An neochiontach
CHA SAOIDH is cha seanachaidh mi, ac hchionns gur tric nach freagair mi do cheistean — oir is minig dhomh a nis a bhith domhain ,nam inntinn fhéin — aithrisidh mi dhut an dràsda earrann de eachdraidh mo bheatha. Ged a chunnaic mi dòrtadh fala, is euceartan, is iomadh gnìomh grànda, chan ann air na nithean sin a bhithinn a’ beachdachadh ach anns an dol-seachad. Dhì chuimhnich mi móran, is chan eil a’ chuimhne cho eagnaidh, ceart is a bha i, ach tha nithean ann air am bu mhath leam eachdraidh a dhèanamh, is tha iadsan air an gràbhadh ’nam inntinn nas doimhne na tachartasan an latha an dé.
Nuair a bha mi aon ochd-bliadhna-deug a dh’aois chaidh mi gu muir còmhla ri Dòmhnall Og, bràthair mo mhàthar. Mun robh mi fichead bliadhna is iomadh clisgeadh is gàbhadh a bha air mo chùl. Ach bha mi ’nam mharaiche math is b’ aithne dhomh — ar leam — an aire a thoirt orm fhéin.
Air latha geal earraich bha sinn taobh a tuath de Eirinn is sinn a’ dèanamh air Cluaidh. Bha sinn am beachd seasamh ann am fasgadh feadh na h-oidhche. Bhitheadh an seòl-mara freagarrach moch a’ mhadainn nuair a dhèanamaid Grianaig dheth le ar luchd.
Le gaoth bho ’n ear dheas bha an deagh astar aice, ged nach robh i fo làn chanbhas, is bha an srann ud aig na ròpan, is na sgailcean ud ri cliathaich a bhitheas ann nuair a mhionnaicheas tu gu bheil tlachd aice fhéin a bhith ris na stuaidh. Cha robh an sgioba ro thrang, ach a chionns nach robh oifigeach riamh nach robh de ’n bheachd nach robh e math do làmh a bhith ’na tàmh, bha caran beaga ri ’n dèanamh.
Bha mi fhéin is Iain Ileach, a ghabh air fhéin m’ ionnsachadh ris gach cleas — math no dona — bha sinn ri snaim ròpan. Ged a chuir mi móran de mo thìde seachad còmhla ri Iain, b’ e neach e nach do leugh mi riamh. Bha e ioma-thaobhach. Bha e dòcha aon deich bliadhna fichead a dh’aois, ’na sgealb cho fada ri langa, is gun fheòil air cnàimh. Bha a theanga deas gu freagairt gheur, is bu tric a tharraingeadh i e ás a theinn. Ged bu tric a gheibhinn-sa coire air a sgàth, bha e cho toilichte air mo chuideachadh air an làimh eile is nach b’ fhada a mhaireadh m’ fhearg ’na aghaidh. Cha robh agam ach an t-aodann fada ud fhaicinn, na sùilean beaga liatha a’ deàrrsadh le mir, is an deud fhiacal — bho ’n robh a dhà air chall o dorus a bheòil — fosgailte ann an craos gàire, is thraoghadh m’ fhearg. Bha e air innse air son dòcha an deicheamh turus — is gach turus air dhòigh na bu neònaiche na chéile — ciamar a chaidh an dà fhiacal a chur ás, is bha sinn air tionndadh ri a bhith a’ bruidhinn air ar pàidheadh, nuair a mhothaich sinn do dhithis de na h-oifìgich a’ sguabadh a’ chuain le ’n glainne. Cha do chuir sinne móran seadh ann an sin is theann sinn ri cunntas a dhèanamh air ar pàidheadh. Bha am pàidheadh math — suas ri trì punnd Shasannach anns a’ mhìos — oir bha na seòladairean cha mhór cho gann ris an t-airgead fhéin. Bha an cogadh an aghaidh Napólaion is an Fhraing a nis air bonn fad’s a thàinig cuimhne dhomh — is chan eil mise ag ràdh nach robh an cogadh air bonn mun d’ rugadh mi. Ach is coma leam. Bha mi fhéin is Iain Ileach a’ cur ris is a’ toirt bhuaidhe, ach ged a chunntainn air mo mheòirean is air mo chorragan, cha tigeamaid air an aon suim. Ach cha chuireadh sin campar air ar spiorad aotrom an latha ud. Bhitheadh sporan math aig an dithis againn nuair a ruigeamaid port.
Ach mun d’ fhuair sinn cunntas a dhèanamh air gach dòigh a b’ aithne dhuinn air cur ás dha, thug sinn fainear gun robh iomagain nach bu chòir am measg nan oifigeach. Bha an sgiobair e fhéin le glainne, a’ sìor-choimhead air long mhór a bha a’ dlùthachadh oirnn.
Nuair a thugadh an t-òrdugh a h-uile stiall anairt a chàradh oirre bha e soilleir dhuinn nach robh iarraidh aca air nàbachd na luinge, ge b’ e air bith có i. Cha b’ fhada gus an robh sùil a h-uile fear air an long, is am fear a bha eòlach a’ toirt a bhreith fhéin air gearradh a siùil. Ge b’e an reuson a bha againn airson a bhith a’ teicheadh bhuaipe bha a’ chuid mhór de ’n bheachd nach b’ e Frangach a bh’ innte, gum b’ e bh’ ann ach bàta Breatunnach — no aig a’ char a bu mhiosa — Amaireaganach.
Ach ged a bha sinn a’ dèanamh astar anabarrach, bha ise a’ teannadh dlùth oirnn, is mu dheireadh cha robh againn ach siùil a phasgadh — oir le h-àirde ghlacadh i a’ ghaoth bhuainn co dhiubh. A bharrachd air sin, ged nach robh fios agamsa air an uair ud, rachadh càin — dòcha cho àrd ri ceud punnd Shasannach a chur air sgiobair nach leagadh na topsals aige air do long chogaidh tighinn faisg air. Chan e mhàin gum b’ e cron a bh’ ann, ach aig an ám ud bu mhath leis gach sgiobair cumail air taobh an lagha; cha robh fios cuin a bu mhath leo dìon an dearbh long ud bho ’n Fhrangach no bho ’n Spàineach.
