Air Lorg Nan Eun An Leodhas (II)

Le DOMHNALL MACCOINNICH

SO aon nì, imrich nan eun, air nach do ràinig sgil, rannsachadh no gliocas dhaoine fhathast le tomhas iomlan de riarachadh. Tha iad mion eòlach, thaobh cuid de na gnèthean co-dhiùbh, air cuin a bhios fiughair riutha falbh agus dùil riutha tilleadh, agus dé an t-astar agus an t-slighe air an toir iad a mach an ceann-uidhe, ach ’se ceisdean gun fhuasgladh a th’ann cionnas a tha iad air an treòrachadh no dé am fios falbh a tha iad a’ faighinn. A thaobh cuid dhiubh, mar a tha a’ chuthag, tha na h-eun-eòlaich ag innse dhuinn gu bheil na h- -eòin òga a’ ruighinn sìos mu mhìos an deidh am pàrantan an ceann-uidhe a thoirt a mach. Nam biodh iad na b’fhaisge air a chéile theireadh sinn gu robh an fheadhainn òga air an treòrachadh, agus gun deanadh iad an t-slighe iad fhéin an deidh sin. Ach, mar a tha fhios aig a’ mhór chuid, chan fhaic isean na cuthaige athair no a mhàthair le fios da a chaoidh, agus mar sin tha e gu tur an crochadh air a’ bhuadh treòrachaidh a chuir Dia ’na chléibh sa’ chruthachadh. Tha am buadh nàdurra so comasach air na h-eòin a ghluasad gu tuath aig ám neadachadh as t-earrach, agus an tàladh san fhoghar air ais a deas far a bheil a’ ghnè bìdh air a bheil iad a’ tighinn beò sa’ gheamhradh r’a fhaighinn am pailteas. Tha sinn an comhnuidh dualtach air a bhith a’ smuaineachadh air imrich nan eun mar gum biodh e a’ ciallachadh a mhàin na h-eòin a tha ri tadhal oirnn as t-samhradh agus ri leigeil soraidh leinn deireadh foghair. Ach tha a cheart uimhir a dh’eilthirich a’ tathaich againn sa’ gheamhradh, a tha rithisd a’ fàgail na dùthcha as t-earrach agus a’ neadachadh a tuath oirnn an Innis Tile no an dùthchannan coillteach Lochlainn.

Faodaidh sinn na h-eòin a chur sìos ’nam buidhnean mar so:

1. Eòin-fuirich, a tha againn a shamhradh ’s a gheamhradh, ’s a tha neadachadh san dùthaich.

2. Coigrich samhraidh, a tha tadhal againn as t-samhradh, a’ neadachadh againn agus ’gar fàgail san fhoghar.

3. Coigrich geamhraidh, a tha còmhla ruinn sa’ gheamhradh agus a’ neadachadh a tuath oirnn as t-samhradh.

4. Eòin turuis no eòin siubhail a tha air an slighean gu àitean eile, agus a stadas againn car ùine bhige a’ leigeil an anail, ri ám earraich no foghair.

5. Seachranaich, no eòin uasal, a theid le tubaist no mì-shealbh thar an slighe, a tha, a rèir ar n-eòlais, an taobh a muigh de’n eilean.

Rud eile, chì sinn cuid de na coigrich geamhraidh, nach àbhaist a bhith dol ro fhada tuath, againn as t-samhradh, ach cha tric a gheibhear iad a’ neadachadh an so, agus mar as trice, chì thu aon leis fhéin, mar a’ chòrr no an guilbneach, a’ sealltainn nach d’fhuair e céile agus nach robh aobhar aige falbh, neo nach do leig an tàmailt leis! Chì thu cuideachd còmhlan beag de’n ghille-brìde(oyster-catcher)mu na cladaichean an uair bu chòir dhaibh a bhith a’ neadachadh air Tir-mór agus, theagamh, nam biodh na cearcan agus na coilich eadar-dhealaichte an cumadh no an dath, gu faiceadh tu gu robh iad gu léir de’n aon seòrsa: ’s math dh’fhaodte seana-ghillean gu léir. A

