Foghar, 1976

LE RUARAIDH MACTHOMAIS

BHA mi ann an seòmar-suidhe an tigh-òsda nuair a dh’fhairich mi fear an sud ’s an so a’ bruidhinn na Gàidhlig timcheall orm. Chuir e annas orm gun teagamh, oir b’ann am baile beag air Galldachd a bha mi, a’ leigeil m’ anail airson là no dhà, is mi air ùr thilleadh a Ceann-a- deas Africa. Ach thuirt mi rium fhìn: “ ’S iomadh rud a dh’fhaodadh tachairt ann a fichead bliadhna.” ’S ann a’ sìor dhol air ais a bha crìochan na Gàidhlig nuair a dh’fhalbh mise a Albainn, ach chunna mi muigh ann a sud leasachadh gu math cabhagach a’ tighinn air staid a’ chànain Africaans. Nuair a bheir thu greis a’ siubhal an t-saoghail tha e fàgail d’inntinn nas fhosgailte air dòigh air choreigin, is chan e rud beag a chuireas iongnadh ort.

Cha robh uiread sin de Ghàidhlig a’ dol co-dhiùbh. Dh’aithnich mi gum b’e luchd-ionnsachaidh a bha mun cuairt orm, leis cho breac, stadach ’s a bha a’ Ghàidhlig a bh’aca. Ach an deidh sin, chuir e iongantas orm. Nuair a bha facail Ghàidhlig aca bha am blas ceart orra, thall ’s a bhos le sin. Dh’aithnich mi’m blas Hearach—còmhradh nan ceàirdean mar a bhiodh againn air uaireigin—is sud fear eile a’ bruidhinn air “caileach is bodach a bh’ann an Solas bho chionn fhada”— ’s ann a mhuinntir Uibhist-a- tuath a bha e sud, nam bu mhath mo chuimhne. Is bha fear gagach eile ann le speuclairean, is cnuaichd fuilt air nach fhaca borbair no cìr bho’n àm so an uraidh. Cha robh móran Gàidhlig aige-san, ach na bh’aige dhith bha blas neònach oirre nach do dh’aithnich mi, agus thuirt mi rium fhìn gum b’e so am blas a bh’air Gàidhlig a’ bhaile so fhéin. “Ach gu sealladh tròcair orm,” arsa mise, “Carson a tha iad ag ionnsachadh Gàidhlig a so, is gun dad anns a’ bhaile ach muilnean-iarainn is bùithtean is a leithid sin.”

’S e Alasdair Gringo an t-ainm a bh’air fear nan speuclairean. Chunna mi fear bho fhear a’ faighinnintroductionann, is bha e coltach gum b’e duine mór a bh’ann. Gach duine mar a bha iad a’ tighinn asteach, chuireadh iad fàilte air a chéile anns a’ Ghàidhlig, is thòisicheadh iad an uair sin a’ toirt freanadh air a’ Bheurla—gu h-àraid Alasdair Gringo a bha so. Dh’aithnich mi gu robh e math air ceòl: bha e bruidhinn air Vaughan Williams, am bodach Sasunnach a chuir rian as ùr ris an òran Bheurla“Greensleeves” ;agus air Dvorak, fear a rinn ceòl ris an can iad“New World Symphony”is gun ann ach “Cumha Mhic an Tòisich” is pong no dhà air a chur ris; is thug e ainm Beethoven fhéin an dìomhanas uair no dhà.

Bha móran bruidhinn aca ’ga dheanamh mu cheòl—is dòcha gum b’e sin bu choireach gu robh a’ Ghàidhlig a’ teirigeachdainn orra cho luath. Thainig an sin ceathrar fhear astigh, is shuidh iad aig an ath bhòrd ri Gringo is dh’òrdaich iadgin and tonican duine. Is gann gu robh iad air am màs a bhualadh fòdhpa nuair a thòisich iad so a’ bruidhinn air ceòl cuideachd. “Gu sealladh Nì Math orm,” arsa mise rium fhìn, “tha’n dùthaich tha so air a dhol garbh gu ceilearadh bho dh’fhàg mise i.” Ach ’s e Beurla bh’aca so, mar bu trice, is cha robh mo chluas fada ri claisneachd nuair a dh’aithnich mi gum b’ann a

