Snathad bheag, an uair sin snathad mhor

RINN IAD buaile fharsaing timcheall oirre agus sheas ise anns a’ mheadhon. Ged a bheireadh fear no té putag dha nàbaidh, no ged a sheasadh e an tacsa ris, no ged a chuireadh e a ghàirdean tarsaing air guaillean neach eile, cha do thog fear no té suil bho ’n té a bha ’na seasamh leatha fhéin. Sheas i agus a làmhan paisgte air a brollach, sròn a bròige a’ sgrìobadh an talaimh, a ceann crom.

Ach an uair sin thug i crathadh air a ceann a chuir gach ròinnean de a falt dhubh chrasgach air chrith, chuir i a làmhan air a cruaichnean, is choimhead i orra. Cha tubhairt neach facal; cha tug neach a shùil dhi. Bha iadsan ’nan dùthaich fhéin, is bha an craiceann geal; bha ise ’na coigreach is bha a craiceann dubh. Ged a bha iadsan air dealbhan fhaicinn de fheadhainn dubha, chan fhac iad riamh duine dubh anns an fheòil, agus chan fhac iad riamh neach — air dhath sam bith — coltach ri Buntaidh. Cha b’ ann dubh a bha a craiceann, ach air dhath cnò na faibhile, is cho mìn is cho deàr-sach ris. Bha a dà shùil air dhath nan smeur-dhubha nuair a tha iad abaich. An dara h-uair bhitheadh na sùilean ciùin, gun ghò: an ceart uair bha iad làn cuthaich. Rinn i gàire is choimhead i mun cuairt, is chunnaic iad deud fhiacal a bha gun smal, gun chiorram, fo na liopan tiugha bàna.

“Danns dhuinn,” arsa Fearchar Ruadh, a bha ’na sheasamh mar a sheasadh athair aig féill a’ chruidh, agus a bha ceithir òirlich na h’ àirde na ’m fear a b’ àirde anns a’ chruinneagan. Choimhead Buntaidh air, neo-chinnteach, a’ gabhail a thomhais; chrath i a ceann gu geadasach, dh’éirich i air a corra-beaga, is rinn i ceum no dhà.

“Na dean idir e,” dh’éibh Tormod Crotach, mac a’ bhancair, agus bha a ghuth cho earailteach is gun tug fear no dhà sùil ealamh air. Bha iad a nis eòlach air, ged a bha latha a leithid de ìongadh aca dheth is a bha an diugh aca dhìse, is dhèanadh agus theireadh e nithean fhathast a bha neònach leotha-san. Choimhead Buntaidh i fhéin air is chuir i mach a teanga ris, is nuair a thubhairt Fearchar an dara turus, “Siuthad, danns dhuinn,” cha do dh’iarr i an còrr fiadhachadh.

Leum agus lùb Buntaidh mar nach fhac iad neach a’ dannsa riamh. An dara uair bha i mar dhuilleig air a glacadh le gaoth chuairtlein, gun chothrom aice air a slighe fhéin a thaghadh; aig àm eile bha i mar an gille-mirein; no bha i làn spòrs, a’ magadh orra le gach lùbadh is camadh de com. Bha i cho sùbailte ri easgann. Fad ’s a bha i a’ dannsa bha i a’ seinn, mas e sin facal a dhealbhas am fuaim neònach, mar srann á gaoithear pìob-mhòr, a thàinig troimh sròn.

Is e gliongaireachd glag na sgoile a chuir stad air an dannsa. Aig ám eile dòcha gum b’ e fras de chlacha-beaga a bha air crìoch a chur air an dannsa, oir bha i ’gam brosnachadh ann an dòigh nach robh i fhéin no iadsan a’ tuigsinn.

Choimhead na nigheanan air a chéile is dh’fhàisg iad am bilean gu teann mar a dheanadh am màthraichean nuair nach bu mhath leotha gun leumadh an teanga orra. Cha do choimhead na gillean air a chéile, ach le ’n làmhan nan pòcaidean, is le ceuman fada, an ceann crom, chaidh iad air ais do ’n sgoil. Chaidh Buntaidh air ais cuideachd, is cha mhór a dh’ionnsaich i; is cha mhór a dh’ionnsaich feadhainn de chàch air an fheasgar ud.

