Righ na Greige

Chuireadh an sgialachd so ri clàr le Calum Iain N. MacLeòid o aithris Neill Mhic an t-Saoir, nach maireann, Gleann na Maiseadh, siorramachd Cheap Breatann, Alba Nuaidh.

LA bha sud bha Rìgh na Gréige amuigh a’ sealg, is thàinig tiugh-cheò air, is chaidh seacharan-seilge air an Rìgh. Shuidh e sìos ri taobh sìdh-bhrugh a leigeil anail agus chuala e guth ag ràdh, guth na ban-sìdhe, “Chan eil dùil agam fhéin, a Rìgh na Gréige, nach eil thu air chall.” “Uill,” ars esan, “thà, chan eil fhios agam càit a bheil mi.” “O”, ars is, “thig astigh, thig astigh.” Chaidh e asteach do’n àite bha sin, agus bha’n fhàrdach a’ coimhead ro-mhath, is dh’fhuirich e an sin fad na h-oidhche. An là-rna-mhàireach thuirt a’ bhean-shìdh ris, “O Rìgh na Gréige,” ars ise “tha’n t-àm agad a dhol dhachaidh. Chan eil pioc de’n chaisteal agad nach eil air a lìonadh suas le flaiceagan dubha. Chan eil dùil aca d’fhaicinn gu sìorruidh.” “O,” ars an Rìgh, “nach ann an dé a thàinig mise an so?” “O chan ann,” ars ise, “tha là agus bliadhna on a thàinig thu so. Tha ùine mhór air a dhol seachad,” ars ise, “agus ’s fheàrr dhut a dhol dhachaidh.”

Uill, thog e rithe is dh’fhalbh e. “A nis, a Rìgh na Gréige,” ars ise, “tha thu falbh, ach thoir a’ cheart aire,” ars ise, “ma bhios dragh sam bith orm-sa air tàilleabh na h-ùine a thug thu còmhla rium gu bheil agad-sa ri seasamh ris.” Dh’éisd e ri sin, chùm e roimhe, is dh’fhalbh e.

Nuair a ràinig e’n tigh, tha fhios agad, thog iad sòlas is leag iad bròn, bheil thu faicinn, oir mu dheireadh thall, thàinig an Rìgh dhachaidh sàbhailte. Bha iad uabhasach uile gu léir taingeil; ach co-dhiùbh lean esan air an t-sealgaireachd mar a bha e roimhe. Là de làithean thàinig an eachlach-ùrlair a dh’ ionnsaigh na ban-rìghinn is thuirt i rithe gun robh mac aig an Rìgh amuigh sa’ bheinn-sheilge le ban-sìdhe, is nuair a thigeadh e air aghaidh gum biodh tnùth aige ri mac na ban-rìghinn. “O,” ars a’ bhan-rìghinn, “chan eil an leithid sin ceart idir. Ged a bhiodh, is ged a chailleadh ar réit uile gu léir cha bhithinn cho dona riut-sa.”

A nis bha a dhìth air a’ bhan-rìghinn a toil innse dhi mar a gheibheadh i mac na ban-sìdhe dhachaidh. Nuair a dh’innis i do’n eachlach-ùrlair na bha dhìth oirre thuirt an eachlach-ùrlair, “Cha mhór is cha bheag, ach gu dearbh tha gu leòir an sin.” “Nuair a thig an Rìgh dhachaidh,” ars an eachlach-ùrlair, “cuir balgum de fhìon dearg ’nad bhial is theirig do’n leabaidh is nuair a thig an Rìgh air ais o’n bheinn-sheilge spùt am fìon amach air an ùrlar, is abair gur e fuil do chridhe a tha sud. Foighnichidh esan an uair sin a bheil rud sam bith ann a ni do leighis is canaidh tusa gu bheil ma ni esan an rud a dh’iarras tu air.

Rinn a’ bhan-rìghinn mar a dh’iarr an eachlach-ùrlair oirre, is nuair a thàinig an Rìgh dhachaidh spùt i am fìon dearg amach air an ùrlar, is dh’fhoighnich an Rìgh gu dé bha sud. “Tha sud,” ars ise, “fuil mo chridhe.” “Bheil rud sam bith ann a chùm do leighis?” ars an Rìgh. “Ma ni thusa an rud a dh’iarras mis’ ort thig leigheas thugam,” ars a’ bhan-rìghinn. “Gu dé an rud tha sin?” ars an Rìgh. “Tha sin,” ars a’ bhan-rìghinn, “mac na ban-sìdhe a th’agad

sa’ bheinn-sheilge a thoirt dhachaidh an so.” “Uill,” ars an Rìgh, “mur a b’e gun gheall mi e, cha dèanainn e, ach co-dhiùbh,” ars an Rìgh, “seasaidh mi ri mo ghealltanas.”

