BI AOIGHEIL RI LUCHD-TURAIS – ACH LEUGH SEO!
le Calum MacLeòid (Ratharsaigh)
Anns an Lùnasdal 1981 bha na làithean tioram, grianach agus blàth. A thaobh seo, bha mòran de luchd-turais às gach ceàrna air chuairt anns an eilean seo.
Seach gu robh an aimsir cho brèagha, chaidh mo bhean air chuairt gu tìr-mòr a dh’amharc air a càirdean. Bha seo a’ ciallachadh nach biodh anns an dachaigh airson seachdain ach mi fhìn.
An dèidh dhi falbh, thòisich mi ri spealladh an fheòir. Ach làithean roimhe seo, chuir mi lìn-sgadain, agus aon latha fhuair mi leth-cheud sgadan agus beagan rionnaich; agus seach gu robh an sgadan annasach, smaoinich mi gum biodh e agam còmhla ri buntàta ùr air mo dhìnnear a h-uile latha agus — gu dè as fheàrr — còmhla ris an t-seann bhuntàta gorm a bha aig ar n-athraichean mar bhuntàta tràth.
Aon latha, agus mi an dèidh am buntàta agus an sgadan a bhruich, agus iad air truinnearan ullamh air a’ bhòrd bheag anns an sgàth-thaigh a bha mach den t-seòmar-bidhe taobh cùil an taighe, agus mi air suidhe sìos, rùisg mi buntàta. Cha tug mi ach greim no dhà às nuair a chuala mi a bhith a’ bualadh an dorais a-muigh a bha air an sgàth-thaigh, taobh aghaidh an taighe. Chaidh mi a choimhead cò a bh’ann le leth-bhuntàta ’na mo làimh chlì agus mi a’ cagnadh a’ ghrèim a bha ’nam bheul, oir shaoil mi gur e mo nàbaidh a bh’ann, agus e mar fhasan aige tighinn a dh’obair leis a’ chòmhradh-dealain, uidheam nach robh aige fhèin.
Ach nuair a dh’fhosgail mi an doras ’se a bha fam chomhair boireannach àrd, dèanta. “Am bi sibh cho math,” thubhairt i, “agus gu lìon sibh am botal falamh seo le uisge òil,” agus i aig a’ cheart àm a’ sìneadh a’ bhotail thugam agus ag ràdha, “Cha toigh leam a lìonadh à uillt gun fios agam am beil an t-uisge annta sàbhailt.”
“Nì mi sin glè thoilichte,” fhreagair mise, “ach nach gabh sibh cupa teatha.”
“Bidh mi glè thaingeil air,” thubhairt ise, “mur cur mi èis no dragh oirbh.”
“Gu dearbh, cha chuir,” arsa mise, “oir tha mi aig mo dhìnnear, agus tha an coire agam air a’ chòcaire san sgàth-thaigh cùil. Bidh mi dèanamh teatha co-aca – thigibh a-steach.”
Rinn i seo. Bha màileid no pac mòr air a druim a chuir i dhith anns an sgàth-thaigh. Bha bonaid ghrinn oirre, seacaid thana ghorm le muilicheannan goirid, briogais bheag le osain mu cromadh air faid agus brògan ìosal làidir le socsaichean goirid. Bha na bha ri fhaicinn de a craiceann rùisgte ruadh leis a’ ghrèin; agus a thaobh aois theirinn, “a’ streap ris an dà fhichead.”
Threòraich mi i don t-seòmar-bidhe agus gu suidhe sìos anns a’ chathair-ghàirdeanach ri taobh an àite-theine. “Tha mi duilich nach eil mo bhean a-staigh, ach cha bhi mi fada a’ dèanamh cupa teatha dhuibh,” thubhairt mi rithe. “Tha an coire air an teine san sgàth-thaigh cùil.” An sin thubhairt ise, “Seo a’ chiad uair agam anns an Eilean Sgiathanach agus ann an Ratharsaigh. Ged a shiubhail mi mòran den t-saoghal, chan fhaca mi seallaidhean cho grinn agus a chunnaic mi air an turas seo. Faic: eadhon bho far am beil thu fhèin a’ còmhnaidh, chì thu ceann a tuath an Eilein Sgiathanaich, an Cuan Sgìth, Na Hearadh agus Leòdhas. Ach gu dè an dà chreag neònach a tha nas fhaisge na cladach Na Hearadh?” “Tha,” arsa mise, “anns a’ Bheurla naShiants. Anns a’ Ghàidhlig Na h-Eileanan Mòra.” “An e eileanan mòra a th’annta,” thubhairt i, “dòcha uimhir ri Ratharsaigh?” “Chan e,” arsa mise, “ach tha creagan anabarrach mòr annta.”
