ATH-SGRUDADH (3)
DOMHNALLACH NA TOISIDHEACHD
le Coinneach D. MacDhòmhnaill
Tha cuimhne is iomradh fhathast am beul-athris na Gàidhealtachd air Eòin Dòmhnallach mar fhear de shearmonaichean barraichte an linn a chaidh. Bhiodh na ceudan a’ cròthadh a dh’ionnsaigh na Tòisidheachd, faisg air Inbhir-pheofharain, far an robh e ’na mhinistear bho 1813 gu 1849, ’s fhuair na mìltean a bharrachd eòlas air mar shearmonaiche bha tric a’ siubhal gach ceàrn dhen Ghàidhealtachd ‘eadar Hirt is Peairt’. Feumar a thuigsinn mar sin nach eil dòigh againn an-diugh air meas cothromach a dhèanamh air a’ mhòr-chuid de shaothair a bheatha. Tha iomadh nì co-cheangailte ri searmon nach glacar fiù ’s ged a bhiodh na briathran air an gleidheadh ann an clò. Tha a buaidh an crochadh, chan ann a-mhàin air an teagasg a tha i giùlan ’s an cumadh air an teagasg sin, ach gu ìre nach beag air suidheachadh, dùil is dòchas an luchd-èisdeachd aig an àm, agus air dùrachd is dòigh-labhairt an t-searmonaiche. A thuilleadh air sin uile, theireadh an neach a tha creidsinn, mar a bha Eòin Dòmhnallach ga chreidsinn, nach eil duine sam bith ’na fhìor shearmonaiche an t-Soisgeil mura h-eil e an earbsa ri cumhachd os-nàdarra bhith an cois na h-obrach, gur e an ìre gu bheil an cumhachd sin ga nochdadh gu mòr as cudhtromaiche na ’n ealain thalmhaidh leis a bheil an t-searmon air a tàthadh ri chèile. Mar a thuirt Iain Gobha thaobh an Dòmhnallaich fhèin:
‘An uair a shèideadh an anail
Gu treun ort bhiodh t’anam cho beò,
Bhiodh buaidh leat, ’s cha b’ainneamh,
Air cluasaibh ’s air faireachadh slòigh.’
Chan eil dòigh againn air a’ bhuaidh sin fhaireachadh an-diugh.
Ach ged nach urrainnear searmon a mheas dìreach mar chaob litreachais, tha eileamaidean innte a gheibhear anns a h-uile litreachas — smuaintean air an còmhdach le briathran — ach a’ cuimseachadh chan ann air an t-sùil ach air a’ chluais. ’S ma tha na briathran air an gleidheadh dhuinn, fiù ’s fa chomhair na sùla fhèin, tha sinn a’ faighinn boillsgeadh fad às air choreigin air an t-searmon bheò a bh’ann. Cha do chuir an Dòmhnallach an clò ach aon searmon, tè a liubhair e an Inbhir-pheofharain an 1831 nuair a bha an colera ag oillteachadh a’ bhaile, ach innte sin fhèin tha sinn a’ faicinn rudeigin de nàdar an duine, de bheadhan inntinn agus an smachd a bh’aige air briathran. A’ cur ìmpidh air muinntir a’ bhaile gun “cron a
“Tha cuid eile, tre leisg is lunndaireachd, agus ana-càil gu obair, nach saothraich mar bhuineadh dhaibh airson an arain làitheil, agus an lòin ’s an èididh a dh’fheumas an cuirp. Is ma ghabhas iad obair aig àm air bith os làimh, ciod a th’annt’ ach snàigearan is seilcheagan ’na ceann?”
Chithear, agus a thuilleadh air sin cluinnear, mar a tha na faclan air an clachaireachd ’s air an cothromachadh ann an ruith nam briathran. Eisimpleir no dhà eile air a’ chothromachadh seo:
“Tha cuid dhiubh nach tig a dh’èisdeachd an fhacail ach ro ainmig, ma thig iad idir; cuid eile a thig, ach gur beag an leisgeul a chumas aig a’ bhail’ iad.”
