Turus Do’n Spainnt

(1) NA TAIRBH
(earrann de litir)

bho MHURCHADH MOIRREACH

CHAIDH mi a Bharcelóna aon là a dh’fhaicinn beagan de’n bhaile agus gu h-àraidh an t-sabaid-tharbh. Chuala mi na h-urad mu dheighinn i sin ’s gu robh mi airson faicinn le mo dhà, shùil an robh cridhe an Spàinntich cho eadar-dhealaichte ri ar cridheachan fhìn a thaobh co-fhaireachdainn ri duine is ri ainmhidh. Bha an là bh’ ann bruitheil ga riribh. A’ dol do’n bhaile san trèine bha gach fear ach beag ’s a sheacaid dheth agus sruth falluis o mhalaidhean. Nuair a ràinig sinn am baile ’s a bhrùchd sinn amach as an trèine, mhothaich mi gu robh am mórshluagh a’ dol air an aon siubhal ruinn fhìn. Ghabh móran aca na tramachan móra, ach o nach robh fhios againne càite an robh iad a’ dol lean sinn òirnn a’ coiseachd gus ’na ràinig sinn ar ceann-uidhe, agus b’ e an t-astar sin an aon mhìle a b’ fhaide a choisich mi a riamh. Ged a bha sinn rudeigin tràth, chaidh sinn asteach, is chùm sinn sùil fhosgailt ris na bha tachairt.

Bha an togalach anns an robh an tarbh-shabaid ri a cumail air chumadh cuaich mhóir fhosgailte, shaoilinn mu cheud slat a liad aig a mullach agus còrr is leth-cheud slat anns a’ bhuaile san robh an tarbh ri a chluich. Bha na suidheachain—a’ chlach chruaidh— ’nan cuairtean timcheall air a’ bhuaile so ’s ag éirigh, ruith air ruith, gu bil-àrd a’ bhalla, a bha suas ri ceud traigh a dh’ àirde. Ghabhadh an t-àite na mìltean.

Fhuair sinn àite-suidhe anns a’ chóigeamh no an sèathamh sreath, ri aghaidh gaoithe—ged nach robh móran ann dith sin—agus air chùl gréine, an dearbh thaobh a dh’ iarr sinn, oir ged is e am feasgar a bh’ann, bha teas mór fhathast anns a’ ghréin. Thòisich daoine a’ tighinn asteach, ’s nuair a thòisich, cha robh na suidheachain fada gun an lìonadh. Bha an taobh air an robh sinne—taobh na sgàile—làn chun a’ mhullaich, ach cha robh an taobh eile buileach cho dùmhail. Agus b’ e sin an sealladh! Cuid air an éideadh ’nan trusgain feasgair, na mnathan ann a’ rìomhachas ghùintean de gach seòrsa ’s de gach dath, móran ann á dùthchannan céin (le’n gabhail air an éideadh), cuid dhiubh mar sinn fhìn ’nan tuathaich air chuairt, a thainig a dh’fhaicinn an aoin seallaidh as nàiseanta do’n Spàinnt, ’s a’ chuid mhór aca air an éideadh cho sìmplidh ’s a leigeadh teas na gréine, an nàire fhéin agus lagh theann na Spàinnt leotha.

Mar cheann air gach nì bha àrd cheann suidhe roinn Bharcelóna de’ n dùthaich, e-fhéin no fhear-ionaid, ’s cha robh ceum ’ga thoirt am phéusan no foillsean na sabaid ach le òrdugh-san. Aig an àm shuidhichte thug esan cead an fhéisd fhosgladh. Shéideadh trompaid, is thainig gach duine aig an robh gnothach rithe a steach air dorus-taoibh, cuid air eich is cuid air chois, gach fear air a rìomhadh an trusgan lainneireach ioma-dathach, gu h-àraidh iadsan a bha a’ dol a chumail aghaidh ris na tairbh. Chaidh iad ’nan triall timcheall na buaile, is nuair a fhuair an dà mhaor dhubha a bha marcachd air thoiseach iuchair crò-nan-tarbh bho’n cheann-suidhe, chaidh iad amach.