Bha fear ùr air tighinn do oifis a’ phuist, is a chionn is nach robh teaghlach aca, bha e fhéin is a bhean a’

togail Buntaidh mar gum bu leotha fhéin i. Anns an tigh bha i umhail, tlusmhor, làn chleasan gun ghò: anns an sgoil bha i mar spealg fo ’n ionga aig gach neach d’ am b’ fheudar a bhith ’ga h-ionnsachadh. Foighidneach no mi-fhoighidneach ’s gun robh iad, bha gach aon de ’n bheachd gun robh ise neo-leasaichte — agus do-leasaichte. Agus cha b’ iad leotha fhéin. Mun do ruith móran tìde bha iomadh pàrant de ’n aon bheachd.

“Dé bha Buntaidh ris an diugh?” theirt gu minig air feasgar, is ge b’ e cho tric is a chuirte a’ cheist, cha tàinig riamh an latha nach robh Buntaidh ri rudeigin.

B’ e an ath cheist. “Dé a tha cur rithe?” Bha a fhreagairt fhéin aig gach fear a réir a ghnè. “Chionns gu bheil i dubh,” theireadh fear; “Chionns gun do thréig a pàrantan i,” theireadh fear eile; “Chionns nach fuiling i bhith beò mar bi sùil an t-sluaigh oirre, “theireadh an treas fear; “Chan eil oirre ach gòraiche na h-òige,” theireadh feadhainn a bha sean.

Ach bha aon neach ann nach do dhìt is nach do thréig i; b’ e sin Tormod Crotach. Uair is uair anns a sgoil dh’innseadh e dhi am freagairt a bha air ceist, dhèanadh e oidhirp air a gléidheadh bho’ n dìoghaltas a làn-choisinn i. Cha do bhuannaich sin dad dha: cha toireadh i taing dha. “Nì mise mo rathad anns an t-saoghal gun chuideachadh bho chripleach. Na cosg do chuid truais ormsa,” theireadh i, “is tu fhéin is feumaich air.” Is nuair a bha i fìor ghointe theireadh i, “Is e an t-eud a tha cur ruit. Nach ann leat bu mhath a bhith coltach ri Fearchar Ruadh — ged nach eil an eanchainn agadsa aige.”

Bha Tormod is Fearchar cho càirdeil is a bha iad riamh ged bha iad ao-coltach ’nan nàdur. Nuair a bha Fearchar ris an iomain no ris an dannsa no ri caran amaideach eile anns an robh tlachd aige, is nach robh

tìde aige air son obair sgoile, thionndaidheadh e ri Tormod aig an robh an tìde is an toil.

An latha a choisich Buntaidh air chulaibh Thormoid, a comair fhiaradh, a làmh phliutach a’ sàbhadh ri taobh, bha iomadh neach a bha air uamhasachadh, ach a rinn gàire a dh’aindeoin sin. Ach cha d’ rinn Fearchar aon ghàire. Chabh e suas far an robh i ’na seasamh, a h-aodann, is a sùilean gu h-àraidh, a’ cur an céill a neochiontas agus thubhairt e, “Stadaidh tusa dhe do sgeigearachd. Ma chì no ma chluinneas mise lid — cuimhnich — cha bhi truas riut.” Ged nach d’ rinn i ach a teanga a chur a mach ris cha deach i riamh tuillidh cho fada ’na sgeigearachd, ged a chuir i iomadh dragh air Tormod.

Choisich Fearchar fhéin air falbh ri taobh Thormoid, is thubhairt e gu crosda mi-fhoighidneach, “Cha deanadh e coire ortsa, Thormoid, an saoghal fhaicinn mar a tha e gu dearbha, is chan ann mar a b’ àill leatsa — no leamsa airson a’ chuid sin dheth. Chan airidh i air a’ mheas a tha agad oirre. Creid thusa mise. Cha leig thu leas truas a bhith agad rithe, tha i cho ealamh ri nios air i fhéin a dhìon.”

Fhreagair Tormod air a shocair, oir bhitheadh na gillean an còmhnaidh a’ tarraing ás a chionn is nach robh e a’ falach an tlachd a bha aige ann a bhith coimhead air Buntaidh; “Chan urrainn dhòmhsa gun truas a bhith agam rithe — is co-fhaireachadh. Ach chan e sin idir e. Tha i cho breàgha. Saoileadh mise ged a thigeadh gach iomhaigh a dhealbh a’ làmh a bu shnasail, teòma, beo, nach bitheadh aon dhiubh cho àlainn ri Buntaidh. Tha thu fhéin measail air ceòl. Nam b’ urrainn pearsa is colann a bhith air a dhealbh a fhreagaireadh an ceòl bu bhinne, is ann coltach ri Buntaidh a bhitheadh an iomhaigh.”

