Turus do’n Spàinnt.

Le MURCHADH MOIRREACH

(2) TROIMH’N FHRAING

GHEALL mi gun cuirinn sgrìobag thugaibh a dh’ìnnseadh mu ar turus gu Tir-mór na h-Eòrpa aig deireadh an t-samhraidh so a chaidh, ach chan ionann gealladh is coimhlionadh. O’n thill sinn thainig gach là le uallach fhéin, agus leis gach coileid a bh’ann chaidh an dàil sa’ ghnothaich, agus le dàil dearmad.

Cha robh ma thà dad a dhùil agamsa ruighinn Tir-mór na h-Eòrpa am bliadhna, no ’s math dh’fhaoidt’ idir, gus aon là is mi aig coinneamh an Dunéideann san Ogmhios, an d’fhuair mi a’ phutag ud ’s a dh’ìnnseadh dhomh gu robh cuideigin aig an dorus airson facal fhaighinn ruim. Có bha so ach caraid a thainig a dh’ìnnse gu robh e-fhéin agus fear eile a’ cur rompa a dhl gu Tir-mór aig toiseach an Iuchair agus guma mhath leis mi-fhìn is bean-an-tighe a dhol còmhla riutha, nam biodh sin g’ar rèir. Bha an Spàinnt—a bha iad an dùil a ruighinn—car fad as leinn, ach có aige bha fhios cuin a bhiodh an cothrom againn a rìs, agus le sin mar sin rùnaich sinn Tir-mór a ruighinn.

Creideadh sìbhse nach b’ann gun iomagain a fhuair sinn gach deisealachd air dòigh, oir bha an ùine ’na dian-ruith agus an Spàinnt ag iarraidh uarrais a bharrachd(visa)air dùthchannan eile. Co-dhiùbh, bha gach nì deiseil mu choinneamh an latha, agus air an t-slighe bhà sinn.

Cha b’e rathad gu deas a b’fhasa dhe na ròidean. Ann an cuid de àitean, gu h-àraidh anns na bailtean móra, mar Doncaster, agus eadar Tilburaidh agus Dóbhar, bha na càraichean sròn ri céir fad mhìltean. Ràinig sinn co-dhiùbh ann an dà latha, mar a bh’againn san t-sealladh, agus an ath mhadainn, madainn àigh, chaidh sinn sìos chun na lamraig, agus an deidh beagan cheistean a chur ruinn le fir na cuspuinn, chaidh sinn air bòrd gun fiù as màileid fhosgladh.

Mar a bha am bàta a’ cumail a cuinnlein air an Fhraing far an cuinge an Caolas Sasannach, no mar chante o shean, am Muir n-Icht, bha m’ inntinn a’ ruith air turusan eile a chaidh mi a null an Caolas, an dubh na h-oidhche, mar bu trice. Chan fhaca mise geala-chreagan Dhóbhair o na láithean ud gus an sud, agus cho fada ’s a bheireadh cuairt na

sùla asteach ’nam sheasamh air clàr a’ bhàta, cha do shaoil mi gun dh’fhàg an dà chogadh làrach mór sam bith air a’ bhaile no air an lamraig. Bha gun teagamh barrachd thoill am bonn nan creag, làraichean ghunnachan móra agus chuilidhean tasgaidh, agus ann an aon àite, shaoil mi, beàrn fhada ann an dìon-bhalla a’ phuirt, ach sin uile cho fada agus a chunnaic mi.

Cha b’e sin do Chalais e. Mar a bha am bàta a’ tighinn asteach ris an lamraig, bha an léir-sgrios a chaidh a dheanamh air a’ phort faicsinneach air gach taobh. Bha fliuch-bhallachan nan cidheachan air am briseadh gu dona ann an iomadh àite, agus togalaichean dlùth air a’ phort air an leagadh gu làr, cuid dhiubh fhathast ’nan sléibhtrich air chùl challaidean. Ach air a’ chidhe fhéin bha cuid, mar oifisean is tighean-bìdh, air an ùr ath-thogail. An deidh dhuinn a dhol troimh chachaileith na cuspuinn—agus sin gun mhóran maille—agus blasd bìdh fhaighinn, chùm sinn oirnn gu deas. Chan fhaca mi shuas am meadhon a’ bhaile urad de bhristeadh ’s a shaoilinn, ach dh’fhaodadh gun deach ùr-thogail na chaidh a sgrios. Bha aon atharrachadh do’n tug mi toidh, ’s e sin nach robh aon Fhrangach r’ a fhaicinn le briogais-bhuilg ’s i air a ceangal mu na h-aobranna, nì a bha cumanta dà fhichead bliadhna air ais.

