“. . . airson an leabhair . . .”

Le POL MACAONGHUIS

NUAIR bha ’m poca làn dhìrich seann Cheit i-fhéin agus, le a sguirt, shuath i an smùr-mònadh far a làmhan agus am fallus far a gruaidh. Thug i sùil uallachail air an iarmailt. Bha a’ ghrian air cromadh gu mór, agus mur deanadh i cabhag bhiodh i fadalach.

An diugh, cha deanadh sin an gnothach—bhiodh Iain ’ga càineadh agus dh’fhairicheadh Màiri glé neònach mur biodh i ’stigh roimpe.

Chrom i, mar sin, gun dàil, agus, le oidhirp a thug cread aisde, thilg i ’m poca air a druim.

Ghabh i ’n gnothach gu socair anns a’ chromadh, a’ taghadh a ceumannan gu faiceallach am measg nan gropan, aig an aon àm a’ cumail sùil gheur air an rathad gu h-ìosail. Ach cha robh duine fhathast am fianuis.

B’ ann ri a nighinn a bha dùil aig Ceit. Chleachd Màiri tighinn dhachaidh gach bliadhna as a’ bhaile far an robh i ’ga cosnadh, agus bu mhór an toileachadh a bha Ceit is Iain a’ deanamh rithe. Bha iad glé ònrachdanach leotha fhéin fad a’ gheamhraidh. Nuair bha Màiri ceithir bliadhn’ deug chaidh i ’ga cosnadh do’n tigh mhór aig Ard-a- Mhuilinn agus ghabh a’ bhean-uasal Sìleas tlachd mór dhith agus an ceann bliadhna thug i’n nighean leatha do’n bhaile agus fhuair i smear na h-oibreach dhi ann an seirbheis té de a càirdean.

Nuair a ràinig i an còmhnard faisg air cùl an tighe, thog Ceit a ceann uair eile is thug i sùil mhath air an rathad. Ach cha robh anam beò fhathast air fàire. Glé mhath. Bhitheadh ùine aice a nis birein a bhristeadh. Chòrdadh bràidseal math teine ri Màiri—bha i daonnan fuar nuair bha na feasgair fionar mar so.

Le osna thaingeil leig a’ chailleach am poca bhar a guailinn is rug i air an tuagh is air cnag mhaide. Le buillean ealamh, anns an robh neart is sgoinn fireannaich, bhrist i na birein ann an tiota is chaidh i steach a thogail an teine. Nuair bha’n lasair air gabhail ri maidean ’s ri mòinidh, ’s an teallach air a sgioblachadh, thug i boiseag air a h-aodann ’s chuir i oirre an gùn a chur Màiri thuice aig a’ bhliadhn’ ùir.

B’ ann ’na uair bha i deiseil. Bha Iain air falbh tràth feasgar le“gig”Eachainn, an coinneamh na h-ighinne. Nuair sheall Ceit amach cha robh Iain is Màiri ach leth-cheud slat air falbh.

Bha rud-eigin cearr. Thug a’ chailleach an aire dha sa’ mhionaid. Bha Iain, aig an robh na bagaichean, beagan air thoiseach; e ’coimhead glé iomaganach, an-fhoiseil, is Màiri—an àite, mar a b’àbhaist, leum roimhe gu sùnndach—a’ tighinn le ceum mall as a dhéidh. Nuair thug Mairi an aire do a màthair, rinn i stad greiseag ’s i fo mhór thrioblaid, ach an ceann tiota, ruith i air a h-adhart. Chuir i dà làimh mu amhaich Ceit is ghuil i gu goirt.

“O-ah, nis, a nis,” arsa Ceit, ’s i ’ga claparan ’s ga stiùireadh a stigh. “Nis, a nis.”

Bha cridhe goirt agus làn eagail. Oir, riamh o’n a bha i ’na leanabh beag chan fhac i deòir air gruaidh na h-ighinne. ’S fheudar gu rubh rud-eigin eagallach air tachairt a chuir san t-suidheachadh so i.

“Siuthad a nis, a leanaibh, siuthad. Innis do d’ mhàthair dé tha ceàrr. Tha fios gu bheil thu sgìth an deidh an astair. Suidh a nis, ’s ni mise cupa tea. Tha thu sgìth, sin a rud a th’ ann.”

Dh’éirich Ceit gu h-ealamh chun a’ choire ach mun do thàrr i gluasad thuirt Màiri, rud-eigin cas: “Chan eil mi sgìth idir.”

“Ach gabhaidh tu greim, ged tha. Rinn mi fuinne ’s tha gruth uabhasach math againn— ”.

“Cha b’urrainn dhomh; cha b’ urrainn dhomh greim a ghabhail.”

Cha robh fhios aig Ceit dé theireadh i. Thog Iain a cheann.

“So mar a bha i fad an t-siubhail. Chan eil fhios ’am o thalamh dé th’air tighinn oirre! ’S gann a bheannaicheadh i do na nàbaidhean.

