Na Ceistean a Dh’fheuch ri Catto

Comhradh Bhodach mu Chùisean na h-Albann

le T. M. MACCALMAIN.

DOMHNALL–Uill, a Dhonnchaidh, tha thu ann! Càit a bheil thu togail ort a nis leis an speal sin? Shaoil leam gun do bhuain thu do chuid coirce mu thràth.

DONNCHADH–Rinn mi sin, a bhalaich, ach tha mi toirt ceum suas a chuideachadh Iseabail mo phiuthar am Bràigh a’ Bhaile. Chan eil e soirbh do bhantrach bhochd rian a chumail air spréidh is fearann is foghar, agus an t-aon ghille a th’aice air a thogail air falbh do’n arm.

DOMHNALL–An d’fhalbh Lachlann Iseabail, a Dhonnchaidh? Ach, nach iad a tha ceart coma dé nì iad! Car son nach fhàgadh iad balach mar sin, is a leithid de fheum air an tigh? Ciamar a tha iad a’ saoilsinn a bheirear math as an fhonn, ma sguabas iad leotha a h-uile mac màthar a tha a’ saothrachadh an fhearainn?

DONNCHADH–Ged thà, a Dhòmhnaill, ciamar a chumar dìon air an rìoghachd anns na timeannan cunnartach a th’ann, mur bi fir òga air an ionnsachadh an obair-airm? Gu dearbh, cha mhisde Lachlann idir dà bhliadhna a thoirt air falbh. Chì e iomadh rud nach fhaic e an so an Cùl-an-Tuim.

DOMHNALL–Is fìor sin, a Dhonnchaidh, agus cha mhath e. Sin agad dìreach an rud a tha a’ milleadh na Gaidhealtachd. An òigridh a’ falbh mu dheas, is iad a’ faotainn blas air annasan an t-saoghail mhóir—agus, an sin, cùl an làimhe do Chùl-an-Tuim! Tha mise ag ràdh riut, a Dhonnchaidh, gur e fìor obair na truaighe a th’ann, mar a tha an tìr air dol fàs. Chan fhada gus nach bi de fhir anns a’ bhaile-sa na chuireas bàta gu bràigh cladaich.

DONNCHADH–’S a bheil leasachadh air a’ chùis, saoil thu, a Dhòmhnaill?

DOMHNALL–Thà, ma nì bruidhinn is bòilich e! Neo-ar-thaing comhairlean is iomraidhean is earailean! Chan iongnadh ged a bhiodh am paipear air fàs gann is daor leis na chaidh a chosg dheth a’ cur a mach libeagan leabhraichean mu chor is ùr-leasachadh na Gaidhealtachd. Alba bhochd!

DONNCHADH–Is math a tha fhios agam cia air a tha thu a’ dèanamh, a charaid! Riaghaltas dhaibh fhéin do na h-Albannaich! Nach e sin e? Sin agad do dhuan-sa an còmhnaidh. ’S e sin do leigheas-sa air gach dìth is easbhaidh a th’oirnn, eadar Ghaidhealtachd is Ghalldachd. Riaghaltas dha fhéin do Chùl-an-Tuim, deir mise. Tha e a cheart cho math dhuinn—no a cheart cho dona—a bhith air ar riaghladh le urrachan móra Lunnainn is a bhith fo riaghladh urrachan móra Dhun-éideann. Ach so am maighistir-sgoile a’ nochdadh air fàire! Có dh’iarradh nas fheàrr na e gus cùisean duilich a mhìneachadh?

DOMHNALL–Duine fiosrach, gun teagamh, a Dhonnchaidh. Chan eil fhios dé na tha de phaipearan-naidheachd a’ tighinn chuige gach seachdain! Chuala mi Eachann Posta a’ gearan an là-roimhe gu bheil an tigh-sgoile agus am mansa a’ toirt barrachd oibre dha na a’ chuid eile de’n choimhearsnachd uile gu léir.

MAIGHISTIR-SGOILE–Fàilte, a dhaoine! Seadh, a Dhòmhnaill, dé tha cur oirbh an diugh? Tha còrr is uair a thìde bho chunnaic mi Donnchadh seachad air an tigh-sgoile is speal air a ghualainn—’s cha d’fhuair e seachad air so fhathast! Chan ann a’ trod a bha sibh, a Dhonnchaidh?