“Agus an do ghabh sibh riamh truas ruibh fhèin; an do chriothnaich sibh; an do stad sibh; no an d’èigh sibh ri Dia stad a chur oirbh o bhith a’ cur a’ chloidhe steach gu bhur n-anamaibh, an nì a bha sibh a’ dèanamh anns gach mionaid de ur beatha chaidh seachad? O, stadaibh tràth: air neo mur stad, soraidh le ur slàinte, soraidh le ur sìth, soraidh le ur sonas sìorraidh.”
Agus b’aithne dhan Dòmhnallach cuideachd argamaid a dhaighneachadh le sàthaidhean sgoinneil:
“Ach their thu, ‘Nì esan [Dia] an nì a chuir e roimhe.’ Nì, ach chan e an nì a chuir e roimhe fèin ris a bheil agadsa ri bhith sealltainn ach an nì a chuir e romhasda mar dhleasdanas. Chuir e roimhe fèin an t-anam a pheacaicheadh gum faigheadh e bàs, ach chuir e romhadsa mar dhleasdanas a bhith seachnadh peacaidh. Chuir e roimhe fèin am fear a thilgeas e fèin don uisge gum bàthar e, agus don teine gun loisgear e, ach chuir e romhadsa mar dhleasdanas gun seachnadh tu uisg’ agus teine.”
Duine aig an robh comas air a smuaintean a chur gu snasail ann an cainnt, ’s tha an comas sin a bh’aig Eòin Dòmhnallach an searmonaiche ga
Bha dualchas an teaghlach ’s an dùthaich an Dòmhnallaich a chuidich gu bhith toirt beò na bàrdachd ann. Bhiodh a sheanair ri dèanamh laoidhean, ’s bha buadhan-inntinn aig athair a bha thar a’ chumantais. B’ann do Chill-donan an Cataibh a bhuineadh e, ach bha e suidhichte mar cheisdear ann an sgìreachd Mhìoraith an Gallaibh nuair a rugadh Eòin an 1779. Tha Eòin fhèin a’ dèanamh luaidh air an liut a bh’aig athair air a theagasg a phasgadh gu snasail ann an cainnt:
“Fhuair e tàlann a bha ainneamh a bhith a’ cur an cèill a smuainte ann an tearc do bhriathraibh . . . Air Dihaoine Orduigh, gu minig, aig co-dhùnadh na seirbhis, an tràth bhiodh feum air cuimseachd an ùrnaigh, bhiodh gairm air Seumas.”
Bha Iain MacAoidh à Mughadal agus Dòmhnall MacMhathain à Cill-donan iomraideach mar bhàird spioradail an Dùthaich MhicAoidh san 18mh linn, ’s bha na dàin aig Dùghall Bochanan air an ceann-a- tuath a ruighinn. B’ann dìreach bliadhna mus d’rugadh an Dòmhnallach a chaochail Rob Donn, ’s bhiodh na h-òrain gheurchuiseach aigesan beò air bilean an t-sluaigh. Dh’fhàg iad sin uile an làrach air bàrdachd an Dòmhnallaich. Bha an ceòl cuideachd ’na dhualchas. Bhiodh e ri pìobaireachd ’na òige, ’s chan eil teagamh nach ann aig cluais an fhir-chiùil a tha a thaing gu bheil a chuid rannaigheachd cho rèidh ’s cho siùbhlach. ’S tha nì eile as math dhuinn a chumail air chuimhne thaobh oideachadh an Dòmhnallaich: nuair a bha e sa’ cholaisde an Obar-dheadhain, b’e na mathamataics an cuspair anns an robh an ceum-toisich aige air a cho-inbhich, agus chithear a bhuil sin anns a’ chumadh rianail a th’air na dàin aige.
