Turus do’n Spàinnt.

Le MURCHADH MOIRREACH

(3) ANNS AN SPAINNT

AN nis chan eil mise a dol a dh’fhiachainn ri breath a thoirt air na chunnaic ’s na chuala mi anns an Spàinnt, oir cha robh e ’nar comas a thighinn gu beachd cothromach mu ghnothaichean ann ’s gun cainnt na dùthcha aig duine againn; ’s cha mhotha a bha de thìde againn fuireach ri tuigsinn na bha air cùl na h-aghaidh a bhathas a’ cumail ris an t-saoghal, co-dhiùbh air dhòigh anns am b’urrainn duine earbsa a chur.

Bha e furasda gu leòir aithneachadh gun robh sinn ann an crìochaibh ùra, ged is ann a lìon beag is beag a bha an t-eadar-dhealachadh a’ tighinn asteach oirnn le dearbh-chìnnt. A dh’aon nì, tha barrachd shaighdearan air taobh na Spàinnt de’n chachaileith, gun a bhith faicsinneach dé a bha iad a’ faighinn r’a dhèanamh, ach dìreach a’ nochdadh am fearalais. Lean sinn oirnn air an t-slighe cho luath agus a fhuair sinn cuidht’ is iad, a’ dol troimh ghlìnn dhomhainn lùbach nam Pyrenees sìos gu Geròna, far ’na chuir sinn seachd an oidhche. An dràsda ’s a rìs bha sinn a’ tachairt ri luchd coimheid an rothaid ’nan dithisean air cuibhleachain ’s an gunna-caol tarsainn an droma, agus corr-uair fhuair sinn balladh air dùin-dhìon air mullach nan cnoc. Ach chan urrainn dhomh chantainn gu robh saighdearan am follais ann an àireamh mhóir sam bith. Chaidh sreath aca aon uair tarsainn na mòintich seachd oirnn, lobaidean bochda de ghillean òga nach robh a’ deanamh glinn ’nan earraidhean a bha tuilleadh is mór airson na bha ’nam broinn, ’s a’ chuid bu mhotha aca gun fhearchas no uaill ’nan ceum mar acasan a bha coimhead na crìche.

Bha an dùthaich an toiseach gleanntach agus, shaoil mi, na b’ fheàrr còmhdach na’n Fhraing, ach rudeigin coltach rithe a thaobh pòir. Uidh air n-uidh thàinig atharrachadh air a h-aodann. Air ceumannan nan staighrichean,— ’s ma bha iad sin am follais san Fhraing, cha robh slios idir no leitir anns a’ chuid a tha cnocach de’n Spàinnt gun a bhith ’na ruitheannan suas gu a mullach, agus sin cho fada ’s chitheadh an t-sùil bha an crann ola a’ gabhail àite an fhìonain mar a b’fhaide a bha sinn a’ dol gu deas agus, air na h-ìnnseachan

[Dealbh]
Gerona

ìosal, beag-raon an deidh beag-raoin de’n tomàto. Ris an rathad an sud is an so, chiteadh tu torran àirc, dìreach mar dhùin mhònach, a’ feitheamh nan cairt: ’s b’e eich no muildeidean a bhathas a’ cleachdadh airson na h-oibreach sin. Far an robh an talamh tioram ’s ’na leth ghainmhich, cha robh còmhdach air ach lusan calgach, gathach mar chacti; leis an teas a bhith cho mór ’s nach b’urrainn duine a làmh fhàgail car tiotaidh air cloich no air a’ chàr, chan eil a bheag a lusan ann nach seargadh fodha, a dh’easbuidh uisge am pailteas.