Uibhist-a- deas a bha iad. Thàinig iad an sin gu cuspair eile. Ma thàinig mise air turus bha feadhainn a sud a thàinig na b’fhaide. “Dé seòrsa tìde bh’agaibh air a’ ghealaich air aweek - endso chaidh?” arsa an dàrna fear. “Bha iad a’ gearain,” ars am fear eile, “air fras a bh’aca bho chionn cheithir-là-deug, is bha cuid aca bha cumail amach gum b’e obair nan dadum bu choireach ris.” “Dé a tha iad a’ deanamh ris na daduman?” ars am fear eile. “Mar a tha fhios agad,” ars a’ chiad fhear, “tha a h-uile dadum ann a sin briste ’na dhà leth, is grunnan air eilean beag air taobh siar na gealaich a’ fiachiann ri an cur gu chéile.” Cha robh mi air an naidheachd so a chluinntinn, ach cha deanainn dad de’n chainnt a bh’aca an deidh sin—bha i ro dhomhainn air mo shon-sa, is bha mi toilichte nuair a theann iad a’ bruidhinn air ceòl a rithist.

Mar gun cluinneadh Gringo an cuspair a bh’aca, thug e sùil thar a ghualainn, agus nach ann a dh’éirich fear de na h-Uibhistich, is rug e air làimh air Gringo, is dh’innis e dha ainmean chàich. “Có tha toirt dhuibh na Gàidhlig am bliadhna?” arsa Gringo. “Tha fear a Lunnainn,” arsa an duine a rug air làimh air an toiseach, “Tha e ’na oifigear againn—duine comasach. Bha e ’na bhall an Comunn Gàidhlig Lunnainn, is smaoinich e an sin gum b’fheàrr dha a dhol a dh’Innse Gall, is fiachainn ri Gàidhlig ionnsachadh do’n t-sluagh an sin. ’S e Prìomhair Bhreatainn an Ceann-feadhna bh’aca air a’ Chomunn Ghàidhlig a’ bhliadhna sin, agus an uair a dh’ innis e do Ghaitskell so, thuirt Gaitskell ris gu robh iad dìreach a’ lorg duine a chuireadh iad air ceann a’ ghnothaich an Uibhist, aig am biodh ùidh cheart anns a’ Ghàidhlig, is a chuireadh clasaichean air bhonn anns an eilean airson a h-ionnsachadh do’n t-sluagh.”

“Tha mi fìor thoilichte sin a chluinntinn,” arsa Gringo, “Tha fhios gum bi Gàidhlig mhath aige-san, a’ tighinn a Lunnainn. An do mhothaich sibh co mhiad l a th’aca an Gàidhlig Lunnainn?” “Tha seachd,” arsa fear eile de na h-Uibhistich. Chunna mi dath bàn a’ tighinn air aodann Gringo, is cha robh fada ann gus na rinn e leisgeul airson falbh—gu robh obair mhór roimhe anns a’ mhadainn is gu feumadh e dhol a laighe.

Smaointich mi fhìn gu robh a thìde agam a dhol a laighe cuideachd is dh’éirich mi. Gach buidheann, mar a rachainn seachad orra, chanadh fear “Oidhche mhath” rium, is fear eile “Tha thu dol a laighe,” is mun do ràinig mi’n dorus bhuail e orm gu robh teaghlach nan l air a dhol an lìonmhorachd gun teagamh. Ach dh’fhalbh mi co-dhiùbh, is bha mi greis gun chadal an oidhche sin.

Nuair a dh’éirich mi anns a’ mhadainn thainig mi nuas gu mo bhracaist, mu chairteal gu naoi. ’S ann an uair sin a bha a’ mhór-shluagh a’ tighinn asteach gu an tràth-maidne cuideachd. Bheireadh iad tarruing air dé an seòrsa là a bh’ann, is an sin bha cuspair a’ chiùil an àirde a rithist. Thainig bodach beag gun fhiaclan a shuidhe aig a’ bhòrd aig an robh mi, agus chaidh sinn ann an còmhradh. Thuirt mise ris, anns a’ Bheurla, gu robh là math ann, is dh’aidich e gu robh sin ann, ged nach tugadh e breith ro mhath air an iarmailt le a shùilean prabach. “A bheil sibh daonnan a’ fuireach an so?” arsa mise ris, is dùil agam gur h-e bodach a chaill a bhean a bh’ann is a bha beairteach gu leòir gus fuireach ann an tigh-òsda fad an