Chan eil againn ach seachd dàin leis an Dòmhnallach uile gu lèir, ach tha suas ri ceithir mìle gu leth sreath annta (chan eil ach sia mìle sreath anns na rinn Donnchadh Bàn a dh’òrain). ’Se marbhrainn a th’annta uile ach a dhà. Bha marbhrainn spioradail air nochdadh mar thà san 18mh linn, leithid Cumha Mhaighstir Eachainn MhicPhàil (1774) le Lachlainn MacLachlainn agus Cumha do Uilleam MacAoidh (1798) le Uilleam MacCoinnich, ach ’sann an làmhan an Dòmhnallaich a tha am marbhrann soisgeulach a’ tighinn gu làn-ìre: Air Maighstir Caldair (1813); Air an Doctair Stiùbhard (1821); Air Maighstir Eòin Robison (1825); An Crìosdaidh air a Thuras, marbhrann dha athair fhèin, (1830); Air Maighstir Iain Ceanadaidh (1841). Annta sin tha sinn a’ faicinn fìor sheann stoc a’ mharbhrainn Ghàidhlig a’ cur bhlàthan ùr dheth. Bha Rob Donn mar thà air gluasad air falbh bho sheann chleachdaidhean gaisgeil a’ mharbhrainn, far am biodh an duine ga chliùthachadh airson eireachdas a phearsa agus a thapachd air chùl airm. ’Se bha fainear dhàsan sgrùdadh a dhèanamh air nàdur an duine ann an seadh moralta — am b’e duine a bh’ann a bha feumail dha cho-chreutairean, ’s an robh nithean ’na bheatha a bu mhath
Ged thugadh uainn thu bha t’fhear-iùil dhuinn,
’S nach ruig ar luaidh ort no ar cliù-ne,
Is toigh leinn fathast a bhith ’g ùrach’
A’ chliù a fhuair ’s a thoill thu.
Oir faodaidh siud bhith ’na fhàile cùbhraidh
Do iomadh anam ’n diugh tha brùite,
’S thaobh muinntir eile dh’fhaoidt’ gun dùisg
Gu cùram mun staid chaillt’ iad. (Caldair).
Chuir iad do dhuslach dlùth don àit’
San robh do sheasamh iomadh là,
’S mar bha do bheath’ tha nis do bhàs
Gach Sàbaid deanamh teagaisg dhaibh. (Robison).
Tha cuid leig tur às an cuimhne
Na chual’ iad rad linn-sa uait fèin,
’S b’fheumail chum iadsan a dhùsgadh
Bhith ’g ùrachadh fathast na sgèil’. (Ceanadaidh).
Tha marbhrainn an Dòmhnallaich a’ leantainn pàtran suidhichte. An toiseach, am bròn a dh’adhbhraich bàs an duine:
Fhuair sinn an sgeul bha dubhach brònach,
Fhuair sinn an sgeul a lot ’s a leòn sinn,
A chuir o aighear sinn ’s o cheòl
’S gach neach dam b’eòl na chaill sinn. (Caldair)
Tha Bàideanach an diugh fo ghruaim,
A teachdair’ àillidh thugadh uaip’;
’Se bhith ga chàradh anns an uaigh
Thug sgeula cruaidh ri aithris dhuinn. (Robison)
An-uairsin na gibhtean ’s na buadhan a bh’aig an duine, ach an “gràs”
’S mar fhuair thu gràs a bha neo-chumant
Bha agad pàirtean bhàrr air iumadh
Is buadhan nàdair thug an t-urram
Air iumadh bho ro-ainmeil . . . .
’S maille ri buadhaibh gràis is nàdair
Fhuair thu cumadh pears’ ro-àlainn,
Is aghaidh mhaiseach fhaoilteach àill’
Bha nochdadh blàths do ghaoil-sa. (Caldair)
A thaobh do ghibhtean ’s do phàirtean,
’S do bhuadhan urramach nàdair,
Is nì tha saor dhomh ri ràdh e
Gun robh iad siud làidir is treun;
Ach fhuair iad snaigheadh ro-àlainn
Fon fhoghlam bu ghlaine ’s a b’àirde . . . . (Stiùbhard)
Bha buadhan aithnicht’ nàdair aig’
Is pàirtean beothail treun,
Ach beothail mar a bha iad siud
’Se gràs a rinn dhiubh feum;
’Se siud thug gleus is cumadh dhaibh
Is togail glan ri nèamh,
’S a chuir gu lèir air obair iad
Mar uisg’ air muileann gleust’. (An Crìosdaidh).
