---

[76]

Suil mu’n Cuairt

le ALASTAIR BORTHWICK á Diùraidh

O CHIONN dà latha chunnaic sinn bàta faire an iasgaich a’ seòladh troimh ’n chaolas, agus anns a’ mhaduinn an dé chuir i Rùnaire na Stàta air tìr aig a’ cheadha ùr chosgail againn. Fad thrì uairean an uaireadair bha e aig a’ choinneimh àbhaisteach de ar luchd riaghlaidh agus ri ar n-uaislean—gach aon ag iarraidh “Neamh” a dheanamh de’n eilean agus sin ann an cóig mionaidean, agus an sin thog e-fhéin ’s a chuideachd orra. Ri linn na coinneamh a bh’ann, tha dòchas gun cuirear obair coille—obair bheag math dh’fhaoidte—air chois mu chladaichean creagach Dhiùraidh.

Tha sinn toilichte agus mì-thoilichte. Thugadh dhuinn tairgse ach cha b’ e an tairgse ris an robh sinn an dùil. Tha sinn de’n bheachd gum faodadh iad a bhith air tairgse a b’fheàrr na so a thoirt dhuinn. Air mo shon fhéin dheth, tha mi glé thaingeil gun d’fhuair sinn gealladh air leasachadh ’sam bith. Bu mhath leam an sgeul uile innseadh dhuibh, a chionn ’s gum buin i do chor na rioghachd air fad, agus chan ann mar a shaoileadh sibh do aon cheàrnaidh a mhàin. Thòisich a h-uile dad a bh’ann ’s a’ cheàrnaidh leth-oireach sin far am bheil Comunn Earalachaidh na Gaidhealtachd agus Buidheann an Riaghaltais an Alba ag co-oibreachadh. Thug cuid-eigin

---

[77] fainear dé bu chòir a dhèanamh. An àite a bhith ri faoin-bhruidheann mu cho-oibreachas air a’ Ghaidhealtachd, carson nach gabhte os laimh aon cheàrnaidh—ceàrn anns an robh goireasan siubhail iomchuidh agus anns an gabhadh adhartachas dèanamh, agus gach oidhirp a dhèanamh as leth na ceàrnaidh sin le bhith cur air chois obair coille agus obair fearainn curachd agus àrach spreidhe agus le bhith a’ togail thighean agus oibrichean uisge agus nithean feumail eile Nan gabhadh a’ leithid so a thoirt gu buil (agus, air paipear, bha ’n rud a’ coimhead coltach) dh’fhaoidte an uair sin a’ leithid eile a ghabhail os laimh—le atharrachaidhean ’s dòcha—ann an ceàrnaidhean eile gus mu dheireadh an robh a’ Ghaidhealtachd uile an sàs.

Bha dùil gu’m b’ e am pìos talmhuinn bu fhreagraiche airson na h-oidhirp so, Strath-Oiceil, faisg air a’ Bhanna, agus chuireadh buill de luchd riaghlaidh Bòrd na Coille agus Bòrd an Aiteachais gus cnuasach ’s a’ cheàrnaidh so agus plan a dheasachadh. Bho’n uair sin chualas bho iomadh Rùnaire Stàta gun robh am plan sin a’ soirbheachadh gu math, ach tha deagh fhios aig neach sam bith a thadhail air a’ cheàrnaidh air neo a ghabh suim de na thachair an sin bho’n ám sin. Nach mór a rinneadh an Strath-Oiceil agus nach eil a choltas air gun deanar móran an sin a chaoidh. Is e an fhìrinn ghlan gum bheil an t-eagal air Buidheann an Riaghaltais an Alba roimh na h-uachdairean, agus an àite dà oighreachd dheug a ghabhail os laimh agus an oibreachadh mar aon oighreachd de cheithir cheud mìle, ’s ann a rinn iad strì mhór air aon oighreachd bhig a b’fheudar dhoibh a cheannach mu’m b’urrainn iad leasachadh sam bith a dheanamh oirre. Tha obair Strath-Oiceil, a bha a’ dol a shàbhaladh na Gaidhealtachd, fuar marbh.