Tha na ròidean anns a’ chuid mhóir de’n Fhraing farsaing agus dìreach, agus dheanadh càr astar math ’s gun mhóran coileid orra, mur biodh nach eil modh is riaghailt-rothaid ann, co-dhiùbh air an aon rian ’s th’againn am Breatainn. Le sin dh’fheumteadh faiceall a chleachdadh, gu h-àraidh aig crasg nan ròidean. Bha e ’na iongnadh leinn cho aonaranach ’s a bha an t-slighe agus an dùthaich mun cuairt, oir chaidh sinn mile an deidh mìle gun a’ bheag fhaicinn eadar na bailtean ach talamh àitich fo bhàrr air gach taobh, gun thigh, gun fheansa, gun challaid, dh’ fhaodainn a chantainn, gun chrìochan, ’s gach òirleach dheth air oibreachadh gu fìor-iomall an rothaid-mhóir. Bha an rud a shàraich mnathan a’ bhaile eile—na cinn-sgura—glé choltach ’na shùgradh 1e mac-an-Fhrangaich, oir bha e faicsinneach gu robh e a’ deanamh uile dhìchill gu feartan na talmhainn a chur gu deagh bhuil; is cho fada ’s a chitheadh an t-sùil bha na raointean torrach 1e biadh am pailteas do dhuine ’s do dh’ainmhidh.

Bha na mòr-bhailtean troimh an deach sinn am bicheantas mar na bailtean againn fhìn, le’ m bùthtean làn bathair, agus daoine, mar bu trice, air an deagh chòmhdach. Cha robh na tighean an cuid a shràidean ach mu làimh, agus cha b’ ann anns na bailtean beaga a b’fheàrr iad. Bha iad sin móran na bu mhairbhe na tha iad againne. Cha robh duine no leanabh, no cù no cat ri am faicinn ach ainnmeamh; ged a dh'fhaodadh gu robh a’ chuid sin dhiubh a bha strì ri fearann amuigh sna h-achannan agus a’ chuid eile a’ norradaich an cùil-eigin sam faigheadh iad sgàil o’n teas. Cha robh a choltas air na tighean gu robh móran cùraim ’ga ghabhail riutha, gu h-àraidh ris na dorsan ’s ri clàir-dhùnaidh nan uinneagan— ’s cha robh uinneag gun a clàr—oir bha gach aon aca air sgréathadh aig a’ ghréin, agus am peant, mas e peant a bh’ ann, a’ dol ’na dhust. Na leacan starsaich fhéin bha air an cladhach fòpa le gaoith is teas is sian. Bha sàmhchair lom thar gach nì, ach a h-aon; b’e sin na fasaidh-phetroil, agus bha pailteas

[Dealbh]

dhiubh sin ann. Far an robh tighean ùra ’gan togail, agus bu tearc iad na bailtean beaga tuath air an Seine, anns nach d’ fhàg an cogadh beàrnan briste, bha iad móran na bu shnasaile an deilbh ’s an sgèimh na tha iad againne. Bha iad air an suidheachadh cho socair air am bonn ’s gu robh caomhalachd anabarrach ann do’n t-sùil.

Chuir sinn seachad a’ chiad oidhche ann am Beauvais, baile tuath air an Seine. Chaidh a chur ri talamh ach beag ri linn a’ chogaidh, ’s thug sin cothrom do na Frangaich an grinneas a chleachdadh an deilbh nan tighean ’s nan sràid; agus rinn iad sin air dhòigh a ghlacadh ’s a riaraicheadh an t-sùil. Chì sibh san dealbh aon oisinn sràide a bha mu choinneamh an òsd-thigh san d’ fhuair sinn cuid-oidhche, agus saoilidh mi nach eil e ’na nàire dhaibh.

Chùm sinn oirnn á sin gu iomall Pharis, sìos gu Versailles is Fontainebleau, ’s á sin a rìs gu deas an cois nan aibhnichean Loire agus Alier. Bha cuid de’n dùthaich an so, eadar choille is phòr, anabarrach taitneach, oir bha anail nam bliadhnachan cùbhraidh air tigh is raoin. Bha chuid bu mhotha de na bailtean beaga anns a bheil an luchd-àitich a’ fuireach air an suidheachadh an lagain fasgach beagan astair bho’n rathad mhór, ach bha stìopal na h-eaglais, le a biod os cionn nan craobh, a’ deanamh aithnichte far an robh gach aon aca ’na laighe, gu socair, sàmhach, mar gum b’ eadh, air chùl an t-saoghail.