Tha caob mhòr de gach marbhrann a’ dèanamh luaidh air searmonachadh is teagasg an duine, ’s tha seo a’ toirt cothrom dhan Dòmhnallach fhèin brìgh an t-Soisgeil fhighe a-steach dhan bhàrdachd:
Is bha thu saothrach fad do shaoghail
A-measg chlann daoin’ a leth t’Fhir-saoraidh
A’ nochdadh mach dhaibh seòl na saors’
’S an gaol thug gin is fàs da. (Caldair).
’s tha e leudachadh air “seòl na saors’” ann an dà fhichead rann an dèidh sin. Tha an dàrna h-earrainn de mharbhrann Theàrlaich Chaldair a’ cuimseachadh air giùlan an duine aig àm a bhàis, ’s tha car an aon chumadh air a’ mharbhrann a rinn e dha athair fhèin: an toiseach an Crìosdaidh air a thuras gu Iòrdan, an-uairsin an Crìosdaidh aig bruaich Iòrdain, ’s mu dheireadh an Crìosdaidh thall air Iòrdan. Sann air marbhrann Chaldair as follaisiche tha cumadh na searmoin, oir tha an treas earrainn a’ cur an cèill a’ ghuth a th’ann am bàs a’ mhinisteir do gach seòrsa a-measg an t-sluaigh:
Ach O, tha guth san fhreasdal ghruamach-s’
Seadh, ris gach seòrs’ a-measg an t-sluaigh:
Tha leudachadh ga dhèanamh air a’ seo, a’ comharrachadh an aosda, na h-òigridh, feadhainn a chaidh a dhùsgadh fo a theagasg ’s feadhainn a rinn tàir air, agus feadhainn a tha iad fhèin ’nam ministearan.
Tha cunnart a thaobh dhàn cho fada ’s cho luchdaichte riu seo gum fàs iad cho trom ’s gun tèid iad fodha. Chan eil feadhainn an Dòmhnallaich a’ dol fodha a chionn ’s gu bheil urad a dhùrachd bhlàth air an cùl ’s gu bheil a dh’ealain anns a’ bhàrdachd a tha gan cumail beò. Tha eirmseachd anns a’ chainnt nach eil fad’ air dheireadh air Rob Donn fhèin:
Och tha iad ann a ghlaodhas lèirsgrios
Seadh mallachd lagh is corraich Dhè dhuinn,
Ach thaisbeanas gu bheil iad fèin
Gun iochd gun spèis gun truas ruinn.
Cha b’ionnan dhaibhs’ is dhutsa Theàrlaich
An cur an cèill ar call ’s ar gàbhaidh:
’Se t’anam fèin a bhiodh an sàs,
Is chiteadh gràdh nad ghruaim ruinn. (Caldair).
Tha iomadh ann a ghlaodhas gnìomhra
Seadh mar na h-uile anns an diadhachd
Nan teagasg tioram fuar is blìon
’S nan gnìomhraibh fèin ga àicheadh;
Ach ’se chuir mais’ dhuinn air do bhriathraibh-s’
’S a rinn do theagasg dhuinn ro-sgiamhach
Gun robh thu nochdadh leis a’ ghnìomh
Gum b’fhìor na bha thu ’g ràdh ruinn. (Caldair).
Chan ionnan faireachadh air cruas
Is cruas nach eil ’na chràdh dhuinn. (Caldair).
Bu toigh leis riamh mar theireadh e
’Na fhaireachdainn bhith beò,
Ach e bhith beò air faireachdainn,
Bu bhochd leis siud mar lòn;
Ach tràth bha ’n creideamh seilbheachadh
Bhiodh doirbheas aig an fheòil,
Bhiodh an fhaireachdainn a’ soirbheachadh
Is cuirm aic’ air a’ bhòrd. (An Crìosdaidh).