rithisd, chan urrainn sinn a bhith ro chinnteach gur e na smeòraich, na topagan agus na curracagan a chì sinn sa’ gheamhradh a bhios a’ neadachadh mun cuairt oirnn. Dh’fhaodadh sinn a ghabhail gu bheil e dualtach do na h-eòin fuirich beagan gluasaid a dheanamh gu tuath as t-samhradh agus tilleadh air ais airson a’ gheamhraidh. Fad an t-samhraidh o’n Ghiblin gu Samhainn chan fhaic sinne aig an uinneig ach trì eòin, an glaiseun(pippit)an smeòrach agus cearc an loin duibh a tha sinn air a bhith a’ beathachadh fad nan ceithir geamhraidhean mu dheireadh. De na h-eòin a dh’ainmich mi tadhailidh an fharsbag bheag, an gobhlan-gaoithe, a’ chuthag, an steàrnag, an sùlaire, ’s am fasgadair san eilean as t-samhradh; an eala, an gèadh glas, an liaththrosg, maille ri móran eile sa’ gheamhradh. De sheòrsan eile, mar an gille-brìde, an guilbneach agus a’ chòrr, ni cuid dhiubh imrich is cuid nach dèan. Cuid a theicheas chon na monaidhean o na cladaichean, cuid eile ’s tha an triall fada fada mu thuath, agus tha cuid nach teid ach an taic an doruis a neadachadh, ach fad air falbh no faisg air làimh bidh nead an eòin aig ceann a tuath a shiubhail.

Cluinnidh no leughaidh sinn gu leòir mu na seachranaich a thurchras tadhal anns an eilean. Chan eil ro fhada on a bha pìosan ann an Gasait Steòrnabhaigh mu dheighinn faoileag gheal Innis Tile a bhith ann an Leódhus, clamhan bàn Innis Tile agus am feòladair glas(grey shrike)agus seòrsa no dhà eile do nach àbhaist a bhith tadhal. ’S fhada an là on chunnaic mi an clamhan bàn a’ toirt ionnsaigh air na cearcan tighe agus a’ leagail na faoileige bige le aon straic de a ghob crom ’s ’ga fàgail le sgéith briste, ruiteach; agus carson a dheanadh e leithid cha tuiginn oir cha b’i sitheann a shaoilinn a thaghadh e. Chunnaic mi fear o’n uair sin air a chur suas ’na bhall-maise ann an talla tighe am Barbhas, agus bha fear an tighe ag innse dhomh gun do rinn e chùis air dà chirc mun do mharbh e e leis a’ ghunna.

Thig mi air corra chlamhan(buzzard)an dràsda ’s a rithisd air na monaidhean. Tha e ni-eigin coltach ris an fhitheach nuair a chì thu e air sgéith, ach ma tha thu cho faisg dha agus gun dean thu a mach a dhath cha bhi teagamh sam bith agad. Tha cuideachd, bàrr na sgéithe aige nas cruinne is nas dùinte na bàrr sgiath an fhithich. Tha measgadh math de dh’itean buidhe-dhonn ’ga chomhdach. Chan eil móran aig muinntir nan caorach mu dheighinn-san, thaobh ’s gu bheil iad de’n bheachd gu bheil e ag itheadh nan uan, ach cha chreid mi, ged a gheibhear comhair closaich uain san nead, gu bheil e a’ marbhadh nas motha na isean coinein. Lorgaidh tu e ’na shuidhe, gu tric air an aon spiodan carraigh a’ feitheamh ’na leth-chadal gus an tig creutair mì-shealbhach timcheall, air an tuit e gu h-obann. Nuair a thig air, ithidh e closach, ach mar a tha e nàdurrach is annsa leis fuil bhlàth.

Chan eil mise glé eòlach air an iolair, rìgh nan eun, agus chan fhaca mi i ach tearc an Leódhus, ach cha chan mi nach fhaodadh i, nuair a tha i cho pailt sna bliadhnachan so an Uige, a bhith ciontach dhe bhith togail uan a treud, a thaobh ’s gu bheil a’ mhaigheach a’ fàs gann agus an iolair fhéin a’ fàs lìonmhor, agus a thaobh ’s nach eil an coinein agus an t-eunfraoich, dà chulaidh thruais air a bheil i a’

deanamh roinn de a beathachadh, ro phailt a bharrachd. Tha i ’na culaidh eagail do gach creutair maoth is meanbh air sgéith no air fonn. Dh’aindeoin ’s ged a tha i cronail, fuilteach agus theagamh calltach ann an tomhais, cha bu chaomh leinn cluinntinn gu robh cùisean air a thighinn gu inbhe gu feumte a cumail sìos. Tha ceangal aig gach fìor Ghaidheal ris an eun rìoghail so.