Ann am beagan tìde bha i cho teann oirnn is gum faiceadh sinn gu soilleir an samhla a bha air a ghràbhadh air gach long chogaidh Bhreatannach troimh iompadh linn — an leóghann beucach, àrd-leumnach, le chrùn mu cheann.
Cha b’ fhada bha air sùil air, oir leagadh bata-luchda,
is bha balaich sgiobalta a’ tionndadh is a’ tarraing air na ràimh mar aon duine. Chan fhaca mi iomradh riamh na bu shnasail, m’ fhacal dhut.
Ach cha robh snas an iomraidh a’ toirt tlachd sam bith dhaibhsan a bha eòlach, is mar an teine-dealan chaidh an éibh ’nar measg: “An luchd-glacaidh fòirneartach.”
Thug mi sùil air Iain Ileach is cha do leugh mi na bheireadh misneachd dhomh ’na aodann. Ri m’ thaobh bha Dòmhnall Og. Cha robh duine air bòrd nach do sheas gu sàmhach mur d’ rinn e guidhe fo anail — bho ’n a’ chaiptein gus an làmh a b’ òige. Ged nach bitheadh ach an treas cuid de ’n chuala sinn mu aingidheachd nan eucorach ud fìor, bu mhór e.
Thàinig ochdnar fhear air bòrd is sheas iad ’nan sreang — ceithir agus ceithir mu choinneamh a chéile, is choimhead sinne orra mar gum b’ ann á dùthaich chéin a bha iad air tighinn. Cha b’ e seacaid is briogais air an tearradh a bha orrasan, ach bha iad gu grinn an an seacaid theann ghoirid de stuth mìn, gorm. Bha am briogais farsaing gu math os cionn an aobrann, is de stuth math odhar. Bha am falt, fo bhonaid ghorm, air a cheangal gu snasail le cnota aig mullach an droma. Bha claidheamh-cutach ri taobh gach fear is a réir an coltais bu shùrdagach a làimhsicheadh iad e.
Mar rinn am Mì-Shealbh dhuinn bha sinne glé dhlùth dhaibh agus is ann a thubhairt Iain — do nach b’ aithne a bhith sòlamaichte fada — fo anail, “A Dhé, Ailean, troich.”
Ach cha b’ e troich idir a chuir cas spracail air bòrd, is a thug sùil air Iain a bha a’ coimhead sìos fad a shròin air. Ged a bha cion òirlich air, bha am fear seo ’ga ghiùlan fhéin cho aotrom, dìreach is nach b’ ann
air a mheanbhachd a mhothaicheadh neach. Fo mhala leathann bha da shùil cho daingeann is a chunnaic mi riamh ann an ceann neach — is cho gorm. An crochadh ris an dara cluais bha cearcall òr a’ deàrrsadh.
Chuir e fhéin is an sgiobair fàilte mhodhail air a chéile. An uair sin thionndaidh e is bhruidhinn e ris an sgioba. Ged a bha de Bheurla agamsa an uair ud a thuigeadh gach òrdugh a bheirte air bòrd — is beagan a bharrachd — cha tuiginn am fear seo. Cha robh e a’ bruidhinn na Beurla mar bha na h-oifìgich againne ’ga bruidhinn. Ach ged nach robh mi a’ tuigsinn dé a bha e a’ leughadh no ag ràdh, chuala mi ro thric mu ’n Achd a bha mi an dùil a bha e a’ mìneachadh.
Air long-cheannaiche, a réir an Achd, cha robh sàbhailte ás làmh an luchd-glacaidh, aig an ám ud, ach an sgiobair, dà oifigeach, is am fear-acfhuinn. Chan fhàgte air bòrd, ma bha iad aig muir, ach an àireamh bu lugha a bhathas an dùil a bheireadh am bàta gu port. Chan fhaodadh iad barrachd air ceathrar a thoirt leotha aig a’ char bu mhotha. Is cha ghabhadh iad eilthireach air bith. Bha iadsan sàbhailte bhuapa.
An uair a chuir e crìoch air an òraidh ghoirid, thug e sùil mun cuairt is thubhairt e facal no dhà — bha mi an dùil riumsa, a bha mu choinneamh — is ris na balaich aige fhéin. Chionns nach do thuig mise dé a thubhairt e chuir mi ceist air Iain ann an Gàidhlig. Thionndaidh esan anns a’ mhionaid is thubhairt e riuthasan, “Coigreach gun fheum a th’ ann. Leigibh leis.”
Sheas iad ceum air ais. Bha mi sàbhailte.
Ach cha robh mi.
Chan eil fhios fhathast an e a bh’ air an sgiobair gum bu mhath leis sealltainn dhàsan nach robh e ach aineolach — no an robh e air son fàbhar a bhuinnig — ach
co dhiubh nach ann a thubhairt e, “Gabh mo leisgeul, ach is e a th’ ann seo ach fear bho na h-eileanan an iar. Chan eilthireach idir e.”
Thionndaidh am fear eile is thug e sùil orm. “Leibh e fhearaibh. Chan eil maraichean nas fheàrr ach ’nam dhùthaich fhéin.”
O na bi ’gam chabhagachadh, a bhalachain. Chan e seo idir deireadh mo sgeòil. Chan e. Ach tha mi fhathast a’ tachdadh leis an uchd a lìon mi is a tha a’ cur bacadh air mo theanga. An latha ud chaidh bior ’nam chridhe nach leagh teintean na bith-bhuantachd. An latha ud rinn iad tràill dhiom.
Dh’fhalbh iad leinn, mi fhéin is Dòmhnall Og, is an t-Ileach is fear eile — fear Gallda.
Chan eil mi dol a bhith a’ leudachadh air àmhghair is air mo dhoilgheas spioraid anns an àite ud. Theagamh gun abair mi, fad ’s a tha mi ris an aithris seo, nithean air nach tàinig tuigse agad fhathast, ach bi riaraichte leam. Cha dèan mi iomradh ach air na bheanas ri m’ bheatha fhéin.
Nuair nach abrainn riutha ach m’ ainm — is gun facal an corr — chaidh mo chàradh, gun bhiadh gun deoch, ann an dorchadas far, nach robh ’gam lìonadh ach samh sgreataidh an uisge far an robh gach salachar a’ grodadh. Ach b’ fhada bho dh’fhoghlum an fheadhainn ud dé a dh’fhuilingeadh neach mun cailleadh e a chiall. Is ged a chailleadh — nach robh an cuan farsaing?