Mar a bha stoc de shamhlaidhean aig na seann bhàird ionnsaichte air am biodh iad a’ tarraing mar a dh’fheumadh, tha cothlamadh de shamhlachas a’ Bhìobaill a’ ruith troimh dhàin an Dòmhnallaich, oir ’na là-san bha muinntir na Gàidhlig air fàs mion-eòlach air na Sgriobtairean, ’s cha robh feum air na samhlaidhean sin a mhìneachadh dhaibh:
Chuir siud thu mach an ainm do Cheannaird
Dh’iarraidh na cèile rinn e cheannach,
Is mar an t-Elièser beannaicht’
Ga tabhairt gu fear-saoraidh. (Caldair).
Is tric a luaidh na bilean gaoil ud
Gu bheil ùr Sagart truacant’ naomh-sa
A’ tagradh cùis a phobaill chaoimh
Air cathair naomh a ghlòire;
Is gu bheil fuaim an t-soisgeil èibhinn
Mar fhuaim nan clagan òir o èideadh
A’ nochdadh sheasamh ’n làthair Dhè,
’S a’ cur an cèill gur beò e. (Caldair).
Ach tha mo shùil ri Slànaighear
Bha gràsmhor fad mo chuairt,
’Sa thròraich troimh an fhàsach mi,
Nach fàg e mi san uair;
Ach fòs gun dean e teasairginn
Dhomh fèin san t-seasamh chruaidh,
’S gun sgoilt e dhomh na h-uisgeachan
Gu ruig mi null le buaidh. (An Crìosdaidh).
Air uairean, tha an Dòmhnallach a’ cur a chumadh fhèin air briathran a’ Bhìobaill:
B’e siud an fhuil san robh an èifeachd,
A choisinn sìth dhuinn agus rèite
San là ud anns an tug i èigh
An cluasaibh Dhè na tròcair. (Caldair).
Tha am facal èigh a’ cur clisgeadh oirnn a tha tàirneachadh an teagaisg ri ar tuigse.
A thuilleadh air samhlaidhean agus ìomhaighean a’ Bhìobaill, tha an Dòmhnallach a’ cleachdadh tòrr de shamhlaidhean bhon t-saoghal nàdarra:
Bha teachd a-nuas a theagaisg bhuadhaich-s’
Chan ann mar thuiltibh frasach, fuaimneach,
No mar uisg’ nam faoilteach fhuar
Gun deàrrs’ do bhuaidh na grèine;
Ach bha e sileadh oirbh gu h-ùrail
Thaobh blàths na grèine bha ro-dhlùth dha
Mar an t-uisge tlàth is ciùin
No ’n driùchd a thig sa Chèitinn. (Caldair).
Am fochann samhraidh chì thu sgiamhach
Chan ann san àm ud gheibh thu biadh innt’,
Ach tràth bhios abaich i san dias
’S an tràth chromas sìos gu làr i. (Caldair).
Ach ris an anam bhochd bha ’n sàs
Is mar leis fèin an dèidh chàich,
Bha annad truacantas neo-ghnàicht’
’S chan fhàgadh tu air dheireadh e.
Oir tràth thèid ainmhidh fòdh’ am blàr
Chan e bhith leagadh air nan stràc
A bheir a chaoidh e às an t-sàs
’Sann dh’fhàgas siud gun tapadh e.
Ach spìonar fraoch is gearrar fàil
’S cuirear fo chasaibh siud gun dàil,
An sin nì ’n t-ainmhidh bochd ud spàirn,
Is siud sa’ bhlàr ’na sheasamh e. (Robison).
Ach cudthrom ciont’ tha ’g iathadh orm
Mar cheap ri sgiath an eòin,
Teann leagaidh siud gu h-ìosal mi
Ri talamh sìos gun treòir. (An Crìosdaidh).
Cha robh e an nàdar an Dòmhnallaich a bhith a’ lèireadh dhaoine le a theanga. ’Sann a-mhàin nuair a tha e mach air na ministearan ‘moderate’, len teagasg tioram, a tha e fàs caran sgaiteach, ’s a tha dualchas na h-aoir a’ tighinn an uachdar:
Ach bha ’nan seasamh anns an àit’ ud,
Mo chreachadh lèir, an culaidh bhràithrean,
Cuid, ma chreidear leinn an ràdh,
A bha gun chràdh gun dòrainn,
’S rè àm do chàraidh-s’ anns an uaigh leinn
A bha gun nàir’ a’ dèanamh uaill às
“Gun coisgeadh seo an tional sluaigh
Bha ruith a-suas don Tòiseachd.” (Caldair).