“Cha bu rud e a chanainn am fianuis nàbaidhean,” arsa Màiri gu dùrachdach.

“Uill, matà,” arsa a h-athair, “tha sinn a stigh a nis ’s gun nàbaidh ’gar cluinntinn. Dé th’ air tachairt?”

Bha Màiri sàmhach car greise. Thug i sùil orra le chéile.

“Tha sinn air ar nàrachadh. Air ar dearg nàrachadh. Chan urrainn dhomh eadhon a dhol amach a tigh leis an nàire.”

“Dé tha thu ’g ràdh?” ars a h-athair.

“Tha cuimhn’ agaibh air Maighstir Renton a bha an uiridh san tigh-mhór?”

“Tha, an sgrìobhadair. Thainig e ’m bliadhna rithist—dìreach an latha roimhe.

“Seadh, an sgrìobhadair,” arsa Màiri. “Sgrìobh e leabhar mu’r deidhinn agus mhaslaich e sinn.”

“Mhaslaich e sinn? Ciamar a rinn e sin?”

“Sgrìobh e leabhar briagach so. ’S tha daoine ’ga cheannach ’s bi fios aca taghte math gur ann mur deidhinn-ne thà e.”

“Ach ciamar sin? An e gun do dh’ainmich e sinn san leabhar?”

“Cha do dh’ainmich, ach chuir e . . . chuir e rudan ann mu’r deidhinn.”

“Dé ’choire tha’n sin! Cha b’urrainn dha olc sam bith a ràdh mu’r deidhinn-ne.”

“O, nach b’urrainn dhà! Chuir e ann mu dheidhinn Alasdair, ’s chan fhóghnadh an fhìrinn dha. Rinn e e . . . na bu mhiosa na bha e riamh.”

Thainig ruthadh na feirge an gruaidh an t-seann duine agus doilgheas ’na shùil. Alasdair! B’ esan an aona mhac, ’s cha robh fhios aig duine’ aca càite an robh e ’n diugh. Dh’ fhalbh Alasdair o’n tigh gun chaoidh gun ionndrainn an déidh mar a thachair air feasgar garbh geamhraidh nuair chaidh am bàta-iasgaich thairis. Shàbhail Aladair e fhéin, ach b’fheudar dha ’chompanaich a dhol do’n ghrùnnd.

“Tha sin . . . tha sin dìreach diabhalta!”

“Chan e sin uile” arsa Màiri, “tha nas miosa san leabhar.”

“Nas miosa! Ciamar sin? Cha do thachair dad eile dhuinn is cuimhneadh leam-sa.”

Cha duirt Mairi dad car greise. Sheall i orra le chéile a rithist.

“Dé thuirt e?”

Thug a h-athair ceum a null ri taobh.

“Thuirt e . . . nach bu sìbhse m’athair idir.”

Cha do thuig Iain an toiseach brìgh na thubhairt i. Sheas e an làrach nam bonn mar dhuine gheibheadh droch bhuille.

“Seadh, athair, sud an rud a rinn e. Sgrìobh e ’n leabhar so. Chuir e ann mu dheidhinn Alasdair—rud a thachair, tha fios aig daoine, is sgrìobh e ’bhriag so agus saoilidh iad gu bheil sin fìor cuideachd.”

“Ach na nàbaidhean, gu ta, bi fios aca-san gur e briag a th’ann.”

“Bithidh, aig na seann daoine, ach dé mu dheidhinn nam feadhainn òga, ’s an fheadhainn a thig air chuairt?

Cha duirt Ceit facal. Shuidh an dithis aca ’s gun fhios aca dé theireadh iad. Ciamar a b’urrainn do dhuine sam bith a bhith cho tur shuarach? Is carson a dh’ ailisich Maighstir Renton iad-san gu h-àraidh, ’s nach do rinn iad olc sam bith riamh air? Cha ghabhadh a’ cheist fuasgladh.

An ath latha, ’s e muigh air chuairt cuide ri nighean an tighe-mhóir, thug Maighstir Renton an aire do dh’Iain ’s do Cheit is iad amuigh a’ càradh tigh-chearc. Null a ghabh e far an robh iad.

Nis bha Maighstir Renton, ’na dhòigh fhéin, neo-choireach gu leòir. Ann an sgrìobhadh no innse sgeòil cha robh droch rud sam bith fainear dha is shaoil e, le atharrachadh beag an sud ’s an so, nach aithnichte gu bràth có mu dheidhinn a bha e ’bruidhinn. Mar sin, cha robh eadhon am mothachadh bu lugha aige mu’n olc a rinn e air an dithis so. Bheannaich e dhoibh gu sùnndach.

“Uill, a Cheit! Uill Iain! Tha mi toilichte ur faicinn a rithist. Ciamar a tha sibh le chéile?”

Fhreagair iad e gu pongail—a’ foighneachd ciamar a bha shlàinte fhéin ’s an robh ’bhean a’ cumail gu math, ’s mar sin. Cha do leig iad riamh orra dé bha ’nam beachd agus, air a dheagh dhòigh thog e air, suas an cnoc, as déidh a chompanaich.