De’n eunlaith fhuileachdach so ann an Leódhus tha a dhà no thrì sheòrsa fhathast ri’m faicinn. Chan eil an t-seabhag no an speireag(sparrowhawk)cho tric air sgéith ’s a b’àbhaist, ’s cha chluinn thu guth an diugh air clamhan-nan-cearc(harrier) .Tachraidh dhut faicinn clamhan ruadh(kestrel) ’na stad le buille brais air sgéith a’ faire an gluasaid as lugha air fonn. Tha a’ chuid as motha de na h-eòin so comasach air faire-itealaich mar so, ach chan eil gin aca cho ealanta ris a’ chlamhan ruadh, agus chan eil an t-seabhag móran air dheireadh air. Aithnichidh tu iad o chéile nuair a tha iad ri faire-itealaich do bhrìgh ’s gu bheil sgiath a’ chlamhain ruaidh biorach agus sgiath na seabhaige maol, ni-eigin coltach ro sgéith na curracaige(lap-wing) .Tha an t-seabhag-mhór-ghorm—a’ chearc(peregrin falcon)—faisg air a bhith a dhà uimhir ri a céile, agus tha esan mu mheud a’ chlamhain ruaidh, ’se sin mu mheud calaman tapaidh. Aithnichidh tu an t-seabhag-mhór-ghorm so o an fhuaim uamhasach a nì i nuair a thuiteas i as an speur an deidh a creich. Cuiridh so a leithid de gheilt anns na h-eòin bheaga ’s gun gabh iad fasgadh ’nad achlais. Nas trice chì thu meirneal no seabhag-bheag-ghorm-an-fhraoich(merlin) ,cleas na speireig, a’ siubhal gu h-ìosal mu na bruaichean agus mu na h-uillt, a’ lorg eun beag bochd aonaranach mar an glaiseun. Is minig a chunnaic mi e, bròinean, ’ga shàbhaladh fhéin o’n tòir le ruith troimh an lìon lise. Chì thu am meirneal so ag éirigh gu h-àrd air sgéith ’s a’ sgreuchail nuair a thig thu faisg air a nead, gu tric an creagan a’ chladaich. Am measg a’ chuid as motha de na seabhagan gheibh thu gu bheil a’ chearc gu math nas motha na an coileach, agus tha sin a’ deanamh aithneachadh nan eun so gu mór nas duilghe. ’Se duine glé dhall nach aithnich cumadh eòin a bhuineas do threubh na seabhaige, chan e nach fhaod neach eòlach saoilsinn gur e seabhag a tha aig de’n chuthaig nuair a chì e i air sgéith. Chan eil duine tha eòlach air cleachdaidhean nan eun-ceileiridh, nam feadag ’s nan calaman nach aithnich le buille de shùil, a’ mhionaid a thig clamhan no seabhag ’na fàire. Eiridh iad ’na sgaothan thall ’s a bhos, shìos is shuas, le iomairt is guileig, is gluasad neo-àbhaisteach ’nam measg gu léir, is chan fhuirich eun leis fhéin. Tha sàbhailteachd ann am mór-àireamh agus iadhaidh agus dòmhlaichidh iad an nàmhaid coitcheann gus an saoil thu nach eil amharas no eagal aca dha thaobh.

Chan eil na h-eòin fala so glé lìonmhor anns an eilean, agus chan eil aobhar gearain idir againn ’nan aghaidh thaobh marbhadh uan is threud an taice ris na tha dhiubh air am milleadh le farsbagan, starragan is fithich. Cha teid mi an urras air an fhitheach dubh aig ám sam bith, agus gu h-àraidh aig ám a iseanan a bhith òg—ám nan uan oga is ám a tha na màthraichean trom is lag—nach toir e ionnsaigh air uan is eadhon sùil a thoirt a caora leònta. Ach tha mi glé chinnteach gu bheil an fharsbag agus an starrag ris an obair ghrannda so—