Och is truagh iad thug an leum ud
A-steach do fhìonlios ar Dè-ne
Gun ghairm a-riamh uaithe fèin ac’
’S gun aithn’ air an sgeul tha ’d a’ luaidh;
Seadh, gun aithn’ air an sgeul ud
Na glòir ’s na toradh ’s na h-èifeachd —
O ciamar bheathaichear treud leo
No bhitheas iad feumail don t-sluagh!
Ach thugar stìopan is glìob dhaibh
Is taighean-còmhnaidh mar ’s miann leo,
’S tha ac’ an àilgheas a dh’iarr iad —
Biodh Crìosd ’s a shoisgeul san uaigh.
’Sann leam gun teagamh nach ioghnadh
Ged nach èisd caoraich an Tighearna
An teagasg tioram is blìon ac’ —
Bha teicheadh riamh aca uath’. (Stiùbhard).
Is truagh iad chuireas eòlas fuar
An àit’ an t-solais tha o shuas,
’S a ghabhas orr’ bhith teagasg sluaigh
Le luaidh na sgèil nach aithne dhaibh.
’S fìor gum faod eòlas nach bi gann
Is tomhas foghlaim bhith sa cheann,
Seadh, ’s faodaidh teanga ealant’ theann
Bhith ac’ san àm chum labhairt leo.
Abair gur guthaich iad ro-bhinn
’S gur glan tha ’n t-searmon ac’ ’nan cuimhn’,
Is air a snaidheadh leo co ghrinn
’S ged shìnteadh rinn an locair oirr’. (Robison).
Is truagh gun teagamh gach teachdair
A chaidh steach gu ladarn’ san dreuchd,
Gun aithne riamh air Fear-saoraidh
No naomh-obair Spioraid ar Dè.
Labhairt na fìrinn nach eòl daibh,
Oir a glòir tha falaicht’ uath’ fèin;
O, ciod as feàrr iad na ’m peireid
Gun tuigs’ air na their e le bheul. (Ceanadaidh).
A thuilleadh air na marbhrainn, chuir an Dòmhnallach dà dhàn eile an clò: Iomradh air Obair an Spioraid ann an Sluagh Dhè agus Turas an Ughdair do Eilean Hirt. Tha Iomradh air Obair an Spioraid a’ cur ann an rannaigheachd shiùbhlaich argamaid mu cheistean diadhachd, ’s tha e ’na theist air snas is gèiread inntinn an Dòmhnallaich gun deach aige air urad dhen chreud Chailbhineach a mhìneachadh ann an cruth cho cuimir. Seo mar a tha e a’ làimhseachadh na ceist: ciamar as urrainn tairgse shaor an t-Soisgeil agus rùintean sìorraidh Dhè a bhith a-rèir a chèile?
Is fìor, tha gairm ar soisgeil-ne
Gun lethbhreth do gach sluagh,
Is thaobh nan uile chreideas e
Bidh ac’ -san saors’ le buaidh.
Is fìrinn siud, ach aid’cheamaid
Gun seas an taghadh buan,
Oir an dà chuid ’s ponca creidimh iad
Air teisteas Rìgh nan Sluagh.
Tha rùintean Dhè nan dìomhaireachd
’S chan ioghnadh leinn an sgeul:
Dha fèin a-mhàin is riaghailt iad
Na ghnìomharaibh gu lèir;
Ach o, cha b’iad na rùintean ud
Bha dùint’ ’na uchd o chèin
Thug e mar riaghailt ùmhlachd dhuinn
Ach fhacal cùbhraidh fèin.
’S ma tha duine air a theàrnadh, ’s e tèaraint san taghadh, nach fhaod e bhith coma (mar a theireadh “antionomian”) ged a bhiodh e ris a’ pheacadh an dèidh sin?