Co dhiubh bha mi gu math iosal nuair a chuala mi Iain ag ràdh, “A Dhé, Ailean, am faigheadh tu idir bad na bu chùbhraidhe na seo air son eug ann?”
“Tha mi coma,” arsa mise gu trom, dubh-bhrònach.
“An-tà chan eil mise,” ars Iain. “Théid agam air àite nas tiorama fhaotainn co dhiùbh. Tiugainn còmhla riumsa.”
Shnàig mi air falbh ’na dhéidh.
Dh’fhàg e mi ach ann am beagan tìde bha e air ais le siugan beag is e ag ràdh, “Seo dhut. Deoch de ’n bhùrn fhuar. Tha e cha mhór cho tlachdmhor ri uisge Ile fhéin. Tha sinn air bùrn a ghabhail air bòrd air taobh an iar Eirinn.”
Tuigidh tu gun robh uisge fionnar glan cho gann ris an òr fhéin air bòrd, is b’ e leann geur a bu tric leinn òl.
Ach dh’òl mise an t-uisge, is dh’fhan mi beò.
Cha robh fios agam an uair-ud gum b’ e Maighstir Ciss a chuir thugam Iain. Is e Maighstir Ciss a b’ ainm do ’n oifigeach bheag — ainm air nach rachadh aig Gàidheal riamh nach do chleachd ach Gàidhlig a channtain ceart. Ach bu choma leum. Nuair a thàinig mi air a choinneamh a rithist thug mi dhà freagradh air gach ceist ghoirid a chuir e rium — m’ ainm is m’ aois is ainm an àite anns an d’ rugadh mi.
Thuig mi bhuaithe gun faighinn naoi tasdan dheug anns a’ mhìos mar phàidheadh. Beag seach na bha agam roimhe seo.
Cha d’ fhuair, a chagair, mise sgillinn de na choisinn mi air an turus roimhe. Cha d’ fhuair an gròta ruadh. Riamh.
Thubhairt e gum bithinn cóig bliadhna air bòrd, ach an ceann nan cóig bliadhna gheibhinn paipearan a shealladh gun do dh’oibrich mi còig bliadhna air bòrd luinge chogaidh. Dh’fhaodainn an uair sin a dhol an taobh a b’ àill leam.
Chuir mise mo làmh ris a’ phàipear far an do dh’ aithn e dhomh.
Is beag air bheag bha mi a’ dèanamh m’ obair mar am fear b’ fheàrr dhiubh. Cuimhnich gun robh mi òg, làidir, is nuair nach robhas ’gar maslachadh na ’gar
stialladh bu ghasda a bhith am barr nan crann. Is mi leam fhéin a’ beachdachadh air na rionnagan is air na reultan deàlrach a’ sguabadh gu riaghailteach air an cùrsan, oidhche an déidh oidhche, is ann bu mhath leum éibheach, aig àird mo chlaiginn, “Tha Dia, Tha Dia,” troimh shàmhchair an dorchadais is na luinge. Anns an t-Sloc ud b’ fhada bho dh’àicheadh mi Dia.
Ach cha mhaireadh sonas fada agus is tric a thubhairt mi ri Iain, is mi air mo leamhachadh gu geur: “Cuiridh mi an sgian ann fhathast. Air m’ anam gun cuir, ged a chrochadh iad mi bho ’n chrann is àirde.”
Ach theireadh Iain, “Ach o, Ailein, a laochain, b’ fhada bhon bha fad na sgine ’na chridhe nam b’ e ach sin am peanas a dhìoghailt e. Bhitheadh tu sireadh riutha iad do chrochadh mum bitheadh na balaich ud cuithteas dhiot.” Is chiùinicheadh e mi le facal éibhinn.
Ach feasgar is mi a’ cur dhiom còmhla ri balach a mhuinntir Leódhais, air an do chuir sinn eòlas, is ann a thubhairt Iain, “Stad thusa ort, ’ille. Tha sgìoma nas feàrr na sin agamsa.”
“Dé seo?” ars an Leódhasach.
Is e Tormod a b’ ainm dha, ach ’se “Càit a bheil an Leódhasach?” a theireamaid nuair a bu mhath leinn fhaicinn.
“Dé seo?” ars esan.
“Reicidh sinn e,” ars esan.
“Có ris?” arsa Tormod.
“Ris an luchd-glacaidh,” ars Iain.
Ged a ghàir an Leódhasach, is e a’ bualadh a shliasaid, cha tubhairt e ach, “Nach e sin am breathanas a thoill e.”
Bha sinn uile sàmhach gu son a’ beachdachadh air an sgìoma seo.
Tha mi de ’n bheachd gum b’ e an sgìoma seo a chum
ar rian rinn. Oidhche an déidh oidhche, nuair a gheibheamaid an cothrom, bha sinne ri a bhith a’ dèanamh as-innleachd dha thaobh. Aig toiseach a’ ghnothaich bha an Leódhasach air son a reic am measg nan tràillean dubha. Cha b’ e sin inntinn an Ilich.
Chuireadh an Leódhasach na ceistean is fhreagradh Iain iad. Ghàirinn fhéin is mi ’g éisdeachd.
Ciamar a gheibhte greim air?
B’ aithne dha ’n dithis aca iomadh port ach a chionn is gun robh sinn a’ dol a bhith a’ tadhal Cluaidh bhitheadh e cho math ri àite.
“Bheir mise brath,” ars Iain, “do Anna Mhór na h-Acarsaid is nì ise an corr.”
“Chan eil thu fhéin ag ràdh,” arsa Tormod, “gur h-aithne do dh’Anna an leithid sin?”
“Tha i cho fada stigh orra is nach fhuirich mise ann an tigh ach anns an tigh aice,” ars Iain. “Ged a b’ ann ann an cùil a chaidilinn, tha fios agam gum bi mi sàbhailte fo cabair.”
“An-tà bha ìongnadh orm,” arsa Tormod, “car son a bha thu a’ fuireach an siud an còmhnaidh, oir tha i fàs gu math fada anns an fhiacail.” Is ghàir e.
“Bitheadh sin mar a tha,” fhreagair Iain, car frionasach, “siud far am bi sinne sàbhailte bho làmh an luchd-glacaidh.