Cha robh fios aig an dithis eile dé theireadh iad, oir shaoil iad gum biodh e deònach an seachnadh an déidh a bhith cho cealgach. Ach nach ann a bha’n duine na bu dàine ’s na bu cheanalta na bha e riamh. Bha e glé neònach gu dearbh.

Ach mar a chaidh là an deidh latha seachad, cha tainig fuasgladh air a’ cheist no leasachadh air a’ chùis.

Bha Màiri a sìor fhàs an-fhoiseil is mì-shona, oir cha rachadh a cas amach air tigh ’s chan fhanadh i ’m fianuis nan nàbaidhean. Chaidh an ce’ir-la-deug seachad mar sin agus cha mhór nach ann a bha a pàrantan toilichte nuair thainig àm dhi falbh.

“Ach, bi i nas fheàrr an ath bhliadhna; cha bhi cuimhne aic’ air dad,” ars a h-athair. Cha duirt Ceit facal. Bha’n ath-bhliadhna glé fhad’ air falbh.

Aon fheasgar, greis an deidh do Mhàiri falbh, bha Ceit shuas air a’ chnoc ag iarriadh mhònadh. Bha mhòinteach glé fhliuch an deidh an uisge thruim a shil o mhadainn, agus bha iomall a h-aodaich trom fliuch le slìobadh na rainich. Leis an eallach trom air a druim, thagh i rathad gu cùramach anns a’ chromadh.

Uair de na h-uairean thug i ’n aire do rud-eigin car annasach. Shìos aig fìor ghob an rubha bha cuid-eigin a’ smèideadh gu trang le neapaircean, no rud geal mar sin, agus sheall i mun cuairt a dh’fhaicinn có ris a bhàtar a’ deanamh a’ bheannachaidh. Ach cha robh duine beò ri fhaicinn, agus, an ceann treise, thuig i gur ann rithe fhéin a bha ’n gnothach a bha so.

“Droch coinneamh ort, ge bith có thú! ”, ars ise, oir cha robh iarraidh sam bith aice a toirt cho fada bhar a h-astair.

Ach thionndaidh i co-dhiùbh sìos taobh an rubha is leig i dhith am poca aig iomall an fheòir. Nuair chrom i dha’n tiùrra, thug i sùil mun cuairt feuch an robh murag ri sheachnadh. Laigh a sùil air maide math làidir agus thog i leatha e air eagal ’s nach tachradh i air san tilleadh. Bha e glé fheumail dhi, mar a thachair, oir bha e doirbh seasamh-chas a ghleidheadh am measg na feamainn. Chùm i oirre gu socair, dìchiollach, sìos chun na lice far am fac i an neipearcean ’ga chrathadh, is nuair a ràinig i, ’s a sheall i sìos, bha Mgr. Renton ’na laighe aig iomall na mara.

Bha ’chas air a bristeadh no air a droch thoinneamh agus a shlat-iasgaich air seòladh air falbh air an t-sruth-lìonaidh.

“O, Cheit, taing do Dhia gun dàinig thu! ’N aire dhut fhéin sa’ chromadh; tha so uabhasach sleamhainn.” Bha’n rochd fhathast fliuch o’n tràghadh, ach, le faiceall, chrom i ’bhiodag bu chaise sìos far an robh e.

Thòisich an duine truagh air bruidhinn ’s air sìor-bhruidhinn mar a bhitheas feadhainn fo mhór chràdh is uallach nuair thig cobhair thuca aig a’ cheann thall.

“Bha mi . . . shuas fo’n lic, ag iasgach . . . fhuair mi cnapaich mhatha cuideachd gus an do thachair so. Chan eil cothrom gluasaid agam, tha eagal orm. Agus nuair a thòisich an làn air éirigh mar so . . . . o, chuir e eagal gu leòir orm tha mise ’g innse dhuibh. Bha eagal orm nach fhaicte gu bràth mi . . . . tha i briste, nach eil?

Bha Ceit a’ sealltainn air a chois. Ach cha duirt i guth. Dh’éirich i air a corra-biod agus thug i sùil air a’ chnoc agus air gach àite mun cuairt. Rinn i gàire beag neònach.

“So aon rud nach cuir thu’n leabhar,” ars ise, agus rinn i greim teann air a’ mhuraig a bh’aice. Thog i ’m maide gu h-àrd agus le a làn neart thug i nuas air a cheann e uair no dhà. Cha do ghluais e. Thug i sùil eile air na cnocan. Cha robh duine beò ri ’fhaicinn mu’n cuairt. Gun an còrr dàile, chuir i car de’n chorp amach air a’ mhuir agus thilg i ’m maide as a dhéidh.

Dhìrich i suas, gun ùpraid gun chabhaig, chun an fheòir far an do dh’fhàg i ’m poca mònadh.

[Sanas]