Chaidil sinn an oidhche sin am baile beag air an abhainn Alier, mu dhà cheud mìle deas air Paris. Bha an tigh-òsda glan, comhfhurtail, ’s na daoine càirdeil, dìchiollach agus an rùn gach riarachadh a thoirt duinn, gu h-àraidh fear-an-tighe. B’esan an còcaire, ’s bha e air thì gu dìnneir a chur fa ar comhair a bhiodh ’na teist air a

sgil ’s a liut fhéin mar shàr-fhear-ealain. Is duine agaibhse a tha a’ dol do’n Fhraing, cuimhnichibh nach ann an asgaidh a gheibh sibh te de’n t-seòrsa, oir cosgaidh i tioram dhuibh mu dhà not an duine, ’s e sin mu cheithir no chóig urad ’s a chosgadh i san dùthaich so. Thachair Duitseach ’s a bhean ruinn an so is iad air an t-slighe dhachaidh as an Spàinnt. Bha Beurla mhath aca, is fhuair sinn móran eòlais bhuapa mu ghnothaichean san dùthaich sin. Mhol iad dhuinn ruighinn Sitges, baile tha mu 25 mìle deas air Barcelóna, far na chuir iad fhéin seachad mìos glé shona, comhairle a ghabh sinn gun aon aithreachas ’na deidh.

Lean sinn oirnn an ath-mhadainn ri slios na h-aibhne Aleir. Chaidh sinn troimh ghrunnan bhailtean móra air an t-slighe, Vichy air aon aca. Bha e so cho ainmeil ri linn a’ chogaidh mar phrìomh-bhaile riaghaltas Phetain, an deidh an t-sleuchdaidh, ’s gun tug sinn sùil mhath air san dol seachad. Is baile glan, eireachdail da-rìribh, le coltas an airgid air gach sràid. Tha na tighean air gabhail ùmpa gu math, gach aon air ùr-pheantadh, ’s iad uile air chaochladh dath, is sealltanach, dealbhach do’n t-sùil. Thaghadh gu math san droch uair. Cha mhotha a dhìochuimhnicheas sinn an sealladh àghmhor a tha ri fhaicinn thar sratha is bheann bho luib an rothaid aig droichid Thiers.

Mar a bha sinn a’ dìreadh suas gu bràighe nan aibhnichean ’s rì aonaichean Auvergne, bha fìonnarachd nam beann da-rìribh taitneach, an deidh teas a’ chòmhnard. Fad mhìltean bha ar slighe troimh sgoltaidhean domhainn, coillteach an sud, lom creagach an so, ’s an còmhnaidh ’nan iongnadh. Air uairibh san doimhne, le sgorra-

[Dealbh]
“. . . . aonaichean Auvergne . . . .”

chreagan allta air gach taobh, air uairibh air na bearraidhean ceudan troigh os cionn, bha an rathad a’ dìreadh ’s a’ teàrnadh ’s a’ lùbadh gu ìre tuaineal a chur ’nar ceann. Shuas am meadhon an aonaich chunnaic sinn baile mu mheud Ionarnis, Le Puy, a th’ air a shuidheachadh air sliosan mheallan creige(puys)tha ’g éirigh o lag san aonach, is seipeil air mullach aon diubh agus iomhaigh na h-Oighe ag éirigh gu àirde mhór air aon eile, sealladh a chìte fad mhìltean o lom a’ chòmhnard ’s nach dìochuimhnich duine a chì. Nuair a ràinig sinn am mullach bha na sliosan air an còmhdach le coille, agus air a’ bhad a b’àirde, eaglais mhór mar abaid, agus sin còrr agus 4000 troigh os cionn na mara. Chaidh sinn troimh shùil, mu fhichead slat a dh’ fhad, ann an creig a bha, mur eil mi air mo mhealladh, a’ dealachadh nan uisgeachan, dìreach aig tòiseachadh cromaidh dhuinn bho bhearraidhean nan Cevennes. Lean sinn sgoltaidhean gleanntach sìos taobh deas nam beann gus na ràinig sinn baile beag car a tuath air Ales, agus chuir sinn seachad an oidhche an sin. B’ann an so a chunnaic sinn a’ chiad fhìonan.