Thug an luchd-glacaidh air falbh a mac bho chionn fhada. Cheannaich i air ais bhuapa e.”
“Nach bu daor an ceannach e,” arsa Dòmhnall Og.
“Bu ro-dhaor, searbh e,” thubhairt Iain, “oir cha d’ fhuair i dhachaidh riamh e. Chaidh a chall aig muir. Theagamh gun do bhòidich Anna nach b’ ann aicese a mhàin a bhitheadh cridhe goirt.”
An-tà, a luaidh, tha e do-thuigseach dhomh fhéin cuid-
eachd, carson a bha i ris an t-suarachas seo, oir b’ e Anna a dh’ionnsaich dhomh — is dòcha a dh’iomadh balach eile air an robh an cionalas — an ùrnaigh a bhitheas air mo bhilean fhathast:
“Iarram brata Iosa umam
Air muir is air Tìr, air frith is air cuan;
Gach laighe sìos, gach éiridh suas,
An lag nan tonn, air bharr nan stuagh,
Gach taobh a ghabhas mi.”
Is beag a bha a dh’fhios agamsa an uair ud gum bu mhise a rachadh le Maighstir Ciss gu tigh Anna Mhór na h-Acarsaid, is gum bitheadh oir a h-aprain ri sùil is i ’na seasamh fada aig an dorus an uair a dh’fhàgamaid.
Cha bhitheadh cuid no gnothach aig Dòmhnall Og ri ar sgìoma ged a dh’éisdeadh e. Is a theireadh e “Na toiribh breith. Tha e ann an làmh an Tighearna, mar a tha sinn uile.”
“O tha,” fhreagaradh Iain, “Chan eil annainn ach na meòirean a ghlacas e Dha.”
Shuidheadh Dòmhnall, a cheann eadar a làmhan, is sinne ri ar n-ìnnleachdan.
Cha ne, chan e an t-airgead a bha oirnn idir. Bu bheag leinn e — ged is math e ’na àite fhéin.
Air oidhche eile thubhairt Tormod gu tùrsach, “Cha ghabh an luchd-glacaidh gnothach ris.”
“Ciamar seo?” arsa mi fhéin.
“Bithidh a phàipearan air, a’ sealltainn gur e a th’ ann ach oifigeach air long-chogaidh,” arsa Tormod.
Ghàir Iain. “Cha bhi paipearan air no aodach oifigich an oidhche ud. Théid mise an urras air sin.”
“Loisgidh sinn iad,” arsa mi fhéin gu faoin.
“Sinn fhéin nach loisg,” ars Iain. Chan eil mise ag
ràdh nach fhaigh Anna aon cheud punnd Shasannach orra bho dhuine uasal còir leis nach math a’ mhuir. Dòcha nach fhaic sinne móran deth, ach nach sinn a bhitheas coma.”
Feumaidh thu a thuigsinn gum bu gheal a b’ fhiach do neach ceud no dhà not a thoirt ma bha e aige idir, air son na pàipearan a shaoradh e bho ’n chuing a bh’ oirne. Is ann ainneamh a leughadh neach de ’n bhuidheann ud co dhiubh, is cha toireadh iad ach sùil air a’ phàipear. Có a bha dol a ràdh nach b’ e seo Maighstir Ciss?
Ach bha oidhche eile ann nuair a thubhairt an Leódhasach “Chan eil ach an aon nì a’ cur dòrainn orm.”
“Dé sin?” ars’ an t-Ileach.
“Nach bi fios aig Maighstir Ciss gur th’ ann ri linn ar n-obair-ne a bhitheas e a’ fulang an siud.”
Shuidh sinn gu trom tùrsach fad feasgair, ach an ath oidhche thubhairt Ianin gu sunndach, “Tha fuasgladh agam d’ ad cheisd.”
“Dé sin?” thubhairt Tormod.
“Bithidh an fhainne agadsa air meur Mhaighstir Ciss nuair a thug e thuige fhéin.”
“Saoil an tuig e?” thubhairt mi fhéin.
“Bithidh tìde gu leòr aige gus a dhà is a dhà a chur cuideachd,” thubhairt Iain, nach robh fada dubhach.
Chuir an Leódhasach dréin air is choimhead e sìos air fàinne de ’n umha buidhe a bha air a mheur, a’ dealbh dà làmh ann an glaicean a chéile, is thug e crathadh beag air fhéin, ach thubhairt e, “An latha a théid a ghlacadh bithidh an fhainne seo air a mheur.”
A dh’aindeoin acras is anastachd bu shona sinn an oidhche ud. Ar leinn gun robh ar nàmhaid ’nar lìon.
Thàinig latha mu thimcheall toiseach an fhoghair
nuair nach robh sinn a’ dèanamh adhartas air bith an aghaidh doineann bho ’n iar-thuath. Chaidh cha mhór gach stiall chanbhais a phasgadh. Nuair a thuit an dorchadas chitheamaid pìos gealaich a’ ruith gu deifreach troimh sgàile aotrom de sgùraidhean. Dh’ éirich a’ ghaoth gu borb is bha a’ mhuir ’na torran is ’na cnapan dubha air an stialladh leis a’ ghaoith gus an robh iad ’nan sgorran geala. Cha rachadh againn air a ceann a chumail anns a’ ghaoth. Cha bhitheadh ach ruith, gun ghuth air cùrsa. Cha bhitheadh ann ach gach òirleach anairt a phasgadh gu teann is ruith le sparran lom far an séideadh a’ ghaoth sinn.
Bha srann is fead is sgriach aig na ròpan is iad a’ dèanamh co-sheirm cho borb is gun cuireadh iad éibhean Ifrinn gus nàire.
A Dhé na tròcair, is ann orm a bha an t-eagal!
Bha an “Courageous” a’ leum is a’ bocail coltach ris an loth aig Ruaraidh Bhorrodail an latha roimhe nuair a chuir sinn an taod ann.
Is a’ ghealach an dràsda is a rithist a’ coimhead troimh sgùraidh, le a h-aodann geal gealtach, is i ’na ruith.
Thug Maighstir Ciss an t-òrdugh do ’n bhuidheann a bha a’ dol a bhith ris na siùil iad a dhol ris an t-sreap.
Ach sheas fear dhiubh, gun chridhe, gun mhisneach.
“Fan ann sin gus an till mise,” arsa Maighstir Ciss.