Ach an ùine a cheadachadh bu dheagh mhath leam barrachd air aon oidhche a chur seachad ann an Geròna, ged bu mhì-chneasda an fhàilt a fhuair sinn, oir cha robh sinn mionaid san taigh-òsda nuair a dhòirt grad-thuil bàite, le dealanaich is tàirneanaich, a chuir gach duine thachair a bhith air sràid ’na leum fo dhìon; chaidh na solais as, agus stad na h-inneil-dhìridh, ’s cha robh air ach fuireach far an robh sinn gu’n tigeadh iad air ais, nì nach robh fada. Bha an tigh-òsda co-dhiùbh cho math ri a leithidean anns an dùthaich againn fhìn, ’s bha seòmraichean comhfhurtail againn le amaran-sleamhainn(tiles)a bhathas a’ nighe a h-uile latha airson fionnarachd. Coltach ri bailtean eile san dùthaich, tha cuid de a shràidean caol, le bùitean air gach taobh; is cha robh nì air an cuireadh duine feum nach robh ri fhaicinn anns na h-uinneagan, agus sin na bu shaoire na bhiodh an nì ceudna aig an tigh, gu h-àraidh uaireadairean. Anns an Spàinnt tha an dìnneir anmoch, a’ crìochnachadh mu aon uair deug, agus is ann an deidh sin a tha a’ chuid mhór a’ gabhial chuairt. Shaoileadh tu, nuair a chaidh sinn amach, gu robh Geròna uile a’ sràideireachd, gu h-àraidh an fheadhainn òga, agus sin gu modhail, rianail agus, cho

Fada is a chunnaic sinne, toilichte. Ghabh sinn mu thàmh mu dhà uair dheug—rudeigin trath a réir cleachdadh an àit—agus sinn a’ cur romhainn crìochnachadh ar slighe roimh mheadhon an latha màireach.

Mar a thubhairt an seann sgeulaiche,
Fhuair sinn uisge blàth d’ ar casan,
Agus leabaidh bhog d’ar leasan,

agus cha robh fada gu’n robh sinn, agus sin an dà sheagh, ann an saoghal ùr, teth is gun robh an oidhche. Thainig a’ mhadainn le làn ghrian sàmhraidh, agus an deidh blasd bidhe—cofaidh agus rolla arain, oir chan eil a’ bhracaist ach aotrom air Tir-mór—chaidh sinn cuairt timchioll a’ bhaile. Leis an seann saoghal ’gar coinneachadh air gach taobh, bha iomadh nì ann ’gar tàladh. Chì sibh san dealbh aon oisean dheth le faileas nan tighean an uisge balbh na h-aibhne. Ach bha againn r’a fhàgail.

Chùm sinn oirnn gus na rainig sinn Blanes, a tha tuath air Barcelòna, far am bheil cladaichean àillidh a’ Chosta Bràva a’ tòiseachadh. Bha an rathad gu so an ìre mhath, agus an Riaghaltas ’ga liadachadh gu bhith ’na phrìomh rathad mór, ’s gur h-ann air a tha móran de na h-eilthirich a’ cur an ciad aithne air an taobh so de’n dùthaich.

Chan fhaca duine riamh leithid na coileid ’s a bha air an rathad sin. B’e madainn na Sàbaid a bh’ann, leis a’ chuid mhóir aig saorsa an toile féin; agus shaoileadh tu nach robh inneal air an robh cuibhle ann am baile mór Bharcelòna nach d’fhiach amach, ’s an conacagan fuaimeara, sgairteil a’ séideadh fad na slighe, gun iaradh gun innealadh, ’s gach duine as a chiall, gun fhathamas, gun riaghailt, a’ deanamh air cladaichean a’ Chosta Bràva.