Chan eil mullaichean an Avergne ’na thalamh cho torach ris an chuid eile de’n Fhraing, is bha e ’na iongantas leinn ciamar a bha daoine a’ faighinn bith-beò a’ b’ fhiach an t-saothair ann, oir feumaidh gu bheil dìth an uisge ’na dheuchainn mhór do’n luchd-àitich. Chan eil boinne a’ tuiteam as an adhar air am faigh iad greim nach eil air a chur gu feum a rìs agus a rìs, mas urrainnear idir. Tha an t-àite cho tioram ’s an teas cho mór, ’s nach robh bileag fheòir a bha ris a’ ghréin nach robh loisgte gu a freumh. Feur sam bith a chunnaic sinn, ’s ann air sliosan cas a bha fo sgàil, agus bu mhór an t-saothair a bha air a ghabhail ris. Cha robh clais ri rathad, no an àit eile, anns am faodadh uisge a thighinn le tuil, nach robh leigidhean beaga aisde a chuireadh an t-uisge chladhain chaola, mu thrì òirlich an doimhne, a bha a null ’s a nall, a’ fiaradh gach leathad a bha fo sgàile ri àin na gréine. Air cho beag ’s gam biodh na peiteagan glasaich, bhathas ’gan cur gu feum, ’s gach gas feòir air a spealadh cho lom ri feusag do lic, agus feumaidh gu robhas a’ tighinn astar math gu sin a dheanamh, oir cha robh tigh ri fhaicinn ach corr-ainneamh. Chan fhaca sinn each fad an t-siubhail. Chunnaic sinn muileid no dhà agus—nì a b’ annasaiche ’s nach fhaca mi a riamh chun a sud—crodh-bainne anns na cairtean; ’s bu neònach iad sìos na leothaidean, le mall-cheum air mhall-cheum, is an ùghannan a’ glugadaich bho thaobh gu taobh. “Dual-puprose” ’ga rìribh! Is ann ainneamh a bha tigh anns na bailtean beaga a bha air na sliosan a deas gun cheithir stòraidhean, ’s an làr ìosal dhiubh ’na bhàthaich. Bha iad, mar bu tric, air an aon ruith, ’s co-cheangailte, agus ag éirigh mar dhùin ’nan cnapan garbhbeartach bho ’n t-sràid. Saoilidh mi nach

[Sanas]

[Dealbh]
“. . . crodh-bainne anns na cairtean.”

ann an aonait a bha Rob Ruadh ’s a cheatharnaich! Có an croitear air an t-saoghal aig an robh de dh’airgead na thog iad!

Tràth an ath-latha ràinig sinn oirthir a deas na Frainge, ’s nuair a fhuair sinn a’ chiad bhoillseadh de’n mhuir faisg air Cete, dh’éigh sinn le iolach mar a dh’ éigh Xenophon o chian “An Cuan, An Cuan”; bha e an sud ’na shìntich lasrach fo dhian-ghathan gréine, ach chan fhaca sinn tuilleadh e gus ’na ràinig sinn an Spàinnt. Chaidh sinn troimh iomadh baile beag is mór, Montpellier, Nàrbonne, Perpingan is cuid eile, mas do stadadh sinn le luchd na cuspuinn aig a’ chrìch sna Pyrenees. Fad na slighe, ’s cha robh i bheag goirid air dà cheud mìle, chan fhaca sinn móran a’ fàs a talamh ach fìonan, fìonan, fìonan. Bha an rathad fad na h-ùine ris na sliosan ìosal, is shaoileadh tu nach robh dad suas oirnn ach a’ chreag lom; ach le saothair mhóir, is le gaoith is teas is tiormachd, bha am beagan talmhainn a bha uaireigin air na leacan air a chruinneachadh ’na staidhrichean, is balla cloiche ri aghaidh nan ruitheanan, suas gu àirde nan cnoc; agus e fo fhìonain. Cha robh dad an sud ach fìonan, suas oirnn air na cnuic, sìos oirnn chun ìsle, mìle an deidh mìle gun dad ach fìonain, fìonain, gus an robh sinn seachd sgìth is fìonan.

Nuair a ràinig sinn a’ chrìoch, chaidh sinn troimh eileamaidean na cuspuinn aig a’ chachaileith Fhrangaich gun mhóran call ùine, ach aig a’ chachaileith Spàinntich, beagan air aghart, cha robh gnothaichean cho sgiobalta, ged a dh’fhaodadh gur h-e ar dìth eòlais air an cainnt a dh’aobharaich earrainn deth. Ach, gu fortanach, fhuair sinn seachad gun mhàileid fhosgladh, ’s bu mhór sin: agus mur eil sibh sgìth de’n dorgh so, cluinnidh sibh an còrr uair eile.

(R’a leantainn.)