An sin dh’fheòraich mi, “Cia às a tha sibh?” Fhreagair i gu robh à Sasainn agus dh’innis i a h-ainm. Nuair a chuala mi sin thubhairt mi, “Cha chreid mi fhìn nach e fine Frangach a tha agaibh.” Rinn i lasgan gàire agus thubhairt i, “Chan eil sibh fada ceàrr, oir tha e air aithris gun tàinig na daoine dem beil mise a Shasainn comhla ri Uilleam Buadhair.” “Tha ùine mhòr bhon àm sin, thubhairt mise, “Blàr Hastings ann an 1066.”
Dh’fheòraich i an sin gu dè a b’ainm dhomh, agus dh’innis mi gu robh mi de Chloinn Leòid, a thàinig à Lochlann gu Alba dlùth air an aon àm agus a thàinig na daoine den robh ise à ceann a tuath na Frainge gu Sasainn. An sin dh’fheòraich i gu dè bu cheàird dhomh mun do leig mi dhìom a bhith ag obair, agus dh’innis mi gu robh mi ann an Seirbhis Luchd-cùraim nan Taighean-solais. “Their iad ‘Taigh na Trianaid’ ris a’ chuideachd sin ann an Sasainn,” thubhairt ise. “Dè an obair ris am beil sib’ fhèin?” dh’fheòraich mi dhith (oir bha mi ’n dùil gur ann a’ teagasg ann an sgoil a bha i). “Tha mi”, ars ise, “ ’nam àrd-chlèireach aig Comhairle baile mòr ann an ceann a deas Shasainn.”
Nuair a chuala mi co ris an robh mi a’ còmhradh, cha mhòr nach tainig fallas fuar orm. Cha robh mi ciallachadh ach cupa teatha agus briosgaid a thoirt dhi ’na làimh. Ach nuair a chuala mi cò i — boireannach foghlaimte agus ann an àrd-inbhe — smaoinich mi gu feumadh “am muillean a bhith a-rèir a’ bheathaich”, ged a bha mi glè shocharach agus, ann an seagh, aithreachas orm gun tug mi cuireadh dhi tighinn a-steach.
A-nis, mun do dh’fhalbh mo bhean, chuir i air dòigh am bòrd-bidhe
An sin dh’fhosgail mi am preas glainne anns an robh a’ bhean a’ cumail shoithichean sìona, agus thug mi às cupa, truinnsear-buinn, truinnsear beag agus truinnsear arain. Chuir mi air a’ bhòrd iad còmhla ri sgian agus spàin-teatha. An dèidh seo chuir mi aran, bonnaich bheaga agus briosgaidean air, comhla ri soithichean le ìm, siùcar, silidh agus bainne. Lorg mi an sin poit-teatha ùr ghrinn cheithir cupannan, agus chaidh mi leatha don sgàth-thaigh cùil, far an robh an coire gu dian a’ feadaireachd agus e a’ goil. Sgol mi a’ phoit-teatha, chuir mi teatha innte agus lìon mi i le uisge goileach. Chuir mi còmhdach-teas oirre, agus chuir mi air a’ bhòrd san t-seòmar-bidhe i, is truinnsear-buinn fòidhpe.
