---

[82]

LATHA AN DUBAIDH

le Calum MacMhaoilein

Nuair a bha mi ’nam bhalach ann an Grabhair, bha mòran obrach co-cheangailte ri latha an dubaidh. Is ann anns an t-Samhainn a bhiodh an dubadh air a dhèanamh aig an àm sin ged is ann san t-Sultainn a thatar ga dhèanamh an-diugh.
Bhiodh a’ mhòr-chuid de na caoraich air a’ bhaile mun tìde sin den bhliadhna, ach bhiodh corra thè fhathast air a’ mhòintich agus dh’fheumadh gach croitear a bhith air a chasan gu moch anns a’ mhadainn gus iad sin a thoirt a-steach don bhaile agus an sprèidh gu lèir a chruinneachadh a-steach do bhàthaich no do shabhal gus an cumail tioram o uisge sam bith a thigeadh orra às na speuran.
An uair sin dh’fheumte an amar a chur air dòigh - amar fiodha, agus drubair fiodha a dh’fheumte a chur an àirde air sorchan, de thubannan, no de innleachd air choreigin eile a chuireadh croitear innleachdach air chois.
Dheidheadh a’ chiad chaora a thoirt gun amar le fear a bha an urra ris a’ chuid sin den obair, agus bhiodh dithis eile aig an amar gus an dubadh a dhèanamh. Bha a h-uile croitear ann an Grabhair aig an àm ’nan iasgairean cuideachd, agus bha na h-oilisginn a bha iad a’ cleachdadh aig an iasgach glè fhreagarrach airson an cumail tioram nuair a bhiodh iad a’ cur nan caorach dhan amar. Bheireadh an dara fear air casan toisich agus ceann na caorach, agus am fear eile air a casan deiridh. Thogadh iad i agus chuireadh iad air a druim don amar i. Thionndaidheadh iad an uair sin air a casan i agus bheireadh iad dhi cuideachadh gu coiseachd suas don drubair far an sileadh pàirt den dub dhith.
’S e obair throm a bh’ann a bhith togail caora an dèidh caora don amar, agus cha bhiodh an ùine fada gus an tòisicheadh an dithis a bha ris an obair seo a’ fàs glè sgìth. Nam biodh mòran dhaoine mun dubadh dh’fheumadh dithis eile an àite ghabhail an ceann greis, ach far am biodh teaghlach beag a’ dèanamh an dubaidh fhèin, dh’fheumadh iad fuireach aig an obair seo gus am biodh an

---

[83]
obair gu lèir seachad. Bha seo ag adhbharachadh gum feumadh iad sguir bho àm gu àm gus an anail a tharraing, rud a dh’fhàgadh an obair a’ dol airson ùine mhòr den latha.
Nuair a thigeadh na caoraich a-mach às an drubair cha robh ri dhèanamh ach peanta an teaghlaich a chur air gach tè gus an aithnichear air a’ mhòintich co bu leis i agus gus an aithnicheadh gach croitear a chaoraich fhèin nuair a bhiodh iad am-measg chàich air a’ mhòintich.
Bha obair glè chruaidh ann an seo dha na croiteirean, agus bha na caoraich a’ faighinn riasladh nach robh idir gu math dhaibh. Is iomadh caora bhochd a bhris a cas le bhith sleamhnachadh nuair a bhiodh i a’ dìreadh don drubair.
Air Disathairn an 29mh den t-Sultainn 1990, thachair dhomh bhith ann an Grabhair air Latha an Dubaidh, agus chaidh mi don fhaing còmhla ri na croiteirean. Bha latha glè fhiadhaich le gèile agus uisge trom air a bhith ann Dihaoine agus bha eagal oirnn nach fhaighte air an dubadh a dhèanamh Disathairn, ach nuair a dh’èirich sinn anns a’ mhadainn bha latha eadar dhà shìon ann, agus cha do chuir an aimsir dragh sam bith air an dubadh. Chòrd e rium fhìn fìor mhath a bhith aon uair eile am-measg nan caorach.
Is mòr an t-eadar-dhealachadh a bha eadar seo agus an dubadh air an robh mi eòlach ann an làithean m’òige. Tha faing mhòr a ghabhas caoraich a’ bhaile gu lèir air a togail de shaimeant ann am mullach Druim Thainis. Tha i air a roinn ’na h-earrannan gus am faigh gach croitear air a chaoraich fhèin a chur air leth bho chàch ma bhios sin riatanach, agus geata beag air gach roinn. Aig ceann a deas na fainge tha amar saimeant air a ligeadh sìos don talamh air dòigh agus gum faigh na caoraich air coiseachd a-steach ann. Tha an amar mu dhà throigh a leud ’na mhullach agus a’ tighinn a-steach gu mu aon troigh gu h-ìosal. Gabhaidh e mu thrì cheud gu leth galan agus feumar mu aon ghalan de Paracide a chur ’na mheasg. ’S e seo a stuth a bha aig croiteirean Ghrabhair ach tha mi a’ tuigse gum bheil stuthan eile gan cleachdadh ann an ceàrnaidhean eile.
Am-measg nan croiteirean a bha mun dubadh seo bha dà bhodach - mi fhìn agus bodach eile a bha beagan na b’ aosda na mise. Cha do rinn sinne mòran cuideachaidh mun trusadh oir bha gu leòr do fhir òga ann a bha na bu chomasaiche air an obair na sinne. Chaidh sinn a-mach leis a’ chàr gu ceann a-muigh Rathad a’ Ghlinne, ach cha robh mòran chaorach ann cho tràth air an latha, oir bha iad gun cromadh bho na mullaichean. Chunnaic sinn ceithir caoraich ach nuair a rinn sinn oidhirp air an cur a-null air