Cha robh am fear mu dheireadh ach gann as an t-sealladh nuair a shéid an trompaid a rìs, is mus do shìolaidh am fuaim mu na ballachan, sud tarbh mór dubh a mach as a chrò ’na dhearg leum. Stad e, is le cheann uallach, móralach is sealladh sgianach ’na shùil, sheall e an cridhe na gréine is air na bha dhaoine an cuaich mhór na togalaich, is mar gun gabhadh e eagal thug e as ’na chruaidh leum. Ach an sin dhearc e air a’ ghille stàtail a bha gu coinneamh a thoirt dha. Ma dhearc cha b’ ann gu sìth a chaidh sin do’ n tarbh: le spàrn is ùtarrais eagalaich rinn e as a dheidh is earball dha’n adhar, an rùn reubadh as a chéile nì sam bith a thigeadh ’na rathad. Cha b’ urrainn duine beò seasamh ris, is ghabh an gille dìon air chùl còmhla mhór leathainn

[Sanas]

[Dealbh]

de bhùird làidir a th’ ann a dh’ aon ghnothach airson àm de’ n t-seòrsa. Bha dùil agam gum bristeadh an tarbh sìos roimhe gach dìon is eile, ach cha do bhrist, ged a rinn e a dhìchioll ris; ’s ann a thug an dian riag seòrsa de stàmhnadh air. Ghabh an gille fàth air sin gu thighinn amach le ceum stàtail, gun luaisgean gun chabhaig, a thoirt aghaidh dha. Bha brat aige, buidhe air an dara taobh is pinc air an taobh eile, ’s gach ionnsaigh a thug an tarbh air bha e a’ cumail a’ bhrait so ri aghaidh, is nuair a shaoil leat a bha an duine air adhaircean aige, ’s ann a bha esan air ceum beag grinn a thoirt a thaobh is thusa, a thairbh, a steach fo achlais. Thug an gille greiseag a’ cluiche an tairbh mar sin, a dhearbhadh a mhisnich, a lùghmhoireachd is eòlais fhéin, agus a’ fiachainn dòigh is gnè an tairbh a bha e gu shabaid gu bhàs.

Air do’ n cheann-suidhe crathadh a neapaicean, sheinn an trompaid a rìs, ’s thainig fear air each a steach do’ n bhuaile le sleagh thapaidh fhiodha aige ’na làimh is rinn stàillinn oirre mu thrì òirlich a dh’fhad. Bha brat mór trom tiugh a’ còmhdach an eich air an taobh dheas, cha mhór chun a làir, agus an t-sùil dheas air a dalladh. Dh’ fhuirich am fear-sleagha (picador) faisg air iomall na buaile, is thionndaidh e an t-each a chumail na sùla doille ’s a’ bhrait-dhìon ris an taobh muigh, agus sheas e an sin is math dh’ fhaoidte, airson nan tigeadh air, gun teàrnadh e e-fhéin le leum thairis air a challaid fhiodha a bha cuairteachadh na buaile. Chaidh aire an tairbh a thoirt chun a’ mharcaich, is, ma chaidh, sud e ’na bhoile-chaothaich an cliathaich an eich, a’ fiachainn ri a reubadh as a chéile ’s a’ togail a leth-deiridh uair is uair bho’ n talamh, agus sin a dh’ aindeoin is gu robh am picador, gu a chumail air ais, a’ sàthadh na sleagha le uile neart am bac a ghuaillean; ach cha robh e coltach gun tug sin feac air aig an àm, ’s bha dùil agam uair is uair gum bitheadh an t-each ’s an duine ri làr. Ach cha robh: bha am brat a bha còmhdach an eich cho tiugh ’s nach d’ fhuair an t-each, cho fada ’s a chunnaic mise, dochann sam bith. Cha tug e fiù is breab no sitir as, dìreach mar nach bitheadh fhios aige dé bha ’g a dhiogladh: bha an t-sùil dhall eadar e is eòlas air a chunnard. Lean am fear-sleagha a’ ditheadh ’s a’ dinneadh ’s a’ sàthadh na sleagha gus ’na lagaich an tarbh rud-eigin. Thugadh an sin aire an tairbh dhe’n each, is thòisich an toreador a rìs ’ga chluich; fòil, lùghmhor, stàtail, cha robh cleas a b’aithne dha nach do dh’ fhiach e, air uairibh a’ “gabhail” an tairbh ’s e-fhéin air

[Dealbh]

a ghlùinean no o chùlaibh, agus a dh’ aindeoin gach sian a chaidh air cha do shuath adhairc ann.