Thug i a dh’aindeoin sin, greis mhór a’ bàsachadh; agus anns na làithean ’san robh sinn an dùil gun soirbhicheadh i, thugadh cùisean caran na b’fhaide air adhart. Bha Strath-Oiceil gu bhith ’na dhealbh; dealbh bhrèagha air talamh freagarrach; ach dh’fhaodadh gum bitheadh teagamh aig daoine co-dhiùbh a ghabhadh an dearbh rud dèanamh ann an ceàrnaidhean na bu dlighe. Mar sin, thug an luchd deilbh sùil mun cuairt feuch an lorgadh iad an t-àite bu mhì-choltaiche an Alba. Laigh an sùil air Diùraidh. Nan gabhadh Diùraidh cur air a chasan, cha b’urrainn duine sam bith teagamh a chur ’nan dòigh oibreachaidh; dheanadh iad an gnothach am bad sam bith.

Is e Eilean Dhiùraidh an t-àite far an claon amharus deireannach a’ Ghaidheil. An droch uachdaran a’ sealg an fhéidh far am bu chòir do spréidh a bhith ag ionaltradh agus teaghlaichean a bhith a’ cintinn . . . . Chan eil guth air a’ leithid sin. Tha mise cho measail air Diùraidh agus gum bheil mi a’ fuireach ann, ach cha do dhùin mi mo shùil riamh air aon rud—nach eil anns an eilean ach creag agus boglach, agus nach robh aig a’ mhìle duine a bha a’ fuireach ann uaireigin ach saoghal truagh dheth. Gus an d’thàinig innealan coille bho chionn ceithir no cóig de bhliadhnachan, cha robh an t-eilean comasach air móran a ghiùlan ach féidh, agus ’s e beannachd a bh’ ann gum faodadh duine sam bith, aig an robh an t-airgead r’a chosg, am marbhadh. Is e Diùraidh am fear as gairbhe de na h-eileanan. Cha robh anns an eilean ach an aon obair riamh—luchd

---

[78] nam muilleanan! Is ann aca-san a tha trì de na ceithir tighean móra a tha air an eilean, agus mur a robh sin mar sin bha’n t-eilean air a dhol a dhìth bho chionn fhada. A mach air ceathrar no cóignear de chroiteirean agus an fheadhainn a tha an urra ri goireasan an t-sluaigh, tha an còrr de’n t-sluagh an crochadh orra.

A nis, ’s e droch rud a tha’n sin. Cha robh e math gu leòir gus an òigridh a chumail anns na làithean a dh’fhalbh, agus mar sin tha sinn buailteach a bhith caran aosda an diugh; ach tha an t-eagal as motha oirnn mu na làithean air thoiseach oirnn. Chan eil luch nam muileannan cho pailt ’s a bha iad, agus tha cìsean bàis agus cìsean eile a’ dol a chur as dhoibh buileach gu ìre bhig ann an ùine nach bi fada. Tha’n t-amharus againn a muigh an so nach bi gu leòir ann gus roinn a’ mhic ’s an athar a dhèanamh. Anns an eilean gu léir chan eil againn ach aon uachdaran aig an tigh, le trì fichead duine air an oighreachd aige, a’ strì ri a chuid talmhuinn a dheanamh féin-shoirbheachail. Trì fichead duine air eilean a tha ochd mìle fichead a dh’ fhad—chan eil móran an sin.

Tha sin ’gar toirt air ais chun nan craobhan. Anns na làithean anns an robh Strath-Oiceil a’ diogladh dòchais, thug cuideigin fainear gun gabhadh deich mìle acaire de chraobhan cur ann an Diùraidh. Tha deich mìle acaire a’ ciallachadh obair do cheud duine; tha ceud fear oibreach a’ ciallachadh ceud teaghlach; tha ceud teaglach a’ ciallachadh da cheud gu leth ceann—agus chan eil uiread sin air an eilean a nis. Tha sinn gann de fhir mar tha. Bha obair de’n t-seòrsa air a dheanamh riatanach gun rachadh Diùraidh ath-shuidheachadh far na tìre móire, leis a’ cheud cothrom tillidh aig na fògaraich.