DONNCHADH–Chan ann idir! Is mór a ghabhainn dol a throd ri Dòmhnall còir, a dh’aindeoin nam beachdan neònach a th’aige.

DOMHNALL–Na toiribh feairt air, a mhaighistir! Ach innsibh so dhomh. A bheil sibh am beachd gum faigh sinn gu bràth Pàrlamaid dhuinn féin an Albainn?

DONNCHADH–Tha ceist nas cudthromaiche na sin ann. Am biodh e ’na bhuannachd Pàrlamaid dhith féin a bhith an Albainn?

MAIGHISTIR-SGOILE–Nach ann agaibh a tha na ceistean, a dhaoine! Chan e Solamh a th’annamsa ann, na eadhon Iain Beag MacCormaig——.

DONNCHADH–Có esan?

DOMHNALL–Thà, nach eil cuimhne agad, am fear ud a bha ag iarraidh do’n Phàrlamaid air son na siorrachd so fhéin uair no dhà—fear-iùil na buidhne a tha sireadh gum bi còir aig Albainn air a cùisean féin òrdachadh gu dòigheil gun eisimeil do mhuinntir Lunnainn. Duine ceart!

MAIGHISTIR-SGOILE–Ceart no ceàrr e, chan eil teagamh nach eil ceist an fhéin-riaghlaidh air drùdhadh gu mór air móran de shluagh na dùthcha. ’S ann a tha an Riaghaltas an déidh Coimision Rìoghail a chur air bhonn mu’n chùis.

DONNCHADH–Gu dearbh, tha dùil agam gun do leugh mi rudegin m’a thimcheall sin am Paipear an Obain o chionn ghoirid. Gu dé th’aca sin ri dhèanamh?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha aca ri rannsachadh mu’n dòigh anns a bheil Alba air a riaghladh. Tha mi cinnteach—ged nach eil so air a ràdh gu soilleir anns an t-seòladh a thugadh dhaibh—gum beachdaich iad air ciamar a dh’fhaodar na meadhonan-riaghlaidh an Albainn a dheanamh nas éifeachdaiche agus nas freagarraiche air suidheachadh is feuman na dùthcha.

DOMHNALL–Tha fhios gum feum iad breith a thoirt mu co-dhiùbh a bhiodh Pàrlamaid Albannach ’na meadhon-riaghlaidh a fhreagradh na b’fheàrr air an dùthaich na an aon Phàrlamaid Bhreatannach mar a th’againn an dràsta.

MAIGHISTIR-SGOILE–Faodaidh iad am barail a thoirt air a’ cheann sin—ged nach eil òrdugh teann aca sin a dhèanamh.

DONNCHADH–Agus có iad na daoine foghainnteach is foghluimte a tha ri ceistean cho domhain dìomhair a chur an dara taobh?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha cóig buill dheug anns a’ Choimision, agus Iarla Bhalfour air an ceann—am fear a b’àbhaist a bhith ’na cheann-suidhe air Bòrd a’ Ghuail an Albainn. Duine làidir smachdail!

DONNCHADH–Cha b’fhuilear dha, bròinean! A bheil Gaidheil anns a’ Choimision so?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha dithis. Tha Maidsear Iain Stirling, Fear Fharabraoin. Is esan Ceann-suidhe Comhairle Siorrachd Rois. Tha

DONNCHADH–Earraghaidhealach, huh!

MAIGHISTIR-SGOILE–Seadh, Earraghaidhealach, ach deagh fhear-dùthcha a dh’aindeoin sin. Chan eil fhios cia meud seòrsa oibre is seirbhis anns a bheil Iain còir an sàs a chum leas an t-sluaigh. Is esan Ceann-suidhe Comhairle an Fhoghluim an Earraghaidheal, agus Iar-Cheann-suidhe Comhairle na Siorrachd, agus Ceann-suidhe Riaghlairean Urras NicCaoig, agus Ionmhasair baile an Obain, agus rud no dha eile! Cuin a tha ùine aige a bheòshlaint a chosnadh—tha e an seirbhis nan rathaidean-iarainn—chan aithne dhomh!