Thainig an sin a dh’ ionnsaigh an tairbh fear gun chleòc gun bhrat gun eile ach gath anns gach làimh mu shlat a dh’fhad (bandilleras) air an sgeadachadh an riobanan dealbhach. Nuair a bha e mu fhichead slat bhuaithe, thòisich e ’ga shiùthadachadh, ach cha robh an tarbh ag iarraidh móran spreòtaidh, is sud sibh gu chéile ’nur deann, ach dìreach nuair a rinn an tarbh airson a thogail air adhaircean, thug mo laochan leum grinn thuige ’s gu thaobh le chasan righte sìnte, is shàth e na gathan am fìor mhullach a ghuaillean. Rinneadh so trì uairean, is shaoil mi nach robh car san iomairt cho snasail ri leum a bhandillero an aghaidh an tairbh, ’s gun dìon air ach a mhisneachd ’s a shùil ’s a lùghmhorachd fhéin. Mas ann a dhùsgadh a mhèinn a chaidh na gathan a chur ann, agus shaoileadh neach nach robh sin ri iarraidh, cha robh iad gun bhuaidh, oir nuair a thòisich an toreador a rìs a’ cluiche an tairbh, bha aige ris gach cleas a bha aige a chur an gnìomh mas robh an tarbh stàmhnaichte gu leòir leis. Nuair a bhà, chaidh e a dh’ iarraidh air a cheann-suidhe cead a’ bhuille-mharbhaidh. Fhuair e sin, is dh’ fhalbh e le ceum socair, flathail, is nuair a bha e faisg air meadhon na buaile, thionndaidh e trì no ceithir a dh’ uairean ’s a cheannabheart aige ’na làimh shìnte; choisrig e an tarbh do na h-uile bha làthair, is thilg e a cheannabheart thar a ghuailne air a’ ghainmhich.

Ghabh e an sin brat dearg le oir fìllte mu luirg bhig fhiodha, agus le chlaidheamh ’na làimh ’s e ’ga fhalach uairean an lùib a’ bhrait, chaidh e a dh’ ionnsaigh an tairbh, is cha robh stàtalachd is grinneas-char ann gus an sin. Chluich is chleas e an tarbh gu thogradh, ’s gach car is tionndadh ealamh, clis, deas, ach gun sheas an tarbh aon uair air a bhrat, ’s bha aige ri leigeil as. Ged a chaidh caol theàrnadh air, cha tug e aon cheum cabhagach as. Ruith na fir-chuidich a thoirt aire an tairbh thuca fhéin gus am faigheadh an toreador brat eile. Fhuair e sin, is nuair a shaoil e a bha an tarbh fo smachd aige is a chasan ceithir-cheàrnach air dhòigh ’s nach b’ urrainn dà gluasad gun fhios dà, chaidh e thuige, is shàth e an claidheamh, shaoil mi, mu’ n t-shlinnean. On nach deach e domhainn gu leòir ann, tharraing e amach e, agus an deidh greiseag cluich eile, shàth e a rìs e, agus dh’fhalbh a chasan tioram bho’n tarbh is thuit e marbh. Nuair a shlaodadh a’ chlosach amach, chaidh cluas dheth a thoirt do’n

toreador mar urram, is chaidh esan an sin timcheall na buaile g’a nochdadh fhéin le mórghreadhn do na h-uile, is iolach àrd is bas-bhualadh ’ga choinneachadh anns gach ceàrnaidh, cuid a’ sadadh an adan, cuid gibhtean luachmhor—nì air bith a nochdadh am meas a bh’ac air, ach chunnaic mi maoir-shìth a’ dol air an dearg chaothach nuair a thòisich cuid de’n fheadhainn òg a’ sadadh nan cuisionan thuige. Leum an sin sgaoth de ghlas-ghillean do’n bhuaile, is dh’fhalbh iad leis a’ ghaisgeach mhór air fras-mhullach an guaillean, oir chan eil dad ann as cliùitiche leothasan na urram a’ mhatador (fear marbhaidh an tairbh).

Cha do lean an iomairt sin uile ach mu leth uair a thìde, oir chunnaic sinn sia tairbh ’gam marbhadh an aon fheasgar. Cha robh dol aig cuid de na matadors air marbhadh aithghearr, glan a dheanamh, ged a dh’fhaodadh iad a bhith glé sgiobalt roimhe an sin, is chual iad air a’ chluais bu bhuidhre aca an tàir-fheadalaich ’s an tàmailt a fhuair iad o’n luchd-amharc. Dé nach dean am fear nach eil air an stiùir! Cha mhór nach robh cuid a’ leum a shealltuinn dhaibh mar bu chòir dhaibh snas a’ chlaidheimh a nochdadh leis a’ bhuille dheireannaich! Agus bodach as aithne dhomh fhìn ’nam measg!

An robh an sealladh brùideil? Saoilidh mi gu robh, ged nach téid an Spàinnteach leinn an sin. Co dhiù, tha fhaicinn aon uair gu leòir dheth, gu h-àraidh sàthaidhean a’ phicador. Ach tha mi toilichte gum faca mi e, ged tha mi duilich, a dh’aindeoin fearalachd nan gillean, gu bheil na h-urad a’ cur ùidh cho mór ann.

[Sanasan]