Leum e fhéin is shreap e mar an nios.
Sheas am fear eile, a cheann eadar a shlinneinean, a’ crùbadh, macanta, mar a’ bhrùid bhalbh aig nach robh ach a bhith strìochdte ri gach euceartas a chuireadh Sealbh air.
Cha b’ fhada gus an robh an canbhas paisgte is Maighstir Ciss air ais ’nar meadhon.
Chan eil cuimhne agam, is cha chuala mi ceart an òraid ghoirid a rinn e. Ach gun tubhairt e gun robh beatha gach neach an ceangal ri duinealas gach fear — gum bitheadh cladhaireachd aon fhear ’na mheadhon bàis dhuinn uile. Ach bi cuimhne agam ri m’ mhaireann air na faclan ris an robh sinn a’ feitheamh.
“Am màireach,” ars esan, “Gheibh thusa na thoill is na choisinn thu ann am fianais gach neach a b’ àill leat a bhrath do ’n t-sìorruidheachd. An dràsda déiligidh mise ruit. Fhir na h-acfhuinn, sìn thusa ceann ròpa dhomh.”
Is shìn e dha an ceann ròpa aige fhéin, le shnaimeannan cruaidh.
O, tha, a laoidh, tha mo dheòir a’ sileadh, is cha nàire leam iad. Cha robh deur air mo shùil an oidhche ud ged a bha mo chridhe an impis sgàineadh. Cha toir deòir faochadh.
Chuir Maighstir Ciss dà char de ’n ròpa mu dròrn, is chuir e e fhéin an tacsa.
“Air do ghlùinean,” ars esan. Cuimhnich nach robh e ach beag.
Is thuit esan air a ghlùinean an siud, esan aig an robh beachdan is sealladh do-thuigseach dhaibhsan.
Is fad na tìde bha sinn a’ teicheadh fo sparran dubha rùisgte, is gealach a’ falach a h-aodann geal, gealtach, is i ’na ruith.
Chuala mi fead an ròpa, is chuala mi gach stràc a thuit air a’ cholunn dheas ud. Is gu balbh, macanta, umhail, dh’fhuiling e an siud.
Dòmhnall Og. Bràthair mo mhàthair.
Nuair a bha Maighstir Ciss sgìth thilg e bhuaithe an ceann ròpa. Choimhead e thuige is bhuaithe agus chan eil fios agam gus an latha an diugh an robh e ’na bheachd — ach thilg e smugaid is thubhairt e, “Leum thuige, ’ille.”
Is leum mi.
Leum mi, gun chuimhne gun chunntas air uràdh no air crochadh.
Is leum mi cho ealamh is nach rachadh aig neach a bhith eadarainn. Ann am priobadh bha sinn air an daic, is esan a’ sabaid air son a bheatha a ghléidheadh. Ach cha robh annamsa ach esan a dhubhadh ás. As.
Is shabaidich mi mar a’ bhrùid a b’ àill leotha a dhèanamh dhiom. Bha mi a’ beucail mar am madach gus an do ghreimich m’ fhiacalan air a sgòran. Shruth fhuil ’nam bheul. Bha ìnean ri mo shùilean. Bha greim agam air chluas is air fhalt air, is mi a’ bualadh cùl a chinn air an daic — is esan a’ sabaid air son a bheatha.
A rithist is a rithist bhuail mi e air an fhiodh a bha mar an t-iarann.
B’ ann bho làmh Iain ch6ir a fhuair mi an gleadhar air cùl a’ chinn a chuir stad orm. Tha an làrach ann fhathast far nach do dh’fhàs am falt, ged bu tiugh ann uair ud e. Bha mi a’ cleachdadh a bhith ’ga lùbadh fo mo cheap, is theagamh gun do shàbhail a thiughad mo bheatha dhomh. Cha b’ e làmh an spìocaire làmh Iain riamh.
Co dhiubh, cha chuala mi an éibh a chaidh suas. “Tha i a’ dol ’na blaighean.”
Nuair a dh’fhosgail mi mo shùilean gu socair, faiceallach chaidh spealg de theine dearg troimh m’ cheann is dhùin mi mo shùilean. Ach mun do dhùin iad chunnaic mi dréin Iain Ileach, is far an robh an dà fhiacal air chall an doruis a bheòil. Is chaidil mi.
Nuair a dhùisg mi bha mi gu socair, blàth, is teas na gréine air mo dhruim. Bha m’ inntinn cho socair, ciùin is ged a bha mi air ùr dhol a feobhas ás àird an fhiabhrais. Bha mi beò, bha m’ inntinn gu sona, gun mhì-rùn
do neach. Rinn mi mia-an mór is stadh mi mi fhéin is choimhead mi air Iain.
“Tha thu air dùsgadh,” ars’ Iain, is thug mi fainear gum b’ ann an eithear a bha sinn.
“Tha,” thubhairt mi fhéin is lean mi a shùil far an robh e a’ coimhead sìos.
Is fodham bha Maighstir Ciss ’na laighe blàth, beò.
Is anns an eithear cha robh ach an triùir againn. Is air a’ chuan fharsaing, is air an t-saoghal mhór cha robh ach an triùir againn. Bha sinn fada ’nar tosd.
Is fheudar nach robh mi air tighinn buileach thugam fhéin, oir shuidh mi an siud a’ coimhead air mo dhearg nàmhaid, is cha d’ fhuair mi gamhlas no mì-rùn idir ’nam chridhe dha thaobh, is nuair a ghearan e, shìn Iain botul uisge thugam is chum mi ri bhilean e, mo ghàirdean timcheall air.
Leig mi às mo chuimhne le m’ dheòin is le m’ aindeoin mòran de na smuaintean fad’ s a bha mi anns an eithear ud.
Ciamar a thàinig dhomh a bhith innte, an tubhairt thu?
Is e a th’ ann sin ach eachdraidh eile. Fóghnaidh e an dràsda gun tubhairt mi ri Iain, “Dé mu dhéidhinn Thormoid?”
Dh’fhalbh an dréin far aodann Iain car tacain mun tubhairt e, “Cha do dh’amais e air an eithear. Bha a’ mhuir a’ brìgeadh is a’ slocadh mar nach fhac thu riamh. Tormod còir.”
