun toir e fichead no mar sin do Thorcul air sgàth deagh thoil.”

“Cumadh e a chuid fhichead not,” ars Anna, oir fhuair i cothrom a teanga ged a bha an t-àrdan an impis a tachgadh.

“Dìreach,” ars Iain.

“Ach carson?” arsa Torcul, nach deànadh dì-meas air na bu lugha na fichead not. “Nach eil sibh an comhnaidh ag ràdh gur fheàrr fuineadh thana na bhith falamh.”

“Is leighiseadh esan a choguis le fichead not. Cumadh e a chuid fhichead not. Cha bhithinn air mo thàmailteachadh,” ars Anna.

“Cha robh easbhaidh ortsa, Thorcuil, roimhe seo, is theagamh nach bi easbhaidh ort an déidh seo,” ars athair.

Cha b’ e an nochd an oidhche a chuireadh Torcul an aghaidh an athair seo, agus bha e ’na thosd.

Thionndaidh Iain ri Aindrea nach tug dheth fad na tìde. “Thoir thusa taing do d’ athair,” ars esan gu suairce ciùin, “agus mas e sin do theachdaireachd air a libhrigeadh, chan eil mi ag ràdh nach bi thu air son a dhol dhachaidh.” Dh’ fhosgail Peigi an dorus cho farsaing is a ghabhadh e is sheas i is chum i mar sin e. Ghabh Aindrea a mach cho liobasda cearbach ri neach air ùr-dhalladh, ach mun do dhùin an dorus mór bha Torcul aig a ghualainn a’ cur stad air. “Coma leatsa, Aindrea,”

ars esan. “Dé dhuinne ged a chumadh d’ athair an t-airgead? Cha tig sin eadarainne.”

Cha do choimhead Aindrea air Torcul ach chrath e dheth an làmh a bha air a ghàirdean agus thug e leum às do ’n dorchadas. Ged nach d’ fhuair e an cnead a bh’ aig anail a mhùchadh, chan fhaiceadh iad a dheòir.

Ged a cheannsaich Anna is Peigi am fearg an do dh’ fhalbh Aindrea, leig iad srian do ’n teanga nuair a dh’ fhalbh e is mheudaich is leudaich an dithis aca air slìomaireachd is air sleugaireachd an fhir anns nach robh de dhuinealachd is gun tigeadh e fhéin leis an droch fhios.

Bha Iain de ’n bheachd nach robh aobhar dha sin a dhèanamh chionns gum bu leis an t-airgead a réir an lagh. Ach cha ghabhadh Torcul an leisgeul seo. “Tha mi coma,” thubhairt e. “ach tha mise toilichte nach f’ athair-sa e.”

Choimhead athair air le snodha air aodann mun tubhairt e, “Thoir thusa an aire, ’ille, nach deachadh mise fheuchainn no dhearbadh. Ged tha mi an dòchas nach bithinn air mo mhealladh le sannd airgid mar a bha esan, chan fheum sinn a bhith trom air gus an téid sinn fhéin a dhearbadh.”

Ged nach robh athair ach air son a’ bhuille aotromachadh air sgàth sìth, chaidh Torcul a laighe, glé thoilichte nach ann an ainm athair a bha an t-oidhirp ma bha gaol an airgid dol a dhèanamh leithid sin de atharrachadh air neach. Ach aon nì bha cinnteach: cha tigeadh gaol airgid eadar e fhéin is Aindrea. Bha truas a chridhe aige ris nuair a chuimhnich e mar ruith e air falbh bhuaidhe troimh ’n dorchadas, agus bhòidich e dha fhéin nach tigeadh gaol airgid no fuath peathar, no sgaiteachd màthar eadar e fhéin is Aindrea.

Ach cha chumadh meas agus coibhneas Thorcuil an

càirdeas mar a bha e. Cha tug fear seach fear de na balaich iomradh air airgead: ni motha a shuidh iad tuilleadh ag argamaid gu càirdeil, toilichte, air có an taobh a bheireadh buaidh.

Cha d’ rinn athair Aindrea mi-fheum de ’n airgead oir is e duine adhartach, dèanadach a bh’ ann. Ghabh e an cothrom nuair a fhuair e fàth. Ged nach tàinig mi-chòrd eadar na balaich, beag air bheag dhealaich an cùrsa agus b’ e neach eile a dh’innis do Thorcul gun do dh’ fhàg an teaghlach an nàbachd. Nuair dh’ fhàg iad an sgoil chaidh Torcul a dh’obair ann an garaids a dh’ionnsachadh a bhith ’na mheacanic. B’ e sin riamh an obair a thogair e. Ann am beagan tìde cha robh cùram air ach am bitheadh gu leòr aige mu seach na gheibheadh càr nuair a bhitheadh e aois draibheadh.