Ach chloinn na h-oibre gràsmhor ud,
Na cràidhibh Spiorad Dhè
Tha annaibh ’na fhear-àiteachaidh
Mar Spiorad gràis gu rèidh,
Mun tarraing e a làthaireachd
Rè iomadh là uaibh fèin,
’S gum faigh sibh caoil’ is fàsalachd
A dh’fhàgas sibh gun fheum.
Chan e gu tur gum fàg e iad
San d’ ghabh e tàmh a-riamh,
Oir seasaidh ’n ceangal gràsmhor ud
Gu bràth a th’ac’ ri Crìosd;
Ach bidh mar phreas an gàrradh iad
A dh’fhàsas seac is crìon,
A fhreumhan ged nach bàsaich iad
Air a bhàrr chan fhaic thu biadh.
Tha an teagasg a tha san dàn seo òrdail agus soilleir, ach tha sinn ag ionndrain na dràma a th’anns na marbhrainn. Ann an Turas an Ughdair do Eilean Hirt, tha an dràma gar greimeachadh a-rithist. Tha an dàn seo a’ dèanamh luaidh air a’ chiad turas a chaidh an Dòmhnallach a shearmonachadh dha na Hirtich an 1822. Tha e cur staid spioradail nan daoine air an eilean iomallach ud ’s a theachdaireachd fhèin thuca ann an solas na sìorraidheachd:
Air toirt leam smuain air an eilean
Tha fad’ o gach fearann mun cuairt,
Ghrad dhùisg mo chùram ’s mo mhulad
Ri cuimhneachadh cunnairt an t-sluaigh.
Tha dealbhachd sgilear anns na rainn a tha cur mar coinneamh a’ chiad sealladh a fhuair e air Hirt:
Ach ge b’e chitheadh an t-eilean
’Na sheasamh gu biorach sa chuan,
Le a sgorra-chreagaibh corrach
Is a bheanntaibh neo-thorach gun snuadh;
Seadh, le a gharbh chladach uaine
Is borb thonnaibh uaibhreach na fairg’
A’ cladhach gu domhainn mun cuairt dha
’S ga bhualadh le ionnsaighibh garg’,
’S an t-eilean a’ seasamh gun strìochdadh
Don t-sèisd tha gu h-ìosal ri bhonn,
Ged tha a shealladh air ciaradh
Le caitheamh is liath-cheò nan tonn.
Is ge b’e chitheadh an sealladh,
Ris theirinn gun teagamh san àm
Gum bu chùis-gheilt dol ’na choinneamh,
’S nach gabhainn gun chuireadh dol ann.
’S an dèidh dha iomradh a dhèanamh air a shearmonachadh ’s air a’ bhuaidh bha ’na chois, tha dùnadh an dàin a-rithist a’ ceangal a thurais ri dràma mhòr na cruinne:
Tha ’n latha tighinn a dh’innseas
’N e saoradh no dìteadh bhios ann
Gun robh mi rè ùin’ ann bhur n-eilean
Gur teagasg mar dh’fhaodainn san àm.
’S a-nis, mur faic mi sibh tuilleadh,
Mo shoraidh dhuibh uile ’s mo ghràdh,
Is gum bu slàn dhuibh fa dheireadh,
Aig àm cur na cruinne ’na smàl.
Tha ’n dà chuid neart faireachaidh ’s neart deilbhe sna sreathan deireannach. Tha faram nam facal “cur na cruinne” gar ceangal ris na “sgorra-chreagaibh corrach” air an tug e iomradh cheana, ’s cho faisg orra an dà fhacal mhìn, ach cho eadar-dhealaichte ’nan ciall, “slàn” is “smàl” a’ cothromachadh a chèile. Mura biodh againn bho làimh an Dòmhnallaich ach an dàn seo fhèin, dh’fheumte aideachadh nach b’e idir a bu tàire de bhàird an naodhamh linn deug.
| title | Ath-sgrùdadh (3): Dòmhnallach na Tòisidheachd |
| internal date | 1982.0 |
| display date | 1982 |
| publication date | 1982 |
| level | |
| reference template | Coinneach D. MacDhòmhnaill in Gairm 121 %p |
| parent text | Gairm 121 |