chunnaic mi e a’ tachairt agus cha b’aon uair a chuala mi e. Cha chaomh leam idir an fharsbag no am fitheach is chan eil càil agam mu dheighinn na starraig, agus cha chunntainn e ’na chosgais fùdar a losgadh orra le cheile aig ám sam bith. Buinidh am fitheach, agus trì eòin eile, an ròcas, an starrag agus a’ chathag(daw) ,a tha fuireach no a’ tadhal san eilean, do theaghlach na feannaig(crow) . ’Sann ainneamh a chithear an fheannag dhubh fhéin an Leódhus, agus cha chreid mi gu bheil i a’ neadachadh ann. Tha an starag(hoodie crow)glé choltach rithe ’na gnè agus bheir céile as gach bannal a mach àl cuideachd. Chan eil baile air tuath Leódhuis far a bheil feòladair nach aithnich thu leis na tha de starragan bleideil gionach a’ sgiathalaich m’a thimcheall. Tha iad a’ tighinn beò gu dàna, leisg ag itheadh greallaiche agus a’ piocadh chnàmhan a tha na feòladairean a’ fàgail mu na h-uillt ’s na cladaichean.

Tha facal neònach anns a’ Bheurla a tha ag ràdh rud-eigin mar so: “Ma chì thu dà fheannaig ’se ròcais a th’ agad, ’s ma chì thu aon ròcas ’se feannag a th’agad.” Tha so a’ leigeil ris dhuinn gu bheil e cleachdail do na ròcais a bhith falbh ’na sgaothan agus do na feannagan a bhith ’nan aonrachd. Tha an fheannag agus an starrag coltach ri chéile sa’ chùis so cuideachd agus, mur a faic thu dhà no trì dhiubh còmhla ri chéile mu chairbh no greim bìdh air chor-eigin, no paidhir a’ sgiathalaich còmhla mu ám neadachadh, chan eil iad tric ri’m faighinn ach air leth. Tha an starrag seòlta dha rìribh, ’s chan eil a lethbhreac am braide ’s an rudhrach. Is minig a chunnaic mi i a’ lorg na bascaid cuirm-chnuic, a bhiodh aig muinntir na mònadh, a mach as a’ chruaich agus ’ga rùsgadh gus an ruigeadh i am biadh. Taghaidh i Là na Sàbaid gu tadhal aig na bailtean airson falbh le isean maoth circe. Tha a leithid de shàmhchair ann agus gun gluasad dhaoine a’ cur dragha oirre. Chunnaic mi an starrag aon bhliadhna a’ toirt leatha ceithir iseanan air trì Là Sàbaid an deidh a chéile agus ged a bha an gunna a’ feitheamh oirre fad nan trì seachdainean cha d’fhuaras cothrom oirre. Tha i a’ neadachadh anns na creagan agus anns na craobhan, glé thric far an ruig agus an creach na balaich an nead, agus tha ’chead aca. Fhuair mi nead starraige ann an seann nead fithich agus nead fithich ann an seann làraich starraige. Le chéile cruachaidh iad bioranan, geugan tioram fraoich, stamhan tiorama no seann bharran bhuntàta air muin a chéile air lic no an achlais meangain craoibhe, agus pìosan craicinn is toinntean clòimhe air muin sin, agus cha bhi móran snas air tè seach tè aca, ach bha blàths gu leòir anns a’ chuaich.

Chuala sinn uair is uair an coimeas so, “cho dubh ris an fhitheach,” agus mas e maise tha so, gu dearbh chan eil móran maise air an fhitheach o’n leth a muigh ach a mhàin gu bheil e dubh. Tha e cho grannda ris an fhaing fhéin ach a dh’aindeoin sin tha subhailc ’na bheatha nach eil ann am beatha no eachdraidh móran de na h-eòin, no eadhon cho tric agus bu chòir am beatha clann nan daoine, ’se sin gun gleidh e a chéile am feadh ’s is beò i! Tha so fìor cuideachd mu’n fheannag agus a’ chathag. Ma chì thu barrachd air na dhà dhiubh còmhla faodaidh tu bhith cinnteach gu bheil closach faisg an làimhe. Cruinnichidh sgaothan móra dhiubh aig ám marbhadh nam fiadh