Dh’fhalbh e. Thog e rithe. Ràinig e an sìdh-bhrugh far an robh an gille ’s a’ bhan-sìdhe. Cha do leig e air idir fàth a thuruis ach cho luath ’s a nochd e ris a’ bhan-sìdhe thuirt i, “O Rìgh na Gréige, thàinig thu a dh’iarraidh do mhic. Thoir leat e ach thoir a’ cheart aire ma dh’éireas beud do m’ mhac, a’ chlach as àirde a tha ’nad chaisteal ’s i a’ chlach as ìsle a bhios ann,” agus, “a Rìgh na Gréige,” ars ise, “ged is e do mhac a th’ann cuimhnich gur e mo mhac-sa a th’ann cuideachd.” Ach, co-dhiùbh, thug an Rìgh leis an gille, agus bha e cho coltach an cruth ’s an cumadh ris a’ mhac eile sa’ chaisteal ’s gun robh e duilich an aithneachadh o chéile.

Là bha sud bha na dithis ghillean a’ cluich ri chéile, agus ag iomain air a’ mhachair. Smaoinich a’ bhan-rìghinn nuair a bha i a’ coimhead orra gun cuireadh i fios air fear-fiosachd ach a faigheadh i amach gu dé an caithe-beatha is gu dé am bàs a bha dol a bhith aig balaich. Thàinig am fear-fiosachd is dh’fhoighnich a’ bhan-rìghinn dha mar so: “Gu dé an caithe-beatha a bhios aig na brogaich is gu dé am bàs a gheibh iad?” “Chan eil feum agad,” ars am fear-fiosachd, “air sin fhaighinn amach idir. Ni thu a’ chùis as aonais. Chan innis mise dhut e.” “Siuthad,” ars a’ bhan-rìghinn, “innis thusa dhòmh-sa d’ fhiosachd oir tha mi ’gad phàidheadh air a son.” “Uill,” ars am fear-fiosachd, “innsidh mise dhut sin. Tha’n dàrna fear dhiùbh a’ dol a mharbhadh an fhir eile.” “Sin,” ars esan, “am bàs a thig orra.” Dh’fhalbh am fear-fiosachd is fhuair e pàidheadh.

Mar a bha na làithean a’ dol seachad dhearbh mac na ban-sìdhe do na h-uile gur e gille acfhuinneach, lùthmhor a bh’ann, móran nas èasgaidh na’n fhear eile. Nuair a dh’ fhàs iad suas le chéile chaidh i a thoirt fa-near dhaibh an fhiosachd a chaidh a dhèanamh dhaibh. Nuair a chuala mac na ban-sìdhe an naidheachd bhruidhinn e ri mi bhràthair is thuirt e, “Tha mise,” ars esan, “a’ falbh. Chan eil mise a’ dol a dh’fhuireach an so idir. Tha mi dol còmhla ri m’ mhàthair. Ged a tha m’athair an so chan eil mo mhàthair ann. Fuirich thusa còmhla ri d’mhàthair fhéin agus theid mise còmhla ri m’mhàthair fhéin. Coimhead,” ars esan, “chaidh flosachd a dhèanamh gu bheil an dàrna fear againn a’ dol a mharbhadh an fhir eile, is chan eil fhios gu dé a dh’fhaodadh tachairt. Dh’fhaodadh sinn a bhith neo-chiontach ach nan tachradh nì sam bith bhiodh e air fhàgail oirnne gur e sinne a rinn an cron, agus leis a sin chan fhuirich mise idir an so.”

Dh’fhalbh mac na ban-sìdhe is bha dubh-bhròn air a bhràthair nuair a leig e beannachd leis ach cha robh àrach air. Ràinig e tigh a mhàthar is bha e greis mhór an sin gus mu dheireadh an do theirig an t-aodach a bh’air a fhuair e o’n Rìgh. Chaidh an t-aodach ’na stiallan is ’se an rud a bhiodh e a’ dèanamh a’ ruith nan gobhar fhiadhaich. Rùisgeadh e dhiùbh an seiche is chuireadh e sin ri chraiceann, is o sin amach ’se Gille a’ Chochuill-chraicinn a thug iad air.