Is an uair sin leis an dréin àbhaisteach is a shùil air Maighstir Ciss, thubhairt e, “Is bha na pàipearan aigesan air. Ach dòcha gur coma dhuinn tuilleadh.”
Theagamh gum b’ e am mì-rùn a bha againn dhà a shabhail beatha Mhaighstir Ciss, ach bha mi dòcha latha no dhà mun do thuig mi brìgh faclan Iain. Bha Iain
Tha cuimhne agam mar a dh’fhosgail e a shùilean is fiamh a’ ghàire air — mar gun robh e ’gam ghabhail air son neach eile air an robh meas aige — “Pòl.” Is e Pòl a theireadh e rium gu deireadh a latha.
Nuair a dh’éibh mise Maighstir Ciss air thubhairt esan, “T-Seon.” Is b’ e t-Seon a bha air riamh tuilleadh.
Ged a shaoil leam gun robh airsneal trom air tuiteam air Iain bha e cho spòrsail is a bha e riamh an latha ud nuair a thubhairt e, “Is ann a tha e a’ cuimhneachadh dhomh isean geòidh,”
“Ciamar seo?” arsa mi fhéin.
“Leanaidh isean geòidh a’ cheud creutair a chì e air dhà tighinn ás an t-slige mar gum b’ e geàdh a bh’ ann. Thuit a shùil ortsa.”
Ged a bha cur-leis ann an Iain cha robh e fada ceàrr an uair ud. Air son t-Seon, ged nach fhaca mi gearradh air a cheann, bhitheadh e a’ gearan ceann goirt gu deireadh a latha. Ach rud a bha glé neònach leam: shaoil leam gun do dh’atharraich a chruth.
Dh’ fhalbh na rocan ás an aodann a dh’fhàs tana, is dh’fhàs na sùilean, a bha roimhse seo a’ caogadh le bhith a’ coimhead fada bhuaithe, cruinn mar shùilean neochiontach leanaibh.
Nuair a thigeadh an oidhche bhitheadh Iain a’ dèanamh gnè de stiùireadh a réir nan reultan is dh’fhoghlum mi
beagan bhuaithe, ach cha robh mise cho geur ris. Saoilidh mi nach d’ fhuair Iain riamh os cionn call Thormoid, is ged a bha Iain glé mhath dhomhsa cha b’ ionnan mi ri Tormod. Tharraingeadh iadsan an aon ràmh is bha iad a’ tuigsinn a chéile mar nach robh mise ’gan tuigsinn.
Ach bu throm mise an latha a dh’fhosgail mi mo shùilean is nach robh ròinnean de Iain air bòrd.
Dòcha gun robh sinn cho fann sgìth is nach robh an iomagain a bu chòir dhuinn oirnn, oir bha mi ’nam shuain chadail nuair a tharraing a’ gheòla ri ar taobh is ged a bha t-Seon ’na dhùisg cha tàinig e ’na cheann mo dhùsgadh.
Bu ghasda, còir an sgioba iad bho ’n fhear a b’àirde gus an fhear a b’ ìsle. Chuir mi làithean foiseil, toilichte seachad air bòrd. Cha do bhruidhinn mi riutha ach beagan Gàidhlig, canan nach tuigeadh iad, is nuair a thubhairt mi, “Mai bruddur,” ri t-Seon theagamh gun robh iad am beachd nach do thuig mi. Ach mun do chuir iad air tìr sinn air “Tél a’ Bhanca,” chruinnich iad suim airgid dhuinn ás am pàidheadh. Na gillean còir, gum bu mhath a dh’éirich dhaibh.
Agus is ann mar sin a thug mise t-Seon gu taigh Anna Mhór na h-Acarsaid. Dh’ innis mi dhi na bha mi an dùil a dh’fhóghnadh is ghabh i gu coibhneil ris an dithis againn. Ghabh mun robh fios aice gun robh sgillinn agam a phàidheadh i. Ge b’ e air bith dòigh-beatha Anna cha d’ fhuair mise riamh ach gu còir, coibhneil i.
Ach dé a bha mi dol a dhèanamh ri t-Seon? Bha mi glé chinnteach dé a bha mi fhéin dol a dhèanamh. Bha mise dol dhachaidh. Ged a bha na rathad fada b’ e coisiche math a bh’ annam, is cha robh a’ chabhag sin orm. Ach ciamar a gheibhinn cuidhteas t-Seon? Cha robh meas agam air is cha robh iarradh agam air a chompanas
Ach air a thaobhsan ged rachadh e a chadal ’na chùil fhéin, nuair a dhùisginn air mo chasan: no dh’itheadh e ’na shuidhe ri taobh na seid air an robh mi ’nam chadal, a’ coimhead gu dìan air m’ aodann, mar chù a bha a’ feitheamh facal bho mhaighstir. Ged a bha Anna gu caoimhneil ris cha ghabhadh ise a chùram. Chuimhnichean air buirbe Mhaighstir Ciss is air am maslachadh a chaidh a dhèanamh air Dòmhnall Og. Ach cha b’ ann aig làmh an fhir seo a dh’fhuiling sinn. Cha robh mi faicinn dòigh air t-Seon a chrathadh dhìom agus dha m’ aindeoin, air madainn fhoghair, dh’fhàg t-Seon agus mi fhéin Anna ’na seasamh aig an dorus is oir a h-aprain ri sùilean.
Cha bu choisiche esan is b’fheudar dhomh gabhail air mo shocair nuair a bu mhath leam cabhag a dhèanamh. Nuair a chuimhnicheadh mi air Maighstir Ciss ghabhainn romhan ’nam sheachd deannan, is nuair a sheallainn air ais bhitheadh t-Seon ’na astar. Nuair a chumadh e rium, no an uair a bhruidhninn-sa gu caomh ris bhitheadh e cho sona is gun cuireadh e gu nàire mi.
Ach air latha breàgha, is mi air mo ruigheachd gu mór le a dhàilidearachd is le a gheòlam faoin, is ann a chuir mi romhan fhàgail gus deanamh air a shon fhéin.
Ghabh sinn greim bìdhe ann an taigh-òsda beag, is choisich sinn air falbh is esan gu sona a chionn is gun robh a’ ghrian a’ deàrrsadh is e a’ faicinn a leithid de sheallaidhean ùra. Nuair a bha sinn pìos air falbh bho na taighean — ach cho teann is gum faodadh e tilleadh — thubhairt mi ris, “Tha mise a nis dol g’ ad fhàgail ann an seo. Seo dhut tasdan no dhà a bhitheas agad.”