t-siubhail. “O, chan eil,” ars esan, “ ’s ann an dé a thàinig mi ann.” Bha mi airson còmhradh a dheanamh ris, agus arsa mise “Tha iad ag ràdh rium nach eil an tigh a bh’aig Burns ro fhada a so, is tha leth-dhùil agam a dhol a dh’amharc air an diugh.” “Có am fear tha sin?” thuirt am bodach. “Tha Raibeart Burns,” arsa mise, “am bàrd mór. Is dòcha gun cuala sibh mu dheighinn.” “O, seadh,” ars esan, “chuala gu dearbh. Fear de na h-òrain ùra th’againn am bliadhna. ’s e eadar-theangachadh bho Burns a th’ann— ‘Ruith Piullaidh air falbh leis a’ Ghàidsear.’ Tha òran math eile againn cuideachd,” ars esan. “ ‘Luchd nam Breacan,’ is rian airson naoi guthan.” “Tha so chun a’ chiùil a rithist,” arsa mise rium fhìn, ach thuirt mi ris-san, “Thug mi ’n aire gu bheil móran an so aig a bheil ùidh ann an ceòl.” “O, tha” ars esan, “nach eil thu fhéin a’ dol chun an òrain mhóir an dràsda? Bithidh iad a’ tòiseachadh ann an deich mionaidean eile.”

Thuirt mi gun deidheadh. Ghabh sinn sìos an t-sràid is asteach do thalla bh’ann a sud, is fhuair sinn suidheachain an teis-meadhon an talla, dìreach air cùl bùird fhada aig a robh cóignear fhear ’nan suidhe, is glag an urra mu’n coinnimh. Cha bu ghann paipearan is leabhraichean air am beulaibh. ’S e leabhraichean-ciùil a bh’air beulaibh an fhir a b’fhaide gu mo làimh-dheis, ach mun tug mi’n aire dé bh’aig càch, thàinig duine mór eireachdail ann am féileadh chun an àrd-ùrlair, is thòisich e a’ cur dheth ann am Beurla. Ach cha do lean e fada oirre sud nuair a thionndaidh e gu Gàidhlig, ag ràdh gu feumadh e cànain na mór-chuid a bhruidhinn fhad ’s a bha e an so, ach nach robh e dol a ràdh dad—gur ann a thàinig iad a dh’éisdeachd ri ceòl. Cha tug e ach mu dheich mionaidean a’ còmhradh, is chunnaic sinn an uair sinn solusneona’ dol an àirde is 54 air, agus fodha sin l. Thainig an uair sin guth àrd troimh àrd-ghuthaiche: “A bheil Dòmhnall MacPhaidearain anns an talla?” Dh’éirich am bodach a bha ri mo thaobh, is an àird leis chun an àrd-ùrlair, is sheinn e “Gleann Golaidh.” Bha duine bho dhuine a’ gabhail an òrain sin, gus a robh e agam air mo theangaidh. Tha mi creidsinn gu robh fichead duine air a ghabhail nuair a thug mi’n aire do’n fhear a bh’air mo làimh chlì aig a’ bhòrd, is có bha so ach Alasdair Gringo, le peansail ’na làimh, is dréin air aodann, mar gum biodh pian ’na stamaig. Dh’éisdeadh e greiseag bheag ris gach duine thigeadh an àird a sheinn, is theannadh e an uair sin ri sgrìobhadh. Agus gu math tric, bheireadh e sùil air leabhar beag a bha air a bheulaibh, le deilbh neònach ann, is cha robh mi a’ tuigsinn dé an seòrsa leabhar a bh’ann idir. Mas math mo chuimhne, ghabh trì fichead duine ’s a naoi deug an t-òran sin, fear an déidh fir, is ged a bha an t-acras orm, dh’fhuirich mi far an robh mi gus an cluinninn dé an ath rud a bhiodh ann. B’ann an uair sin a thòisich an iorghaill. Bha na fir aig a’ bhòrd a’ sgrìobhadh is a’ còmhradh, is an ceann ùine thugadh inneal mór uabhasach a null chun a’ bhùird, air chuibhleachan, is thòisich fear an déidh fir de na bha aig a’ bhòrd a’ stobadh chairtean beaga asteach a thuill a bh’anns an inneal. Chluinneadh tu an sin bragadaich ’na bhroinn, is thigeadh na cairtean amach air toll eile, le tuilleadh sgrìobht’ orra. An ceann leth-uair a thìde, dh’éirich fear-a- chiùil a bha air an làimh-dheis de’n bhòrd, is chaidh e chun an