Ach mun d’tàinig an latha sin thàinig feasgar dorcha geamhradail nuair a thubhairt fear na garaids ris, “Thorcuil, ’ille, tha fios agam gu bheil thu an ám fuasglaidh, ach saoil an atharraich thu cuibheall do bhalach an seo?

Chan eil, mi ag ràdh nach toir e sìneadh math dhut cuideachd.”

Bha Torcul deònach gu leòr a sgil a chur an gnìomh, is ann am beagan tìde bha a’ chuibheall atharraichte. Bha am balach a’ sìneadh not do Thorcul is bha a làmh-san sìnte mach ’ga ghabhail nuair a dh’aithnich iad a chéile. Tharraing gach fear aca air ais a làmh.

Sheas iad an siud anns an fhuachd, an cridheachan a’ teothachadh ri chéile mar a b’ àbhaist. Gun ghuth chuir Aindrea an not air ais ’na phòca; cha b’ urrainn da smuaineachadh air Torcul a phàidheadh mar seo.

“Nach sgioblaich thu ort,” thubhairt Aindrea mu dheireadh, “is thig is gabh greim dìnneir còmhla rium.”

Thug Torcul sùil air an deise ghrinn a bh’ air an fhear

eile is air na làmhan nach robh air am milleadh le obair shalach. ’N uair sin thug e sùil ealamh sìos air fhéin, na brògan lùbte, am bus caithte, na làmhan le ’n ìnean dubh le ola is le salacharachd a chuid oibre, is chuir e dréin air ris fhéin, is an uair sin rinn e gàire. “Cha teid,” ars esan, “ach mas urrainn dhut fuireachd mionaid gus an nigh mi mo làmhan is gus an cuir mi dhìom seo bithidh mi glé thoilichte cupa cofaidh òl còmhla riut, gus an cluinn mi do naidheachd.”

Is ann mar sin a bha. Cha robh an còmhradh ach gann gus an robh iad ’nan suidhe mu choinneamh a chéile, ach an uair sin bha bruidhinn is gàireachdaich gu leòr ann. Is e: “A bheil cuimhne agad ... ?” no “Saoil dé thachair do ... ?” a bha a’ dol. Mun robh ceist air a ceart fhreagairt bha ceist eile air a sàil, agus air son greiseag bha iad air ais ann an làithean geala gòrach na h-òige. Ach bha na ceistean a’ fàs na bu teirce is na freagairt a’ fàs na bu ghiorra. Mu dheireadh bha iad ’nan suidhe sàmhach, a’ coimhead air a’ bhòrd a bha eadorra. Ach riamh cha tug iad iomradh orra fhéin no air airgead no air an t-soirbheachadh a bha iad am beachd a chosnadh mun do bhuin gliocas saoghalta riutha.

Mu dheireadh thubhairt Torcul, “Nach fhèarr dhuinn a bhith a’ tarraing.”

Cha tubhairt Aindrea mar a theireadh e uaireigin: “Chan eil an oidhche ach tràth fhathast.”

Chionns gun robh airgead prann aig Torcul is e a phàidh an cofaidh, is aig an dorus dh’eibh e, “Ruigheachd shàbhailte dhut!” thar a ghualainn is dhealaich iad. Cha robh fios aig Torcul càit an robh am fear eile a’ fuireach, no có ris a bha e; cha tubhairt fear seach fear, “Faic mi tuilleadh thu?”

Aig an Nollaig thug am posta litir gu Torcul is nuair

a dh’fhosgail e i bha ann an sin not fichead not. Cha robh ainm no sgròb de ’n pheann còmhla ris. Choimhead e air an sgrìobhadh-seòlaidh a bha air a’ chuairsgean is ged nach do dh’fhàg sin dad na bu ghlice e, bha e làn chinnteach gum b’ e Aindrea a chuir thuige an not.

“Bithidh a nis agad na cheannaicheas an carbad a tha dhìth ort,” arsa Peigi.

Le sin ’na inntinn bha e a’ pasgadh an not gu cùramach nuair a thàinig stad ’na làimh. Chuir e drein air ris fhéin is dh’fhosgail e mach an not is shìn e do Pheigi e.

“Seo dhutsa e,” ars esan. “Bu ro dhaor an ceannach e.”