Thàinig sinn an sin gu bailtean beaga an cois a’ chladaich, le sràidean cumhang, oiseanach, a bha fo rian sholus, oir chan fhaigheadh ach aon sreath chàraichean seachad aig an aon àm. Creideadh sibhse nach nach bu shùgradh a bhith an ceann càr anns na badan sin, agus b’e iongnadh nan iongnadh nach robh call aig gach oisean diubh. Ach co-dhiùbh fhuair sinn seachad gun aimlisg, ’s thainig sinn gu farsaingeachd an rothaid mhóir. Chan e nach fheumadh duine fhathast a bhith ’na fhìor fhaireachdainn, ’s cha robh fada gus an deach sin a chur air shùilean duinn. Goirid air thoiseach oirnn chaidh stad a chur air na càraichean, agus grunnan shlat air adhart chunnaic sinn boireannach’na sìneadh tarsainn an rothaid agus cuibhleachan, no siùbhlacan, briste faisg oirre. Thuig sinn gu robh i marbh, oir chaidh a fàgail an sin gu ’n tigeadh cuideigin aig am biodh ùghdarras dh’a taobh. Nuair a shìolaidh an othail ’s a fhuair sinn cead fablh, chaidh againn air faighinn seachad le faicill, ach chuir an nì goiriseachadh oirnn agus fad an latha bha e duilich dhuinn an sealladh fhaiginn a beachd na h-inntinn, gu h-àraidh boinn bheaga, bhochda nan cuarna aice.

Cha do cheadaich ùine dhuinn móran stad a dheanamh am Barcelòna, agus mar sin chan fhaca sinn ach earrainn bheag de’n bhaile. Tha tighean móra, eireachdail ann, rudeigin cotlach ris a’ chuid as fheàrr de Ghlaschu, ach nach eil sràidean ann an gin de bhailtean Bhreatainn, a chunnaic mise co-dhiùbh, cho farsuing, ris na h-avenues

[Dealbh]
Aon de shràidean Sitges. Murchadh Moirreach (anns a’ mheadhon) air a rathad a shnàmh.

mhóra am Barcelòna. Air ar slighe gu deas, lean sinn te aca amach as a’ bhaile. Bha i sin ’na cóig ròidean: bha an toiseach rathad mór farsaing anns a’ mheadhon is rathad choisichean fo sgàile dà shreath chraobh air gach taobh dheth, agus mar ghoireas do na tighean, rathad eile air gach taobh de’n t-sràid, le ceum-còmhnard(pavement)eadar e ’s na bùitean. Tha am farsaingeachd agus an eireachdas a’ sealltainn gu soilleir nach do chaill an Spàinnteach a chomas air greadhn is maise is móralachd a thaisbeanadh ann an deilbh obair a làimh.

Thug an rathad so sinn astar math amach as a’ bhaile. An deidh ruighinn na mara rìs, ruith sinn grunnan mhìltean air bhàrr nan creag gu Sitges, rathad a bha cheart cho cunnartach ri aon air an robh sinn, ach bha sinn toilichte nach robh an aon dhripealachd a deas air Barcelòna agus a bha tuath air. Bha muinntear nan càraichean cho coma, agus an rathad cho lùbach ’s e leantainn gach geodha is gach oisean a bh’air bil nan creag, ’s gu feumadh sùil is cluas a bhith fuirealach, agus am muir aognuidh cho fada fodhainn.

Ràinig sinn Sitges ann an deagh àm. Ged nach deach againn air faighinn cuid-oidhche anns an tigh-òsda a rinn an Duitseach a mholadh dhuinn, sheòladh sinn do fhear eile, a bha glé mhath. Fhuair gach duine againn rùm dha fhéin le seòmar-failcidh an ceangal ris, goireas a bha mór againn agus an aimsir cho teth. Bha am biadh cuideachd glé mhath ’s air a dheagh chòcaireachd a réir gach miann is dòigh, Spàinnteach, Frangach no Breatannach. Cha mhotha a bha a’ phrìs as an rathad, oir bha i co-dhiùbh cho riaghailteach ’s a bhiodh san dùthaich so.