Dh’ fhalbh e matà là bha sud is thuirt e gun d’rachadh e gu Fionn MacCumhaill fiach am faigheadh e fasdadh. Dh’fhalbh e, thog e

rithe. Chaidh e gu Fionn MacCumhaill. Thuirt Fionn ris gu faigheadh e fasdadh. “ ’N téid thu,” arsa Fionn, “a dhèanamh biadh deiseil airson na Féinne? Nuair a thig iad asteach aig bial na h-oidhche thoir dhiùbh am brògan is fasdaidh mi airson sin thu.”

Thàinig an Fhiann matà dhachaidh ach bha earraig aig Gille a’ Chochuill-chraicinn mun d’fhuair e air na brògan a thoirt dhiùbh. Chunnaic Fionn nach dèanadh e feum dha Gille a’ Chochuill-chraicinn a chumail air adhart. Chaidh Fionn a dh’ ionnsaigh an Fhir-chomhairleach is thuirt e ris, “Gu dé a nì sinn leis a’ ghille ghasda tha sud?” “O,” ars am Fear-comhairleach, “innsidh mise dhut gu dé a nì thu. Abair ris nach bi duine air fhasdadh fo’ n bhratach aig Fionn MacCumhaill ach fear a chumas ruith ri Caoilte. Cha ruith e ri Caoilte idir, agus falbhaidh e an uair sin.” Thuirt Fionn MacCumhaill ri Gille a’ Chochuill-chraicinn matà gu feumadh e ruith a chumail ri Caoilte ma fasdadh esan e. Dh’fhoighnich Gille a’ Chochuill-chraicinn càit an robh Caoilte. Thuirt Fionn, “Sud e thall.” Nuair a mhothaich Gille a’ Chochuill-chraicinn dha thug e roid as a dheidh. Rug e air anns a’ mhionaid is cha mhór nach do mharbh e e. Bhuail e an t-slat-dhraoidheachd air Caoilte is dh’ fhalbh e ’na fhiadh còmhla ris na féidh eile do’n bheinn.

Cha robh Fionn riaraichte fhathast. Chaidh e a dh’ ionnsaigh an Fhir-chomhairleach, is dh’fhoighnich e dha gu dé an ath dhearbhadh-spionnaidh a chuireadh iad air Gille a’ Chochuill-chraicinn. “Abair ris,” ars am Fear-comhairleach, “a dhol suas air an taobh ud de’n chaisteal, is a thighinn a nuas air an taobh eile de’n chaisteal agus seachd sleaghan diag a chaitheamh anns an adhar os cionn cùl a chinn, agus sin rud nach gabh dèanamh. Théid iad troimhe.” Dh’iarr Gille a’ Chochuill-chraicinn na sleaghan is fhuair e iad. Chaith e suas anns na speuran na seachd sleaghan diag, is a h-uile té mar a thigeadh cheapadh e i, is thàinig e a nuas an taobh eile de’n chaisteal gu slàn, fallain, is na seachd sleaghan diag aige ’nan aon tòrr aige cruinn, còmhla.

Dh innis Fionn MacCumhaill do’n Fhear-chomhairleach mar a dh’éirich do Ghille a’ Chochuill-chraicinn. “Math dh’ fhaoidte,” ars am Fear-chomhairleach, “gur e sud an duine as fhèarr a chunnaic thu riamh.” Bi gu math ris, is math dh’fhaoidte gun dèan e feum gun chiall dut fhathast.” Bha sin mar sin, is bha Gille a’ Chochuill-chraicinn a’ faighinn air adhart taghte math.