“Ach o, a thruaghain bhochd,” arsa Fearchar, is e air oillteachadh, is e a’ coimhead air mar fhear a bha teannadh air bruidhinn ann an cànain choimheach, “An aithne dhut idir mach eil breàgha ach an t-slige.”

Ghàir Tormod nuair a chunnaic e gun robh Fearchar air uamhasachadh. “Is leòr sin leamsa,” ars esan. “Chan eil mi ag iarraidh an corr eòlais oirre. Ach bithidh an talamh gun sholus nuair nach bi Buntaidh an seo.”

Ghàir Fearchar e fhéin. “Amadain,” ars esan, is iad a falbh air an aon cheum, ach farsaingeachd eadorra.

Ach air feasgar a’ teanadh air Nollaig, bha Tormod a’ fàgail na sgoile leis fhéin, an déidh leasan anns a’ Ghréigis, còmhla ris a’ mhaighstir-sgoile, nuair a chunnaic e Buntaidh anns an t-snàgail a’ falbh bho ’n sgoil. Bha i leatha fhéin. Ann an tiotan eile chunnaic a Fearchar leis fhéin ged nach fhac esan Tormod. Mur tubhairt e ris fhéin nach bitheadh tìde aige air son a leasanan an oidhche ud, cha do shaoil Tormod an còrr dheth, oir bha fios aige gur iomadh fàd a bha a’ losgadh air cagailt Fhearchair. Ach air làrna-mhaireach cha b’ ann air leasan a bha suim, oir air an oidhche roimhe, chaidh fichead not a ghoid ás an sgoil — airgead a bhathas a’ cruinneachadh air son an luchd-ciùil a phàidheadh. Bha fathunn is ath-fhathunn a’ dol ach cha robh ach aon cinnteach: cha robh sgeul air an airgead. Roimhe seo chaidh iomadh nì anns nach robh mòran luach — ach do ’n neach d’ am bu leis e — air chall anns an sgoil; ach bha clann a riamh sgaoilte, dìchuimhneach, is ma bha amharus aig neach cha b’ urrainn dha a dhearbhadh.

Ach is e bha seo ach gnothach eile. Is a bh’ ann am fichead not ach suim mhór airgid. Mur a faighte e, cha bhitheadh dannsa no dannsa ann, oir cha bhitheadh pàidheadh ann air son luchd-ciuil. Ged a chuir am maighstir-

sgoile impidh air gach neach e innse ma bha amharus aige, cha tug Tormod guth air gum fac e Buntaidh; ni motha a thug e guth air Fearchar fhaicinn. Cha do thuit amharus air bith air fhéin.

Thàinig pàrantan Bhuntaidh chun na sgoil agus is cinnteach gur ann a’ bruidhinn air an dalta a bha iad fad ùine mhór. Ma bha fios aig Buntaidh gun robh i fo amharus chan aithnichte sin oirre. Bheireadh i mineachadh is soillearachd air a’ ghnothach is gach fear na bu bhaotha na ’m fear eile. B’ fhada bho fhuair i leithid de spòrs. Ma bha annas aig na sgoilearan dhi roimhe is ann a bha an t-annas aca dhi a nis. Bha Buntaidh air a dòigh.

Ach bha an cagar a’ dol bho neach gu neach gun robhas a’ dol a chur Buntaidh air falbh. Cha tubhairt neach, “Ciamar a tha fios agad?” Cha tubhairt e ach ri neach eile, “Thathas a’ dol a chur Buntaidh air falbh.”