Ghabh e bhuam an t-airgead ach cha do sheall e air ged a dhùin e a mheòirean air. Chuir e an dòrn anns an robh an t-airgead gu teann ri bhrollach is thubhairt e,
“Fuirichidh mise an seo gus an till thu.” Is sheas e far an robh e.
“An-tà fuirichidh tusa fada,” arsa mi fhéin fo m’ anail is mi a’ coiseachd air falbh. Shìn mi mo cheum gu sunndach. Nuair a thàinig mi gu lùb air an rathad thug mi sùil air ais. Bha e ’na sheasamh far an do dh’fhàg mi e. Cha do thog mi mo làmh.
Thog is dh’ath-bheothaich, is dh’ altrum mi gamhlas ’na aghaidh is le ceum na bu truime is na bu ghiorra chum mi orm. Bha mi sgìth an uair a sheas mi a’ coimhead air craobh-chaorainn a bha a’ deàrrsadh gu maiseach air a sgeadachadh le saoibhreas òr-dhearg an fhoghair. Sheas mi fada is lìon i m’ inntinn le a maise, is le sùil dhìamhair m’ inntinn chunnaic mi mar chunnaic mi oidhche an déidh oidhche, na rionnagan is na reultan deàlrach a’ sguabadh gu riaghailteach air an cùrsan.
Nuair a choisich mi air falbh bha mo cheum gu h-aotrom fada, is mi feadaraich port aighearach fo m’ anail.
Nuair a thionndaidh mi an oisean bha e ’na sheasamh far an do dh’fhàg mi e. Cha tàinig e ceum ’nam choinneamh is thill mise chun an dearbh bhad anns an do dh’ fhàg mi e.
Bha a dhòrn gu teann ri bhrollach. “Seo dhut a nis an t-airgead,” ars esan.
Ghabh mi bhuaithe e.
“Am bi mi a’ falbh còmhla riut a nis?” ars esan.
“Bithidh tu a’ falbh còmhla rium,” gheall mi dhà.
Le chéile ghabh sinn an rathad gu socair gun chabhaig, sinn a’ còmhradh air iomadh nì. Nuair a thàinig sinn faisg air a’ chraobh-chaorainn is ann a dh’éibh e, “Faic, craobh ’na teine.”
Air son priobadh bha mi fhéin air mo mhealladh leatha
is ar leam gun robh i dearg lasrach. Seas mi a rithist ’ga h-amharc.
Ach bha e mar siud. Bha an creutair. Fiach fhéin chan fhac e mòine ’ga losgadh riamh roimhe. Chuireadh gogadaich a’ choilich-fhraoich no éibh na caillich-oidhche clisgeadh air.
Ach an uair a thuig mi gum b’ e an t-aineolas a chuir cion a’ mhodha air dh’ionnsaich mi iomadh nì dhà. Dh’ ionnsaich mi dhà a’ bheannachd a ràdh aig tigh far am faigheadh sinn biadh — pìos de aran-seagail, no deoch de bhainne goirt. Bha e biorach chun an fhoghluim is bha e air son mo thoileachadh, is ann an Gàidhlig mar a dh’ionnsaich mi dha theireadh e ri bean chòir:
“Gum bitheadh oirbh
Ruth is rath, buaidh is piseach,
Agus cliù agus àgh, gus an latha a bhais
Is ’na dhéidh.”
Nuair a chitheadh ise gum b’ aithne dha am modh theireadh i mar bheannachd:
“Gun dìonadh Dia sibh air na beannaibh,
Gun còmhnadh Criosd sibh anns na gleannaibh,
Air sloc, cnoc, is còmhnard.”
B’ e sud am modh an uair-ud.
Aig ám eile is dòcha gun rachadh làmh ealamh ri mala is gun canadh tù, “An neochiontach truagh. Gum bitheadh Dia tròcaireach.”
Chan e a’ mhàin gun robh facal coibhneil aig daoine dhuinn, ach is iomadh greim a fhuair sinn a chum ar cridhe is ar neart rinn. Dòcha air feasgar gum bitheadh an dorus air a dhùnadh is ceap anns an uinneig. Ach ann am bonn uinneig bhitheadh buntàta fuar no dhà. No pìos arain. Is mar an robh b’ e an cion is cha b’ e an cruadhalachd a chum bhuainn e.
O cha robh sùil aca ruinne idir, a leanaibh. Cha robh. Ach bho ám cogaidhean nan Stiùbhartach bha e mar chleachdadh aig daoine còir biadh fhàgail aig luchd gabhail an rathaid. Gheibheadh na gillean a bha a’ dèanamh air an dachaidh feadh na h-oidhche nì ri ithe is chan fhaicte iad. Is cha dèan an teanga bheag iomradh air nì nach fhaic an t-sùil. Nuair a dh’fhaighnicheadh a’ chlann car son a bhathas a’ fàgail biadh a muigh theireadh am pàrantan; “Air son na daoine-sìthe a dh’fhàgas am beannachd againn.”
Is bu choma leinn, biadh ann no as, theirimid beannachd:
“Gum bitheadh oirbh,
Ruth is rath, buaidh is piseach,
Agus cliù agus àgh, gus latha a bhàis —
Is ’na dhéidh.
Is Dia ’gar éisdeachd”
Is chaidlimid ann an tigh-chaorach no ann an tom fraoich, ri taobh a chéile. Cha b’ ionnan mise is Iain Ileach oir an uair a rinn mise oidhirp air stiùireadh a réir na reultan chaidh mi air seacharan, is fada far mo rathaid.
Ach mu dheireadh fhuair sinn aiseag aig Caol Reatha is bha mi anns An Eilean, is mi a’ dèanamh air Ramasaig a dh’àraich mi. Bu shunndach mo cheum is mi a’ dèanamh phaidirean leis gach ainm — Lothairgill, is Idrigill, Am Bioda Mór is An t-Aigeach, is iad mar sheun ’gam dhìon is ’gam ghléidheadh. Gach gualainn uasal is gach glomhar uaine na bu rìomhach leamsa na dorsan òrdha Pharais. Ghabh sinn Osdal is Bruinnigill, guala Heleabhal is Beinn a Fhraoich. Bu thaitneach an sealladh An Gleann is An Abhainn Mhór.