DOMHNALL–Duine dèanadach, agus b’e sin esan! Is geal a choisinn e urram an C.B.E. a fhuair e aig a’ bhliadhna-ùir so chaidh. Ach cumaibh oirbh, a mhaighistir. Có tuilleadh a tha air a’ Choimision?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha feadhainn air nach eil thusa no mise eòlach. Daoine comasach, gun teagamh, agus dithis bhoireannach ’nam measg.

DONNCHADH–Sin agad! Mo ghaladhadan! Agus nach eil Morair Chat air a’ Choimision cuideachd? Shaoil leam gum faca mi iomradh air-san anns a’ phaipear.

MAIGHISTIR-SGOILE–’S e am Morair Catto air a bheil sibh a’ smaoineachadh. Fear eile a tha sin! Chan e an Sutharlanach mór idir, ach uasal eile a bha uair-eigin ’na phrìomh-riaghlair air Banca Shasainn.

DONNCHADH–Am balach e! Tha fhios gu bheil esan math air na cùnntasan, agus rud aige ri chùnntas cuideachd! Agus a bheil esan air a’ Choimision mhór so?

MAIGHISTIR-SGOILE–O, chan eil. ’S ann mar so a tha. O chionn dà bhliadhna chuir an Riaghaltas air chois comhairle-rannsachaidh, leis a’ Mhorair Catto mar cheann-suidhe. Bha aca so ri rannsachadh a bheil dòigh air faotainn a mach ciod a’ phàirt de thighinn-a- stigh is de chosgais na rìoghachd gu h-iomlan aig a bheil buntainneas ri Albainn; agus ciod a’ phàirt de luach malairt Bhreatainn a bhuineas do Albainn.

DONNCHADH–Car son air an talamh a bha iad air son a leithid sin fhaighinn a mach?

MAIGHISTIR-SGOILE–Bha a chionn so. Tha feadhainn ag ràdh nach eil an Albainn ach dùthaich bhochd, agus, nan robh i air a dealachadh bho Shasann—’s e sin, a thaobh riaghlaidh—nach rachadh aice air a cosgais fhéin a phàidheadh. Tha feadhainn eile a cheart cho làidir de’n bheachd gu bheil Alba a’ pàidheadh a mach móran a bharrachd air na tha i a’ faotainn air ais, araon ann an cùisean-riaghlaidh agus ann an cùisean-malairt. Có dhiùbh sin a tha ceart no có——

DOMHNALL–Innsidh mise sin dhuibh. Tha fhios aig an t-saoghal gu bheil Alba air a creach aig na Sasannaich. Seall fhéin na tha Alba ag reic de chrodh is chaoraich is chloimh, uisge-beatha is iarann, iasg is gual, agus caob math de chumhachd an dealain a’ dol mu dheas cuideachd. Agus gu dé th’againn air a shon? Tighean falamh is croitean fàs! Càit a bheil an t-airgead a’ dol? Tha gu sporan mór nan——.

MAIGHISTIR-SGOILE–Fuirich, a Dhòmhnaill, chan eil e idir cho furasda sin an gnothach a chur an dara taobh. Tha móran nithean ri thoirt fa-near. ’S e sin a bh’aig Comhairle Chatto ri dhèanamh, agus gu dearbh is dìcheallach a chaidh iad ris.

DONNCHADH–Chan iongnadh ged is e bancair a chuir iad air cheann an rannsachaidh. Tha Catto math air na cùnntasan, thubhairt sibh?

MAIGHISTIR-SGOILE–’S e a thà agus cha b’fhuilear dha. Tha mi dìreach an déidh a bhith a’ leughadh an iomraidh aige—leabhran tomadach—agus, air m’fhacal, b’fhasa leam là a’ ruamhar gàrradh na sgoile na pàirt de’n leabhar aig Catto a thuigsinn.

DOMHNALL–An e gun tug e fead oirbh, a mhaighistir? Ma thug, bha e righinn, da-rìribh!