Air feasgar mar a b’ àbhaist, shuidh am bancair agus Anna a bhean, agus Tormod sìos ri ’n suipeir. Is mar a b’ àbhaist shuidh am bancair aig ceann a’ bhùird is shuidh Tormod ri taobh a mhàthair, mar a rinn e bho bha e beag is a bha feum aige air làmh-chuideachaidh. Chunnaic a mhàthair Tormod a’ crathadh siùcair air biadh a dh’iarradh salann is dh’éirich facal fanaideach, faoin gu a bilean, ach nuair a choimhead i air is a thug i fo ’n aire gun robh e neo-aireachail air dé a bha e ag ithe, cha tubhairt i guth. Bha athair, mar bu tric leis, a’ leudachadh is a’ meudachadh air giùlan mì-chiatach oigridh an latha, is bha Anna ag ràdh facal an dràsda is a rithist, ag aontachadh ris no a’ cur cheist air nach brosnaicheadh a h-aon diubh. Ach bha a h-aire gu léir air Tormod, nach robh cluinntinn lid de na bhathas ag ràdh. Nuair nach robh an còrr air a thruinnseir, stad e is phaisg e a

neapaigean is chuir e seachad e. Choimhead a mun cuairt dha, is mar gun tug e an aire airson a’ cheud turus nach robh e leis fhéin, thubhairt e, “Tha iad ag ràdh gu bheileas a’ cur Bhuntaidh air falbh. Tha iad ag ràdh gur i ghiod an t-airgead. Ach chan eil dearbhadh aca air.”

“Bhuill,” ars athair gu cudthromach, “mas fior na chuala mi mu a dol-a- mach, cha chuireadh mèirle tilleadh innte — no dòcha nas miosa.”

“Chan eil i ach òg,” ars Anna, nach tug maitheanas riamh do Bhuntaidh chionns gun cuala i gun robh i ri magadh air Tormod.

“Nach bitheadh e pailt cho coltach a ràdh gum bu mhise a thug leam e,” arsa Tormod.

“Thusa?” ars’ an dithis aca is iad a’ coimhead air mar nach fhac iad roimhe e.

“Thusa?” ars’ a mhàthair. “Tha fios aig a h-uile neach nach bitheadh tusa ri mèirle.”

“Seadh, mise,” arsa Tormod. “Bha an cothrom agam, oir bha mise leam fhéin anns an sgoil an deidh do chach an sgoil fhàgail.” Thug Tormod an aire nach tubhairt e ri neach gum fac e Buntaidh am feasgar ud. Ni motha thug e iomradh air gum fac e Fearchar dlùth do ’n sgoil. Cha robh e gun fhios dha gun robh cuid ann a gheibheadh a còig nuair a chuireadh iad dhà is a dhà cuideachd.

Ach cha robh foighidinn aig athair ri leithid seo de bhruidhinn. “Tha mi an dòchas nach creideadh neach air bith sin. Tha sinn an dòchas nach e sin cliù a th’ ort. Ach airson Buntaidh feumaidh tu fhéin aideachadh gu bheil amharus aca gur iomadh nì a thiolp i. Is aithne dhut an sean-fhacal, ‘An té a ghoideadh an t-snàthad bheag, ghoideadh i an t-snàthad mhór. ’” Le sin chuir e a neapaigean paisgte air a’ bhòrd is bha e dol a thionn-

daidh ris an teine mar gun robh a’ cheist fuasgailte, nuair a thubhairt Tormod gu socair, “Am màireach,” thubhairt e mar neach a bha bruidhinn ris fhéin no bruidhinn ’na chadal, “am màireach théid mise far a bheil am maighstir-sgoile, is their mi gum bu mhise a thug leam an t-airgead.”

Shuidh an dithis eile gu balbh, tosdach, a’ deanamh ann an seadh ás-creadeamh air an claisneachd; ann an seadh eile dearbh chinnteach gum b’ e seo a dhèanadh an tàcharan-sìthe a nis bu mhac dhaibh.

Mu dheiridh, thubhairt athair, is snodha air aodann is eagal neo-àbhaisteach gu fuar mu chridhe, “Agus dé their thusa nuair a their esan; ‘Thoir dhomh air ais an t-airgead is cha bhith guth air?”

“Is math gun do chuir sibh sin air shùilean dhomh,” thubhairt Tormod, is an uair sin lean e air, “Their mise gun do chlisg mi, is gun do loisg mi e.”

Fad mionaidean slaodach cha robh gluasad no fuaim ann ach aig lasair an teine gus an tubhairt athair, “Tha thu a’ gabhail a stigh nach fhosgail tigh-oileamhach a dhorus do bhraidean aithnichte? Dé nì thu an uair sin?”