airson na greallaiche a dh’fhàgas an luchd tòrach ’nan deidh. Bithidh sgaothan nas motha dhiubh r’am faicinn anns a’ gheamhradh, agus tha eagal orm gu bheil iad an uair-sin dualtach air call a dheanamh air spreidh, no co-dhiùbh air caora lag. Tha e duilich a chreidsinn cho luath ’s a ghlanas sgaoth dhiubh closach caorach, a’ fàgail an raoin glan gun cnàmh no ròin cloimhe r’a fhaicinn, ach air uairean fàgar an claigeann lom. Bidh còmhlan beag de na farsbagan aig a’ chuirm. Sabaid cho coimheach ’s a chunnaic mi riamh am measg nan eun ’sann eadar dà fhitheach. Thug mi cho math ri leth-uair a thìde a’ cluinntinn an ràcail nimheil mus do lorg mi a aobhar. Thainig mi an sin air na fir còmhstri, agus an dara fear, gu dearbh, shìos dheth: air a ludradh, air a reubadh, agus cho ruiteach ’na fhuil ’s gur gann a bha léirsinn aige falbh, no comas éirigh air sgéith, agus cha luaithe rinn e sin, le bràighe a’ chnuic, na bha an curaidh a mach ’na dheidh agus rinn e leagail a rithisd am beul na mara. Chan eil fhios agam na rinn e tìr dheth, ach b’fheàrr dha am bàthadh fhéin na’m bàs cràiteach fo ghob is spuirean an fhir uamhasaich ud. Bho fhuair mi eòlas air chan eil iongnadh idir orm nach tainig e air ais do’n Airc.

Tha ionad-ròcais na Gearraidh Chruaidh air gin cho mór ’s cho làn ’s a chunnaic mi riamh, agus tha cuid aca a’ fiachainn ri ionad-nead a chur suas an àiteachan eile mu’n timcheall. Chan fhaic thu na ròcais fada o’n ionad ach ’na sgaothan. Moch sa’ mhadainn shamhraidh nuair a tha na h-àil òga a nis air sgéith, teichidh iad o’n dachaidh cho fad ’s as urrainn iad gu roinnean de’n eilean thall ’s a bhos, agus ionaltraidh iad an slighe dhachaidh bho mhoch-thrath gu beul an anmuich; na pàrantan a’ cur criomag am beul nan eun òga, a chì thu a’ ruith ’s a’ leum gu tubaisteach an deidh nan cosnaichean. Tha iad a’ tighinn beò air meanbh chreutairean na talamhainn agus gràn is sìl nuair tha sin r’am faighinn. Chan eil iad idir cho salach ’nam beatha ’s ’nam beathachadh ’s a tha an dàimhean eile a dh’ainmich mi. Aithnichidh tu an ròcas o’n a’ bhall soilleir a gheibh thu mu bhun a guib. Bha mi riamh ’ga ghabhail ’na chomharra math air an là nam faicinn na ròcais a’ dol seachad sa’ mhadainn mhoich.

Tha a’ chathag gu math nas lugha na an ròcas agus beagan glais innte; bradach, bragail ’na dòigh, spaideil, spàgach ’na gluasad, agus gu tric air a cumail ’na peata aig cloinn. A’ chiad turus a chaidh mi riamh a Steòrnabhagh— ’s cha b’ann an dé bha sin—tharruing ràcail nan cathagan m’aire is grunnag aca air mullach tighe. Cha chuimhne leam faicinn gin aca le cinnt ach dà uair eile o’n ám sin gu aon de bhliadhnachan a’ chogaidh mu dheireadh, 1942, tha mi smaoineachadh, nuair a bha feadhainn dhiubh a’ neadachadh sna simileirean an tighean a’ bhaile. Tha na h-eòin so an còmhnuidh a’ tadhal fàrdaichean falamh is làraich loma agus chuir e eagal air cuid, a bha de’n bheachd gum b’e sud a’ chiad tadhal aig na h-eòin, gur e manadh gu robh am baile gu bhith air a sgrios a bha anns na h-eòin so a bhith tighinn air chuairt, ach cha chreid mi nach eil beagan dhiubh a’ tadhal o bhliadhna gu bliadhna, ged nach fhuirich iad a h-uile bliadhna a thig iad.

(R’a leantaiun.)