An ceann là is bliadhna thàinig fios air Fionn ’s air an Fhéinn a dhol gu dìnneir gu Bàn-Righ Eilean nam Muc. “A nis,” arsa Fionn ri Gille a’ Chochuill-chraicinn, “Fhuair mi fios o Bhàn-Righ Eilean nam Muc a dhol thuice gu dìnneir is falbhaidh tusa còmhla rium.” “O,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn, “chan fhalbh, chan fhalbh. Cha do dh’fhasdaidh thusa mise airson a dhol gu dùthaich eile idir, is cha mhotha a théid mi ann.” Bha Fionn MacCumhaill ’ga shìor iompachadh mu’n chùis is mu dheireadh thall thuirt Gille a’ Chochuill-chraicinn ris, “Uill, tha mi coma co-dhiùbh,” ars esan, “ma gheibh thu cead o mo mhàthair gu faod mi a dhol ann.” “Càit air an t-saoghal mhór,” arsa Fionn MacCumhaill, “a faic mise do mhàthair?” “O,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn, “éirich thusa

[Sanasan]

anns a’ mhadainn tràth gu leòir is chì thu i fo uinneig an rùim agad an sin a’ cìreadh a cinn. Theirig mun cuairt air an taobh so de’n tigh is gabh suas ri a taobh gun fhios di cuir car m’a gruaig le d’ dhòrn is bruidhnidh i riut an uair sin.” Chùm Fionn MacCumhaill sùil ghiar air an uinneig tràth san ath mhadainn is bha màthair Gille a’ Chochuill-chraicinn an sin gun teagamh. Dh’èalaidh e suas ri a taobh is chuir e car m’a gruaig le dhòrn. “Ha, Hà,” ars ise, “Tha thu air tighinn a Rìgh na Féinne. Faodaidh mo mhac-sa falbh còmhla riut.” Dh’innis Fionn do Ghille a’ Chochuill-chraicinn mar a dh’éirich dha, is rinneadh an long deiseil gu falbh.

Sheòl iad gu Eilean nam Muc, is ghabh an long dìreach do’n Chreig an Eilean nam Muc leis cho domhainn ’s a bha an t-uisge. Nuair a shuath an long ris a’ Chreig shìn Feachd na Féinne air gearradh leum amach ach cho luath ’s a chuireadh iad cas air a’ Chreig rachadh a h-uile fear an sàs is chan fhaigheadh e as a sin. Thàinig Gille a’ Chochuill-chraicinn is thuirt e riutha, “Gu dé a tha sibh a’ dèanamh a nis fhearaibh? Cha dèan math dhuibh leum air a’ Chreig idir oir tha i làn buidseachd.” Gheàrr Gille a’ Chochuill-chraicinn sìnteag an uair sin amach as an luing is bhuail e shuas air an fhiar ghorm is bhuain e sgrathan talmhainn. Shad e iad sìos do na fir ag ràdh, “So dhuibh a nis, coisichibh suas orra sin.” Choisich cuid dhiùbh suas is na feadhainn nach b’urrainn gluasad thug Gille a’ Chochuill-chraicinn an crathadh beag ud dhaibh is amach a ghabh iad as a’ Chreig. Dh’fhalbh iad uile an uair sin gu Bàn-Righ Eilean nam Muc. Nuair a choinnich Fionn rithe thuirt e, “Càit a bheil an dìnneir mhór a gheall thu dhuinn a bhith agad?” “Chan eil dìnneir idir agam dhuibh,” arsa Bàn-Righ Eilean nam Muc, “ach tha tarbh air an eilean is ma bheireas sibh air ni e dìnneir dhuibh.” Dh’fhalbh an Fhiann ach nuair a bhiodh an tarbh air a’ chnoc bhiodh an Fhiann anns an lag, is nuair a bhiodh an Fhiann air a’ chnoc bhiodh an tarbh san lag, is cha b’urrainn daibh breith air idir. “O,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn, “cha robh gnothach agaibh falbh o’n tigh idir. Cha téid agaibh air rud sam bith a dhèanamh.” Dh’fhalbh e fhéin is thug e sìnteag an deidh an tairbh. Sguab e leis e fo achlais is mharbh e e sa’ mhionaid, is thug e a dh’ionnsaigh an tighe e. “Tha a nis,” arsa Bàn-Righ Eilean nan Muc, “sobhal thall an sin. Glanaibh amach an todhar as is dèanaibh teine is ròstaibh an tarbh ann. Chaidh an Fhiann an sàs an obair a’ ghlanaidh ach a h-uile làn-spaide a chuireadh iad amach thigeadh a dhà asteach. Theich iad le’m beatha as an t-sobhal is chuir Fionn a chomhairle ri Gille a’ Chochuill-chraicinn. “Glanaidh mis’ amach an todhar,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn. Rug e air spaid is am prioba na sùla bha an sobhal air a ghlanadh amach o cheann gu ceann ’s air a sguabadh. Co-dhiùbh, ròst iad an tarbh, is dh’ith iad e. “A nis,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn, “rachaibh a chadal airson greiseig. Cha bhi sinn fada san àite uabhasach a tha so oir tha e làn bhuidseachd. Cha bu chòir dhuinn a bhith ann idir. Fuirichidh mise ’nam dhùisg.” Rinn iad so. Cha robh Gille a’ Chochuill-chraicinn fada ’na fhaire nuair a dh’fhairich e creutair beag gloineach air an starsach, is e a’ dèanamh ciùil cho bòidheach ’s a chual’ e riamh. Thug Gille