MAIGHISTIR-SGOILE–Thug e sin, fead orm. Chan e cùnntas na cloinne bige a tha anns an leabhar aig Catto idir!

DONNCHADH–Seadh, is a bheil dad annasach aig Catto a thuigeas bodaich nach d’fhuair móran sgoile?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha an leabhran a’ cur an céill gu mionaideach gach dòigh air a bheil airgead ’ga chruinneachadh is ’ga phàidheadh a mach anns an Rìoghachd Aonaichte gu h-iomlan, bho Thigh Iain Ghròta gus a’ Chòrn. Tha iad air cùnntasan a rannsachadh, agus fiogaran air an cur sìos aca, mu gach ceann cosgais is gach aobhar-buannachd—cìsean is airgead-cuspainn, tuarasdalan is cosgais-riaghlaidh, gach seòrsa reic is ceannachd, agus gach nì air an smaoinich sibh.

DOMHNALL–Seadh, is ciod an co-dhunadh a th’aca aig crìch an rannsachaidh?

MAIGHISTIR-SGOILE–Ma thà, anns a’ cheud àite, mar a theireadh am ministear, tha Catto is a chuideachd de’n bheachd gun gabh tighinn-a- stigh is cosgais an Riaghaltais an Albainn a chur an céill, eadar-dhealaichte bho’n tighinn-a- stigh is bho’n chosgais a bhuineas do Shasann. ’S e sin, théid aca, ma thogras iad, air innse gu soilleir na tha air a thogail de chìsean an Albainn, agus na tha an Riaghaltas a’ cosg de airgead an Albainn.

DOMHNALL–Seadh, is gu dé am barail air sin? A bheil sinn a’ pàidheadh a mach barrachd air na tha sinn a’ toirt a stigh? Is mi a chreideadh!

MAIGHISTIR-SGOILE–Sin ceist nach deachaidh fhuasgladh fhathast. Cha robh aig Catto ’s a chuideachd ris a’ cheist sin fhuasgladh ann. ’S ann a bh’aca ri rannsachadh an gabhadh ceist mar sin fhuasgladh, agus tha iad ag ràdh gun gabh. Ghabhadh e móran saothrach, gun teagamh, ach ghabhadh e dèanamh.

DONNCHADH–Chan eil mi fhéin a’ faicinn gum biodh e doirbh idir. Nach innis na cìseadairean dhaibh dé an t-sùim a tha iad a’ togail bho thuarasdalan is bho thighinn-a- stigh sluagh na h-Albann?

MAIGHISTIR-SGOILE–Cha bhiodh sin cho soirbh ’s a shaoileadh sibh. Gu dé mu dheighinn dhaoine an Albainn a tha a’ tarraing riadh is prothaid á malairt anns a bheil làmh aca an Sasann? Cha bhiodh e idir idir furasda cuid na h-Albann is cuid Shasainn de’n chìs a chùnntas air leth. Agus a thaobh cosgais——.

DOMHNALL–Tha fhios gur furasda sin fhaotainn a mach! Innsibh dhòmhsa na thàtar a’ cosg air rathaidean-móra, agus air cuideachadh-airgid do na tuathanaich is croitearan, agus air pension na seann-aoise, agus pàidheadh nan dotairean, agus cosgais nan sgoilean, is gach nì eile—agus théid mise an urras nach bi mi fhéin fada a’ cùnntas suas làn-shùim an airgid sin, beag ’s gun d’fhuair mi de sgoil.

MAIGHISTIR-SGOILE–Seadh, a Dhòmhnaill, agus gu dé mu’n airgead mhór a tha Breatann a’ cosg air dìon na rìoghachd—feachdan mara is tìre is adhair? Ciamar a roinneadh sibh a’ chosgais sin eadar Alba is Sasann?

DOMHNALL–’S docha nach biodh e cho soirbh ’s a shaoil mi.

MAIGHISTIR-SGOILE–’S e nach bitheadh. Ach tha Catto de’n bheachd gun gabhadh a’ cheist fhuasgladh, gu ìre mhath co-dhiùbh, ged a b’ann le mór-shaothair. Seall a rithis na cìsean a tha air nithean a cheannaichear anns a’ bhùth. Prìs unnsa tombaca is gloine uisge-beatha——.