Is bha sinn ann an Ramasaig.
Chunnaic iad sinn a’ teàrnadh a’ mhullaich is thàinig
’nar coinneamh, ’nan aon is ’nan dithis, a’ fàsgail gach gnìomh ris an robh iad.
Is ghabh iad ruinn is cha do chuir iad cabhag orm a bhith ag aithris mo sgeoil. Is dé air an robh mise a’ dol a bhith a’ dèanamh eachdraidh? Air balgam de ’n bhùrn fhuar — air fàinne umha — air bealach far an robh dà fhiacal air chall bho dhorus beòil — air gealach ghealtach — air ceann ròpa — air a’ ghrian teth air mo dhruim — air craobh-chaorainn ’na seasamh leatha fhéin ’na maise — air beannachd air iarraidh air luchd turuis — am b’ e sin grunnd eachdraidh?
Ach ghabh iad rinn, ghabh gach neach ach Màiri nach caidleadh fo na cabair a bha os cionn t-Seon, is leis am bu mhath meòirean a chuir ri mala an uair a chitheadh i sinn.
’S ann dìreach. Tuigidh thu gun do mhair an cleachdadh ged a dh’fhalbh an creideamh. Lean an cleachdadh fada, fada.
Ghabh mi m’ àite mur nach do dh’fhàg mi riamh. Ach air muir is air monadh, air tìr is air tràigh, le m’ dheòin is le m’ aindeoin bha t-Seon an siud. Is cha phòsadh Màiri mi.
Ach thug am biadh math fallain mo neart thugam a rithist.
O a laochain bu ro-ladarna, dàna, an e gun gearanadh tu air ar biadh? Is ann a thogadh thu air bharr aileis. Chunnaic mise air bòrd iad a bhith a’ cur pocann làn bhrioscaidean air an daic is iasg ùr no dhà an uachdar. Thigeadh na cnuimheagan a-mach chun an éisg is nuair a bha na h-éisg an impis a bhith a’ gluasad leo thilgte air falbh an t-easg is rachadh iasg eile a chur ’na àite. Nuair nach tigeadh an còrr a mach gheibheadh sinne an smùrach bhrioscaidean a bhitheadh air fhàgail.
Fuineadh, an tubhairt thu, ’lle? Is e glé bheag fuinidh a bhathas a’ dèanamh air bòrd an uair ud. Bha eagal an teine na bu mhotha na eagal a’ chogaidh no eagal na stoirm is nam b’ urrainn dhaibh a bhith às aonais teine air son còcaireachd bhitheadh iad air a bhith às aonais. Fuineadh, an tubhairt thu?
Ged bu ruiteach a ghruaidhean is ged bu bhoillsgeach a shùilean liatha, is e ag iasgach is ag obair còmhla rium, cha d’ fhuair t-Seon a neart air ais ged bu mhath le mo mhàthair gach greim a b’ fheàrr a thoirt dhà. Aon latha thainig e thugam gum bitheadh e ’na fhear-creige math is aig ám nan uighean bha mi air son a dhol a chreachadh nid nan sùlairean — bha iad ro-phailte an uair ud. Dh’ fhalbh buidheann bheag dhinn. Ach an uair a chunnaic t-Seon dé a bha roimhe cha rachadh aige air gluasad, is sheas e gu balbh, a shùilean a’ sireadh, is na deòir a’ tuiteam.
Cha do dh’fhuirich e rium a an lath ud, is nuair a ràinig mise dhachaidh bha e ’na shuidhe ann an cùil, is a shùilean air an dorus, coltach ri cù a fhuair gròcadh no gleadhar nach do choisinn e. Bha mo mhàthair a’ gorocail ris cho frithealtach ri cearc an aon isean.
“Carson,” ars ise riumsa, “a chuir thu fhéin thuice e, an neochiontach bochd nach do shreap docha àird fhéin riamh?”
Is chuimhnich mise air an nios a ruitheadh air na sparran, is air an oidhche a bhrist iad Dòmhnall. Og. Cha robh facal agam dhi. Bho ’n latha ud shaoil leam nach robh e cho deònach a bhith còmhla rium is bu tric a bhitheadh e gu trom, airsnealach. Dh’aithnich mi gum b’ e fiabhras no caitheimh a bha a’ cur rudhadh ’na ghruaidh.
Is iomadh oidhche a chaithris mi e, is bha mi ’ga chaithris an oidhche a shiubhail e. Bha e a’ sìoladh sea-
chad gu foiseil air son tìde, ach an uair sin thàinig dragh air. Bha e a’ tionndadh gu h-anshocradh bho thaobh gu taobh air an t-seid is monmhar frionasach ag éiridh gu a theanga an dràsda is a rithist. Ged nach togainn a h-uile facal — agus is ann am Beurla a bha e nis a’ bruidhinn — thuig mi gun robh e fo ’n mhearachd gun robh e air bòrd luinge is e ’ga deasachadh gu seòladh.
Mu mhadainn chruinnich e a neart, is a’ dèanamh spàirn mhór shuidh e suas gu h-ealamh air an t-seid is is thubhairt e ann an guth làn cumhachd, mar bu tric a chuala mi, “Anchors a-weigh!” Rug mi air is e a’ tuiteam, is shuadh mi bho a bhilean an fhuil a bha a’ brùchdadh.
Nuair a dh’fhosgail mi na dorsan dha mar tha gnàthaichte, bha an latha a’ briseadh ’na stiallan òr-ghlas, is ghuigh mi cadal nan seachd cadal dha is fois nan seachd foisean.
Phòs mise agus Màiri, is an uair a thàinig teaghlach thog mi ainm Dhòmhnuill Oig, is ainm Iain Ileach is Thormoid. Ach chaidh ainm t-Seon ás. Ach is docha, aig ám air choireigin, ma mhaireas an saoghal, gun tig fear is e a’ ruamhar air a’ chearcall òir a bha uair a’ deàrrsadh ri chluais.
| title | An neochiontach |
| internal date | 1972.0 |
| display date | 1972 |
| publication date | 1972 |
| level | |
| reference template | Watt A’ Bhratach Dhealrach %p |
| parent text | A’ Bhratach Dhealrach |