---

[84]
an abhainn, is ann a chùm iad gu tuath aig astar agus cha b’ urrainn dhuinne an tilleadh. Bha tè aca leis a’ bhodach eile agus tha dòchas agam gun deach a dubadh air latha eile.
Bha na fir a b’ òige air falbh romhainne, agus air tòiseachadh air an trusadh bho chùl Meall nan Caorach. Ràinig iad an fhaing goirid an dèidh dhuinne ruighinn agus fhuair sinn air cuideachadh a thoirt dhaibh gus an treud - còrr math air trì cheud beathach - a stiùireadh a-steach don fhaing.
Bha na caoraich a’ tighinn gu socair roimh na bha ’nan dèidh de dhaoine agus de choin, ach nuair a thàinig iad dlùth air an fhaing agus a thòisichear gan teannachadh a-steach do dhoras cumhang na fainge thòisich beathach an siud agus an seo a’ fiachainn ri bristeadh air falbh. Ach bha gach duine agus gach cù deiseil gu iad seo a thilleadh agus fhuaradh a h-uile beathach a-steach don fhaing gun a’ bheag de thrioblaid.
Bha a-nis an amar ri lìonadh. Bha iad ag innseadh dhomh gum b’ àbhaist an obair seo a bhith glè fhurasda nuair a bhiodh iad a’ toirt an uisge à Loch a’ Chàrnain le pìob ‘gravity’, ach gun robh a-nise an loch seo air fàs cho ìosal agus cho salach agus nach ruitheadh an t-uisge troimh’n phìob. B’ fheudar a-nise an t-uisge a thoirt le pumpa à lochan beag a tha shìos an leathad. Ged nach robh an inneal tarraing seo ag obrachadh ro mhath, agus ged a b’ fheudar fear a bha eòlach air pumpaichean greis de ùine chur seachad a’ cur seo ceart, fhuaradh air an amar a lìonadh gun ach mu uair an uaireadair a chall.
Mar a thuirt mi mu thràth, bha an fhaing air a roinn ’na h-earrannan. Is ann ceart-cheàrnach a bha na h-earrannan gu lèir ach a h-aon, an tè anns am biodh na caoraich air an cumail dìreach mun deidheadh iad a-steach don amar. Bha i seo cruinn le fuasgladh oirre troimh’n deidheadh iad don amar. An teis meadhon na h-earrainn bha post agus dà gheata an crochadh ris, agus mar sin bha e comasach dà roinn a dhèanamh dhi. Nuair a chaidh beagan chaorach a leigeadh a-steach don earrann seo, fhuaradh air an roinn a b’ fhaisge air an amar a dhèanamh na bu lugha agus na bu lugha gus nach robh dol às aig na caoraich ach a dhol air adhart gu na fir a bha gan stiùireadh a-steach don amar. Cha robh a bhith an urra ris a’ gheata seo ag iarraidh mòran eòlais agus chaidh earbsa rium fhìn airson greis gus cìobair a leigeadh gu gnothaich eile nach b’ urrainn do fhear neo-dhreuchdail mar mise a dhèanamh.
Nuair a bha an drubair làn, chaidh na caoraich a ligeadh a-steach do earrann eile don fhaing. B’ fheudar seo a dhèanamh dà uair no trì mun d’fhuaradh air na caoraich gu lèir a dhubadh.

---

[85]
Chaidh a h-uile càil gu rèidh, ach fhuair aon chaora greis da saorsa. Nuair a bhatar dha stiùireadh a-steach don amar thug i leum aisde agus chaidh i seachad air an amar agus air an fhear a bha an urra ri ceann nan caorach a chur fodha, agus bha i sìos guallainn Dhruim Thainis cho luath ’s a bheireadh a casan i. Ach luath agus mar a bha i, cha do ghlèidh i a saorsa ro fhada. Chaidh cù a chur air falbh agus nuair a fhuair e gu a cùlaibh cha robh dol às aice. Bha na cìobairean glè fhaiceallach oirre nuair a thàinig i gun amar an dara turas, agus fhuair i a dubadh an dèidh na h-uile.
Bha a-nise gach caora air a dubadh, ach bha iad gu lèir ’nan aon threud agus cha bhiodh e furasda do gach croitear a pheanta fhèin a chur orra mar a deidheadh sgaradh a dhèanamh orra. Mar a bha na geataichean air an cur an òrdugh air earrannan na fainge, cha b’ e obair dhoirbh a bh’ann caoraich gach duine a chur ann an earrann dha fhèin. Cha robh sinne fada a’ cur slìob de pheanta dearg air cliathaich dheas gach beathach agus plub den aon dhath air a’ mhàs aca, agus bha sinn aig an taigh agus a’ gabhail deagh dhìnneir aig trì uairean feasgar. Bha feadhainn ann aig an robh mòran a bharrachd oirnne ri pheantadh agus bha e gu math na b’ fhaide dhan latha mun robh iadsan air an obair gu lèir a dhèanamh.
Nuair a thuirt mi ri fear de na croiteirean gun robh an gnothach mòran na b’ fhasa dhaibh a-nis na bha e ann an làithean m’òige, is ann a fhreagair e.
“O tha. Chan eil càil an seo a-nis ach “roll on, roll off” dìreach mar a tha na bàtaichean-aiseig ùra.”