DOMHNALL IS DONNCHADH (á beul a chéile)—Ochan, ochan! Chunnaic sinne là eile!

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha a’ mhór-chuid de’n phrìs sin a’ dol ann an cìs. Ach faodaidh an tombaca is an t-uisge-beatha sin iomadh car is cuairt a chur dhiubh mus ruig iad bùth Shomhairle. Ciamar a tha sibh a’ dol a roinn na cìse sin eadar Alba is Sasann?

DOMHNALL–Gnothach doirbh, tha mi an dùil! Bheireadh sin deuchainn do’n bhancair mhór fhéin!

MAIGHISTIR-SGOILE–Bheireadh, ach tha Catto ag ràdh gun téid aca, ma thogras iad, air cur an céill na tha an Rìoghachd a’ trusadh á pòcaidean sluagh na h-Albann, agus na tha iad a’ cur air ais anns na pòcaidean sin. Ach tha nì eile ann, agus chan eil Catto idir a’ faicinn dòigh air cuid na h-Albann a chùnntas air leth bho chuid Shasainn.

DOMHNALL–Agus gu dé sin?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha so. Tha móran malairt ’ga dhèanamh eadar Alba is Sasann, agus tha an dà dhùthaich le chéile a’ dèanamh malairt ri dùthchannan eile, ag reic is a’ ceannach gach seòrsa badhair. A nis, tha móran de na buidhnean-malairt is de na tighean-marsantachd an diugh is bùthan aca air feadh na rìoghachd gu léir. Agus chan eil Catto a’ faicinn dòigh air luach na malairt sin a roinn a mach gu cothromach eadar Alba is Sasann. Ged a chuireadh iad tighean-cuspainn air a’ Chrìch Shasannaich bho Abaruig gu Gretna, bu doirbh dhaibh ionmhas malairt an dà dhùthcha a dhealachadh ’na dhà earrainn—earrann Albannach is earrann Shasannach. So aon eisimpleir air cho doirbh is a tha an gnothach. An uair a chaidh am bàta-smùide mór, A’ Bhan-righ Ealasaid, a thogail air Cluaidh, bha luach nam muilleanan airgid innte, ach chuidich iomadh làmh ’na togail a chòrr air na làmhan a chuir ri chéile i air Bruaich Chluaidh. Is iomadh ceàrn de Shasann is de Albainn a chuir rud innte. Bhiodh e gu tur eu-comasach a ràdh gu dé a’ phàirt de chosgais a’ bhàta sin a bhuineadh do Albainn agus ciod a’ phàirt a bhuineadh do Shasann.

DOMHNALL–Is fìor sin, ach ciod idir a’ bhuil a bh’air saothair Chatto is a chuideachd?

MAIGHISTIR-SGOILE–Tha an t-iomradh aca a’ nochdadh dà nì gu glé shoilleir. An toiseach, gabhaidh cùnntas a dhèanamh air a’ chuid sin de ionmhas na rìoghachd a thàtar a’ cruinneachadh is a’ cosg an Albainn, eadar-dhealaichte bho Shasann. Ach bhiodh e gu math draghail is cosgail sin a dhèanamh. Anns an dara àite, chan eil iad a’ faicinn rian no dòigh air eadar-dhealachadh a chur eadar malairt na h-Albann agus malairt Shasainn. Tha gnothaichean is cùisean-marsantachd an dà dhùthcha air an co-cheangal is air an co-mheasgadh ri chéile gus a leithid de ìre is nach gabh roinn a dhèanamh orra. Dh’fheumteadh oifigearan-cuspainn a chur air a’ Chrìch gus sùil fhurachail a chumail air gach badhar a thàtar a’ giùlan eadar an dà dhùthaich, is cha bhiodh anns an obair sin ach cùis-dhragha is aobhar-aimhreit, is bu daor an ceannach air.

DOMHNALL–Ah, uill, taing dhuibhse, a mhaighistir; tha sinn gu mór ’nur comain.

DONNCHADH–Beannaich mi! Seall an uair a tha e! Feumaidh mi ruith.

MAIGHISTIR-SGOILE–Slàn leibh le chéile!