Tha baile Sitges mu mheud Steòrnabhaigh an àireamh dhaoine, ach gu bheil an drip an t-sèasain a cheithir no chóig urad ann. Tha na tighean àrd agus na sràidean caol. Chan eil dad a bharrachd air seachd no a h-ochd traighean a leud annta eadar na ceuman-còmhnard, air chor ’s nach fhaigh càr asteach annta ach bho aon cheann. Tha aon mhathas air an cuinge, gu bheil sgàile bho theas na gréine ri fhaighinn air taobheigin dhiubh cha mhór fad an latha. Air gach oisean dhiubh chìtear ainm na sràid agus, os a chionn, dealbh a tha riochdachadh an ainme, nì tha goireasach nuair nach eil comas leughaidh aig a h-uile duine. On is ann le frithealadh do luchd-tadhail a tha móran de na tha còmhnaidh ann a’ tighinn beò, thathas a’ cumail a’ bhaile anabarrach glan agus gach tigh is bùth ann an deagh òrdugh, ma ni peant e.

Bha grunnan aitreabhan-ceàirde ann, dhà no trì aca a’ deanamh bhròg. Bha na dorsan aca fosgailte an còmhnaidh, agus uair no dhà sheas mi a ghabhail ealla ris an luchd-oibrich. Cha robh aig gach duine aca ri dhèanamh ach roinn bheag de’n obair, agus nuair a bha sin deiseil bha a’ bhròg ’ga cur air being ri thaobh; shìneadh an athdhuine a làmh thuice is dheanadh e a roinn fhéin, agus bha a’ bhròg a’ dol bho dhuine gu duine mar sin gus an robh i crìochnaicht’. Aig inbhe an reic, bha na brògan air an deagh oibreachadh agus glé shealltanach. Bha oibrichean eile ann cuideachd, ach feumaidh gur h-ann air luchd-turuis a tha a’ chuid as motha de theachd-an-tìr muinntir a’ bhaile an crochadh, agus tha iad a’ deanamh nas urrainn dhaibh gu adhartas a dheanamh le sin.

Eadar sràid a’ chladaich agus am muir tha spaisdreach chòmhnard còrr is mìle a dh’fhad, le craobhan pailme air gach taobh dhith a

[Dealbh]
“. . . . a’ snàmh no plubraich . . . .”

chumail sgàile oirre, agus fòithe sin trì tràighean fada de ghainmhich ghil a bha, ach beag, uile còmhdaichte le ciadan de sgàilean canavais_ Fòdhpa bha na snàmhaichean a’ faighinn dìon o’n ghréin agus a’ fàgail am bratan uachdrach fhad ’s a bhiodh iad sa’ mhuir. Far an robh a’ ghrian a’ bualadh dìreach, bha a’ ghainmheach cho teth ’s nach fuilingeadh boinn nan cas i, gun duine a bhith ’na ruith.

Chuir sinne seachad mu cheithir là deug a’ snàmh no plubraich anns a’ mhuir, agus e cho blàth ’s a dh’ iarradh tu. Air gach taobh dhinn bha gach uile seòrsa duine—sean is òg, firionn is boirionn, beag is mór, caol is reamhair: boireannaich mhóra bhàna á Lombardaidh na h-Eadailt, daoine beaga brògach á ceann-a- deas na Spàinnt, ceatharnagan cruinn, mollach de mharcaichean camachasach as an Argentine, a bheireadh gàire ort ’ gam faicinn a’ snàmh ’s a’ plubraich san uisge mar phéileagan. A dh’aindeoin faicill ann an ùilleadh a’ chraicinn, bha móran dhiubh ’ga thilgeil ’na rùsgan an tomhais a choreigin, ’s cha robh sin uaireannan gun anshocair fhéin ’na chois.

Thathas an còmhnaidh a’ cur as leth nan Spàinnteach gu bheil iad buailteach dàil a chur an gnìomh le “nì mi am màireach e.” Chan fhaca sinne a bheag de’n sin. Bha na chunnaic sinne dhiubh èasgaidh, dèanadach. ’S ann ainneamh a chitheadh tu luchd-frithealaidh a bha cho luath air an casan, cho deas air an obair ris na gillean a bha frithealadh nam bòrd anns an tigh-òsda: chan fhaca mise daoine eile aig an robh alt cho grinn sgiobalta riutha air sgiolgadh chnàmh a casan chearc! Fhuair sinn iad, amuigh ’s astigh, earbsach, onorach, tuigseach, ’s chan urrainn dhomh a chantainn gun d’fhidir mi an rud bu lugha de cheilg no de bhraid ’nam measg, ged a dh’ fhaodadh iad sin a bhith ann an ainfhios dhuinne.