An sin thubhairt mi ris a’ bhan-Sasannach, “Suidhibh-se sìos air a’ chathair seo aig ceann a’ bhùird agus gabhaibh bhur teatha gu socrach. Tha mise dol don sgàth-thaigh cùil a chur crìoch air mo dhìnnear.” Rinn i seo, agus chaidh mise a-mach air an doras don sgàth-thaigh. Ged a bha ’n doras seo fosgailte, cha robh sinn am fianais a chèile. Bha balla-cùil an taighe eadarainn. Air suidhe sìos dhomh aig a’ bhòrd bheag, ghlaodh mi rithe, “Dè cho fada tuath agus a tha sibh a’ dol?” “Tha,” ars ise, “gus an comharra a th’aig an Riaghaltas air beinn àrd.” “Sin agaibh,” arsa mise, “Beinn na h-Iolaire — ann am Beurla, Eagle Mountain — mu dhà mhìle tuath air an taigh seo.” Chuala mi an sin i a’ monmhar “Ben-na-hi-o- lair-ee.” Bha mise air buntàta a rùsgadh, agus mi le mo mheòirean a’ toirt nan lannan de òrda-chinn sgadain, nuair a chuala mi ùpraid anns an t-seòmar-bidhe. Gu grad leum mi a-steach. Bha an sin a’ bhan-Sasannach ’na seasamh, agus i gu dripeil a’ tiormachadh a sliasaidean le neapaicin beag a thug i fo bhann a h-uaireadair air caol a dùirn.
“Dè thachair dhuibh?” thubhairt mi rithe. “O,” ars ise, “thachair tubaiste. Chuir mi car den chupa làn teatha, agus thuit e ’nam uchd. Cha do bhrist mi idir e.”
“Tha sibh air bhur losgadh,” thubhairt mise.
“Tha eagal orm gum beil,” fhreagair i.
Sheall mi an sin oirre. Bha uachdar a dà shliasaid bho lag na slèisde
“O,” thubhairt mi rithe, “feumaidh cungaidh-fionnarachaidh a dhol air bhur sliasaidean cho luath ’s a tha ’nar comas mus èirich e ’na bhuilg-uisge a nì creuchdan oirbh. Am beil nì nur pac a tha freagarrach?” “Chan eil ’na mo phac,” fhreagair i, “ach aodach, biadh agus pailliun paisgte. Tha mi air leth duilich airson ammessa rinn mi den anart-bùird agus den bhrat-ùrlair, agus is math nach do bhris mi an cupa.” “Na gabhaibh dragh sam bith a thaobh sin,” thubhairt mi. “Is dorra leamsa sibh a bhith air bhur losgadh.” Thug mi sùil oirre, agus bha na deòir a’ sruthadh bho sùilean agus ruthadh dearg ’na gruaidhean — cha mhòr nach deach i ann an laigse.
“Suidhibh-se anns a’ chathair-ghàirdeanach gus am faic mise an lorg mi stuth freagarrach airson losgadh,” thubhairt mi rithe, aig an aon àm a’ toirt grad-leum don chlòsaid a bha a-mach às an t-seòmar-bidhe. Dh’fhosgail mi ann an sin preas beag anns an robh, ar leam, stuth den t-seòrsa a bha dhìth orm. Air a’ chiad sgeilpe bha botal Famal, botal ìodain, botal bainne maignìsia agus botal shùgh fhìogaisean. Air an ath sgeilpe bha botal Bostaic, botal deasgain-càise, bocsa Sam-buc agus botal ola-castair. Rug mi air a’ bhotal ola-castair, ach dòcha nach faca a’ bhan-Sasannach ola-castair riamh! Bha nàire orm a thoirt am follais, air eagal mus cuireadh fhàileadh i ann an laigse cheart. Cha robh nì ann freagarrach.