Abradh sibhse gun robh sin air a bhith inntinneach. Ach chan eil e ’dol a thachairt. Mar a tha mi a’ sgrìobhadh so, chan eil càil de sgeul agam de cho mór agus a tha obair na coille gu bhith, ach tha mi cinnteach as aon rud—gur ann air ceudan de acraichean tha iad a’ smaoineachadh agus nach ann air mìltean. Bhon a chaidh Strath-Oiceil an taobh a chaidh e, chan eil dòchas sam bith againn gun deanar dad eile aig a’ mheudachd sin. Ach tha iad a’ tighinn co-dhiùbh. Bithidh beatha ùr anns an eilean. An aon uair ’s gun tig iad, bithidh e nas fhasa dhoibh an obair a leudachadh air an socair fhéin na tòiseachadh as ùr an àit’ -eigin eile. Beag ’s mar a tha na tha ’san amharc an toiseach, ’s docha gun sàbhail e Diùraidh aig a’ cheann thall. ’S e naidheachd as fheàrr a fhuair sinn o chionn fhada.

A nis, saoilidh mise gum faic mi móran a’ tighinn as an rud bheag so. Is e’n fhirinn gum bheil rud-egin a dhìth air Diùraidh mu choinneamh nan làithean dorcha a tha air thoiseach, agus nach d’fhuair Diùraidh (ged a tha sinn taingeil an àite a bhith a’ gearan) ach beagan de na tha a dhìth; nach eil anns na fhuair sinn ach fuighleagan de’n dealbh mhóir a chaidh a dholaidh; agus gum bheil an cuideachadh a tha sinn a’ faotainn a’ tighinn bho Bhòrd na Coille. Ma chuireas tu na nithean sin uile an ceann a chéile, chì thu gum bheil Diùraidh fìor-fhortanach, agus innsidh mi dhuit carson.

Chan eil mi’n duil gun cuir duine sam bith teagamh ann an aon rud—gum feum obair coille a bhith air an fhìor thoiseach ma tha a’ Ghaidhealtachd a’ dol a dh’fhaotainn furtachd. ’S e obair coille an

---

[79] aon rud anns am bheil an obair air am bheil feum aig a’ Ghaidhealtachd. Agus a bharrachd, is e sin an aon obair air am bheil coltas gun tig i do’n Ghaidhealtachd. Agus cha rud beag sin. An uair a nithear cunntas air gach nì eile a thig an cois na h-oibreach, dh’fhaodadh gun toireadh i leth-cheud mìle gniomh ’na luib agus tighean a bharrachd air a sin. Ach cha leig leas dùil a bhith gun gabh Buidheann na Coille suim de na rudan sin uile. Cha leig leas sùil a bhith gun gabh a’ bhuidheann sin suim àraidh ann am maith na Gaidhealtachd. Is e a tha air a chur air Buidheann na Coille—le Achd Parlamaid—fiodh fhaotainn cho saor agus cho aithghearr agus a ghabhas sin dèanamh.

Am bheil na rudan sin a’ ciallachadh an aon rud? Chan eil idir. Tha aon cheann de Dhùthaich Mhic Aoidh am feum air obair, ach tha an talamh as freagarraiche aig a’ cheann eile. Tha sgìreachd gu bhith ullamh, ach ma tha Buidheinn na Coille a’ dol a ghabhail seilbh aisde, tha feum air rathaidean cosgail. Tha caoraich aig fear air a’ mhonadh, ach tha feum aig muinntir na coille air a chuid geamhrachaidh a chionn ’s gum bheil an gleann fàs a tha an ath dorus mì-fhreagarrach dhoibh. Tha feum aig Diuraidh air obair coille; ach fàsaidh craobhan nas fheàrr am bad-egin eile. Agus sin mar a tha cùisean a’ dol. Tha Buidheann na Coille a’ cosg airgead na rioghachd agus feumaidh e cunntas a thoirt as. An urrain dha, mar a tha cùisean an diugh, a dhol chun nan àiteachan anns am motha am bheil an fheum. Cha chreid mi gun urrainn. Sin mar a tha Diuraidh fortannach. Faodaidh a’ bhuidheann a bhith caoibhneil an dràsda ’a rithist, ach chan urrainn dhith bhith mar sin an comhnuidh. Mar is trice, feumaidh i a dhol chun nan àiteachan far am motha am bheil a’ bhuannachd—agus tha sin pìos mór a Diùraidh.