Tha móran cràbhaidh ’nam measg. Cha bhiodh tu fada ri taobh nan cailleachan air na séisean ris a’ chladach gun iad faighinn rian a choreigin air tighinn air creideamh, dìreach mar gum b’ann an eileanan na Gàidhealtachd a bhiodh tu. Air an t-Sàbaid bha triall dhaoine do’n eaglais, agus gach nighean is beannag bheag aotrom aice ’na làimh gu a càradh air a ceann mus fhaigheadh i asteach. Cha robh e air a cheadachadh do fhireannach a dhol asteach a dh’ eaglais, a Shàbaid no a sheachdain, gun briogais fhada bhith air, agus eadhon air an t-sràid fhéin, cha robh sùil ro dhàimheil air duine le“shorts”no geàrr-bhriogais. Bha na h-eaglaisean a chunnaic sinn air an deagh chumail, ged a bha eaglais mhór, aosda a’ bhaile glé fhuarraidh ’na broinn. Tha làithean-féille aca ’gan cumail mar an àitean eile sam beil an creideamh Caitliceach làidir. Chunnaic sinn, aon là, a h-uile bàta is eathar a bha san lamraig air an sgeadachadh le brataichean is rìomhachas de gach dath, is easbuig ’gam beannachadh mus tòisicheadh an t-iasgach. Dh’ìnnseadh dhuinn gum b’e Latha Féille“Our Lady of the Seas”a bh’ ann. Nuair a thàinig am feasgar chaidh earrainn de’n t-sràid ris a’ chladach a chuartachadh le ròp, agus bhathas a’ danns’ an sin fo sholuis ioladhathach, co-dhiùbh gu meadhon oidhche, nuair a dh’ fhàg sinne iad. Bha iad uile gu rianail dòigheil, agus ged a bha conastabuil ann, agus iad uile fo airm mar anns gach baile, cha d’ fhuair iad móran ri dhèanamh.

Chan eil dad a dh’fhios agam dé an seòrsa fòghluim a thathas a’ faighinn ann, ach gun sheas sinn astigh ann an sgoil bhig ris an

[Dealbh]
Museumann an Sitges

t-sràid, bho’n cuala sinn fuaim teasgaisg a’ tighinn. Ged is ann gun chuireadh a chaidh sinn asteach, ghabh an t-oide ruinn gu coibhneil. Bha mu dhusan gille modhail gasda aige innte, agus gach nì mar a gheibhear ann an aon sam bith de na sgoiltean eaglais anns an dùthaich againn fhìn. Ged nach robh sinn a’ tuigse a cheile ro mhath ’s gun facal aig an dara duine de chainnt an fhir eile, chaidh againn air fiosrachadh a chéile an dòigheigin. Cha do shaoil mi gu robh e fhéin glé fhòghluimte, oir bha e a’ sgrìobhadh gach nì air a’ bhòrd, mar gum biodh aca ris gach leasan ionnsachadh air an teangaidh. Dh’fhàg sinn beannachd aig an duine, a bha ’g obair an teas an t-samhraidh an ceann a dhreuchd cho dichiollach ’s a b’ aithne dha.

Airson meud an àite, tha museuman math ann. ’S e a’ chuimhne as fheàrr a th’agam orra, grinneas an obair iaruinn, lìonmhoireachd is sgeilm nan saithichean criadhan, is dealbhan le El Gréco.

Thainig gach nì gu crìch is thill sin a rìs gu tuath. Anns an aishealladh tha e uile a’ deanamh aon dealbh grianach, le a chraobhan pailme, a thràighean geala, ’s a mhuir dealrach breac le ciadan snàmhaiche ’ga stealladh ’s ’ga fhroiseadh, agus iad uile, do’n t-sùil co-dhiùbh, am mullach an sòlais.