“Mas ann mar sin a bhitheas, feumaidh mi mo làmh a thionndadh ri nì-eigin eile,” arsa Tormod.

“Cum cuimhne,” thubhairt a mhàthair, a bha ’na tosd gus an seo, “Cum cuimhne nach tu fhéin a tha thu ag ìobradh, ach d’ athair — is mise. Tha sinn ceangailte neach ri neach: an smal a leanas riutsa, leanaidh e rinne: an cràdh a dh’fhuilingeas tusa fuilingidh sinne e.”

“Bha dùil agam,” ars esan, “gun tuigeadh sibhse — gum bitheadh sibhse leam.”

Cha do fhreagair i e airson mionaid, oir leòn a dhìteadh i, ach nuair a choimhead i air an aodann thruagh, ghlas, an com cam, thubhairt i, “Ma rinn thu do leasanan, is ann

is feàrr dhut a dhol a chadal; tha thu sgìth. Chì sinn dé chomhairle a bheir am màireach thugainn. Thàinig thu oirnn gun fhiosda.”

“Am màireach,” arsa Tormod is e ag éiridh, “feumair an t-airgead fhaotainn. Is e sin an aon nì a shàbhaladh Buntaidh. Thréig a pàrantan i. An tréig a h-uile duine i? Cha bhitheadh e ceart.”

“Leanaidh ceartas ma dh’innsear an fhìrinn,” ars athair. “Cha lean ceartas as aonais fìrinn.”

Dh’fhuirich Tormod ’na sheasamh, a shùilean air athair ged nach robh e ’ga fhaicinn. “Dòcha,” ars esan, “nach e cheist an diugh; ‘Ciod e an fhìrinn?’ ach, ‘Ciod e an ceartas?’ Nach fhaod e bhith gu bheil barrachd feum air tuigse is air truacantas na air ceartas.”

“Gun cheartas rachadh an saoghal bun os cionn. Dé na beachdan neònach a tha iad ag ionnsachadh dhuibh anns an sgoil ud a nis?”

Mun d’ fhuair Tormod cothrom freagairt, thubhairt a mhàthair gu sìobhalta, “Tha thu sgìth, is feàrr dhut a dhol a chadal.”

Chruinnich Tormod leis a leabhraichean, is gun ghuth tuilleadh, taobh air thaobh, dh’fhalbh e. Shuidh càch far an robh iad, gu sàmhach, balbh. iadsan a bha dèanamh leithid a dh’uaill nach robh am mac-san ri gòraiche mar a bha mic eile.

Thuit éibhleag is dh’fhàg iad a’ gabhail i air leac an teine, an ceò ’na dhualan dubha. An ceann tiotan thubhairt am bancair, “Tha an gille fo gheasa aice.”

Cha do fhreagair a bhean facal ach shuidh i a’ feitheamh. An ceann tiotan eile thubhairt am bancair, “Càit am faigh mise fichead not air son a thilgeadh air falbh air sgàth amaideachd?”

“Nan sàbhaladh sin bho amaideachd e, tha beagan

airgead agamsa air a chuir ma seach. Bha mi am beachd còta ùr geamhraidh a cheannach — is bithidh feum aige fhéin air mòran ’s an am a théid e do ’n tigh-oileamhach. Dòcha gun cum na h-iomhaighean a dhealbh e dha fhéin nas blàithe e na ’n t-aodach.”

Làrna-mhàireach cha robh aon aodann gruamach anns an sgoil. Thubhairt am maighstir-sgoile gun d’ fhuair iad fuasgladh bho’n imcheist anns an robh iad. Bha an dannsa a’ dol air adhart. An corr cha tubhairt e. An corr cha do dh’iarr iad. Cha robh reusan aig air guth a ràdh. Cha do thog iad ainm Buntaidh ann an tigh a’ bhancair is bha an tachartas mar dhroch aisling.

Cha do shaoil le mhàthair riamh gun robh aithne aig Tormod ciamar no có a shàbhail Buntaidh gus an latha a bha iad a’ dol do ’n eaglais le chéile is a chuir Tormod a làmh air a gàirdean is a thubhairt e, “Ceannaichidh mise còta-bian dhuibhse fhathast.”

“Bheil leithid de chion eireachdais orm?” ars ise. Ghàir iad le chéile ann an aotromachd cridhe.