Tha dà dhòigh air coimhead air a sin. Ma tha thu a’ creidsinn ann am planaichean, iarraidh tu plan mór airson na Gaidhealtachd . . . . leithid Strath-Oiceil . . . . a bheir a steach obair coille, tuathanachas agus feumalachd an t-sluaigh air chor agus gun teid an talamh oibreachadh air an dòigh as fheàrr. Mur a bheil thu a’ creidsinn ann am planaichean, fag Bòrd an Dealain agus Bòrd na Coille gus mar as fheàrr a dh’ fhaodas iad a dhèanamh. Mar sin, gheibh thu fiodh agus solus gu leòir agus rachadh a’ Ghaidhealtachd an taobh a throgras i.

Tha móran ceille air gach taobh. Faodaidh a’ cheud dòigh a bhith nas fheàrr ach cha ghabh i cur gu buil mur a teid làmh an uachdar a ghabhail air na h-uachdarain. Cha toigh le duine sam bith làmhachas làidir, seachd araidh seirbhisich a’ Chrùin, agus nochd Strath-Oiceil dhuinn nach eil pàrlamaid sam bith—Sóisealach no Tóraidh—deònach làmhachas làidir a chur gu buil as leth na Gaidhealtachd. B’fheàrr leam fhéin—agus sin a chionn ’s gum bheil mi seulaichte gum bheil feum nach beag gu bhith aig an rìoghachd so air biadh ann am beagan bhliadhnachan—a’ Ghaidhealtachd fhaicinn fo ughdarras Comunn Adhartachais Gaidhealach.

Mur a gabh sin dèanamh, bheirinn cead an coise do Chomunn na Coille agus do Bhòrd an Dealain. Ge b’e dé a thachradh, gheibheadh a’ Ghaidhealtachd—mar a tha Diùraidh—rud-egin as a’ ghnothuich,

---

[80] agus aig a’ cheann thall shuidhicheadh a’ Ghaidhealtachd i-fhéin mun cuairt air oibrichean ùra. Chan e sin an dòigh as fheàrr, ’s maith dh’fhaoidhte, ach ’s e sin an dòigh a chì sinn. Fhad’s a tha sinn a’ bruidhinn ’s a’ bruidhinn, tha’n dà bhuidhinn sin a’ dol an ceann an gnothuich agus, an uair a bhitheas iadsan ullamh, bithidh sinne fhathast a’ bruidhinn. Tha coltas oibreach orra-san. Chan eil oirnne. Cuiridh sinne Strath-Oiceill air paipeir, ach tha na damannan acasan a’ lìonadh agus an cuid chraobhan a’ fàs. Eadarras iad, ni iad Gaidhealtachd ùr mar a fhreagarras iad fhéin, agus mar a freagair i sinne, cha leig sinn leas a’ choir a chur air duine ach sinn fhéin. Ach ’ga ghabhail thar a’chéile, tha mi’n dùil gun còrd i rinn.

Sin, co-dhiùbh, mar a tha cùisean a’ coimhead a Diùraidh, far am bheil sinn—chan ann mì-thoilichte le luchd nam planaichean agus an ùine a thug iad—ach gun fhios againn dé a their sinn an uair a chì sinn craobhan idir a’ fàs mun cuairt dhinn. Tha sinn de’n bheachd gura sinne an fheadhainn fhortanach—an fheadhain a chuireadh air thoiseach air craobhan.