a’ Chochuill-chraicinn roid as a dheidh fiach am faigheadh e greim air ach dh’fhairtlich air breith air. Ghabh Gille a’ Chochuill-chraicinn an tachartas so mar dhroch mhanadh. Co-dhiùbh thàinig a’ mhadainn. Dhùisg an Fhiann is thog iad ri sàl san luing. Nuair a fhuair iad air bòrd thuirt Gille a’ Chochuill-chraicinn ri Fionn, “Tha mise a nis sgìth ’s tha mi a’ dol a chadal ach ma chì thu atharrachadh uabhasach a’ tighinn air an iarmailt fiach gun dùisg thu mise,” ars esan. Bha Fionn a’ sìor choimhead air an iarmailt is mhothaich e droch choltas a’ tighinn oirre, mar gum biodh i làn stéillean is gòbhlan bheaga de gach seòrsa. Dhùisg Fionn Gille a’ Chochuill-chraicinn ag ràdh, “Tha rud air choireigin a’ tighinn as ar deidh.” Thog Gille a’ Chochuill-chraicinn a shùil ris an iarmailt is thuirt e, “Ha, Hà, sin agad a nis Bàn-Righ Eilean nam Muc a’ tighinn airson do shliochd a thoirt bhuat. Tha cóig ciad seanchairibh, is cóig ciad seanghalach le ’n cuid airm, ’s le’n cuid dhìoghaltairean a’ toinnteachadh ri chéile ’s a’ sìor rùsal, agus tha tuilleadh ann air nach ruig an t-ionnsachadh agam-sa, ach tha mo bhràthair as a’ Ghréig air toiseach an treud. Tha fios agam-sa gu bheil esan ann ach chan eil fios aige-san gu bheil mise ann. Mar sin buail an t-slat-dhraoidheachd orm-sa is falbhaidh mi as an deidh.” Rinneadh sin. Dh’fhalbh Gille a’ Chochuill-chraicinn. Thog e rithe is thòisich an t-sabaid anns an iarmailt. An ceann tacain thàinig Gille a’ Chochuill-chraicinn air ais gu slàn, fallain. Mharbh e a bhràthair is thill e an fhras, ach nuair a thàinig e air bòrd chaidh a sgiorramachadh le sleaghan air an oir a bha air bial-mór na luinge.

Ràinig iad caladh. Bha a’ bhan-sìdhe aig a’ chladach ’gan coinneachadh. “Tha,” ars ise, “mo mhac marbh.” “Thà,” arsa Fionn, “tha e’n ìre mhath.” “Càit a bheil e?” ars ise. “Tha e an so,” ars esan. “Suain do bhratach m’a thimcheall,” ars ise ri Fionn. Rinneadh sin. Dh’fhalbh a’ bhan-sìdhe. Thog i rithe is sguab i leatha eallach a mic, is amach a ghabh i gu Aird an t-Sealgair. Dh’fhàs Gille a’ Chochuill-chraicinn nas fheàrr, is thòisich e ri sealg. “O a mhàthair,” arsa Gille a’ Chochuill-chraicinn aon là bha sud, is e amuigh mun cuairt, “nach fhaca mi Caoilte a’ ruith an sud. Carson nach do thog thu an draoidheachd ort fhéin.” Anns na facail a bh’ann dh’fhalbh Gille a’ Chochuill-chraicinn is thug e roid an deidh Caoilte. Bhuail e an t-slat-dhraoidheachd air ag ràdh, “Falbh a nis dhachaidh còmhla ri Fionn MacCumhaill. Bha thu fada gu leòir air an fhiar.”

[Sanas]