An sin chuimhnich mi gun tàinig mo bhean dachaigh à Port-rìgh mu bhliadhna air ais agus trì bocsaichean beaga aice — aon gorm agus dhà dearg agus, nuair a dh’fheòraich mi carson a bha iad, gun duirt i, “Tha am bocsa gorm, Sabhlon, airson ghearraidhean no rùsgadh, agus na dhà dhearga Aicriflecs airson losgadh no dathadh.” Ach càit an robh i air an cur? Ruith mi an sin a-steach dar seòmar-cadail, oir bha fios agam gu robh preas beag aig mo bhean ri taobh na leapa, agus nuair a dh’fhosgail mi e ’se a’ chiad ni a lorg mi ann rola de chlòimh cotain agus am bocsa Sabhlon. Gu grad thill mi leotha far an robh a’ bhan-Sasannach, agus thubhairt mi rithe a sliasaidean a thiormachadh le bad den chlòimh cotain agus dh’fhosgail mi am bocsa Sabhlon. Bha botal ’na bhroinn de luaidhe bhog, is sgòrnan biorach air. Nuair a thug mi an ceann dheth agus a bhruthainn am botal, thigeadh boinne an dèidh boinne de stuth geal às. Thòisich mi aig mullach aon de glùinean, a sgaoileadh an stuth seo air a craiceann cho aotrom ’s a bha ’nam chomas le meòir mo làimh dheis. Nuair a bha mi suas aig lag na slèisde, agus mi a’ faotainn air adhart gu math a’ còmhdach a’ chraicinn dheirg leis an stuth, dè a chunnaic mi a’ deàrrsadh air cùl mo mheòirean
An sin thubhairt i rium, “A h-uile h-àite air an deach an Sabhlon, dh’fhalbh an cràdh. Dòcha nach bi an losgadh cho dona agus a bha mi’n dùil.” “Glè mhath,” fhreagair mi. “Seo agaibh am botal Sabhlon; cha mhòr nach eil e falamh, ach bithibh-se a’ cur na th’ann air àite sam bith a chì sibh tioram, agus theid mise a lorg an dà bhocsa Aicriflecs.”
Chaidh mi rithist don t-seòmar-cadail agus lorg mi anns a’ phreas an dà bhocsa Aicriflecs agus thug mi iad airson a bhith aice air a turas. Bha mi duilich a thaobh i bhith cho draghail airson na tubaist, ach arsa mise rithe, “Dh’fhaodadh a leithid tachairt do neach sam bith.” Rinn mi an sin làn poit de theatha ùr agus ghabh mi fhìn cupa còmhla rithe. An dèidh sin sheall sinn air a sliasaidean — ged a bha iad dearg, cha do dh’èirich an craiceann ann an àite sam bith, agus dh’fhalbh i air a turas.
Is mise a bha taingeil nach do dhòirt an teatha theth air a briogais-bheag. Nan robh sin air tachairt, bha ’n losgadh air a bhith fada na bu mhiosa. Nì eile — bha mi cinnteach, nan tigeadh oirre a cur dhith, nach robh a leithid eile san fhàrdaich. A’ bhriogais bu mhotha agamsa, cha rachadh a bann seachad air a cruachain.
Ann an tubaist losgaidh, feumar sealltainn ris glè sgiobalta ann am beagan mhionaidean, mus èirich e ’na bhuilg-uisge. Nuair a bha mi dol don sgoil, dhòirt nighean muga lan còco teth ’na h-uchd. Bha na truaghan sia seachdainean mum b’urrainn i coiseachd don sgoil. Cha do dhìochuimhnich mi riamh an coltas a bh’oirre. Mar sin, bha fìor thruas agam ris a’ bhan-Sasannach ghasda.
Cho luath ’s a dh’fhalbh i, b’fheudar dhomhsa mo dheagh dhìnnear ath-theodhachadh agus, cho luath ’s a chuir mi crìoch oirre, tòiseachadh air an t-anart-bùird a nighe, a’ glanadh aiste nan sgallan ruadha agus, nuair a thiormaich i, ga pasgadh far an robh i roimhe. Gus an là-an-diugh, ma dh’aimnichear am facal “Astràilia”, tha a’ tighinn ’nam chuimhne “Sanctuary of Corrumbura” agus a’ bhan-Sasannach!
| title | Bi aoigheil ri Luchd-turais — ach leugh seo! |
| internal date | 1983.0 |
| display date | 1983 |
| publication date | 1983 |
| level | |
| reference template | Calum MacLeòid in Gairm 122 %p |
| parent text | Gairm 122 |