àrd-ùrlair. Cha duirt esan móran sam bith, ach gu robh e gearain air cho beag ’s a bha seinn troimh an sròinean am bliadhna, agus nach robh gu leòir ann aig a robh fìor eòlas air scoopaigeadh. Thàinig esan a nuas an uair sin, is chaidh an dara duine ’na àite. Thug esan greis mhór a’ labhairt, is b’e brìgh a sheanachais gun do dh’ aontaich iad gum b’e Gàidhlig Lunnainn a’ Ghàidhlig a b’fheàrr a bha ann am bliadhna, ach dithis a Uibhist-a- deas a mhàin, a bha car de’n aon bhlas aca. Bha e ’ga fhaicinn glé iomchuidh gu robh muinntir Uibhist a’ togail Gàidhlig Lunnainn, ach bha e duilich a ràdha gu robh am blas coimheach fhathast air Gàidhlig Leódhuis, is mur a togadh iad sin na fuaimean ceart roimh ’n ath-bhliadhna gun cailleadh iad is dòcha deich comharraidhean an duine, is leis na bha iad a’ call air a cheòl mar thà gum biodh iad air cùl an t-seanachais.

Thàinig an sin an treas duine, agus thuirt esan cho math ’s a bha e air a dhòigh gu robh an cànain agus an ceòl a nise a’ còrdadh ri chéile cho math, taca ris mar a bha iad o chionn fhichead bliadhna air ais. ’S e fìor chorra dhuine a nis nach robh a’ leigeil buille throm air facail mar a bha “is” agus “aig” agus “le” nuair a bha an ceòl ag iarraidh sin, agus bha iad ag ionnsachadh cuideachd mar a dheanadh iad goirid facail mar “trom” agus “mór” agus “láidir.” Bha e ’n dùil gu robh a thaing sin aig Gàidhlig Lunnainn, ach cha robh e, aig an aon àm, a dìochuimhneachadh “oth” nam Barrach.

Dh’éirich an uair sin an ceathramh duine, is thuirt esan gum b’e bàrd mìorbhuileach a bha ann a Rob Donn—nach robh a shamhail ann an ceithir ranna ruadha an domhainn. Nuair a thòisicheadh e air éisgeachd bha e a’ fàgail Pope (Sasunnach) fad air a chùl. A thaobh an òrain “Gleann Golaidh,” bha e furasda fhaicinn nach cuala Vergil a leithid mus do sgrìobh e na “Georgics” aige fhéin, air neo bha iad air a bhith fada na b’ fheàrr.

Nuair a chrom esan gu làr, dh’éirich an cóigeamh fear, is có bha so ach mo charaid Gringo. Chaidh esan an àird is thug e greis mhór a’ bruidhinn air ceòl. “Ach” ars esan an ceann ùine, “ ’s ann a’ toirt breith air a’ chànain a tha mise. Mar a tha fhios agaibh uile, tha seachd l ’s ann an Gàidhlig Lunnainn, agus bha feadhainn a’ seinn an so an diugh aig nach robh ach a cóig . . .” Chluinninn fead beag ’ga leigeil thall ’s a bhos, is chuala mi aig fear air mo chùlaibh, “Cha teid dad seachad air a’ bhalach ud.” Lean Gringo air mar sin, is ’s fheudar gu robh cluasan dearga air feadh an talla mus do chuir e an l bho dheireadh anns na naoi òrain deug thar trì fichead sin ’na h-àite ceart, a’ nochdadh gach uair far a robh an teanga a’ bualadh no a’ suathadh anns a’ charbad no anns na fiaclan.

’S ann air Gringo a bha an uallach na comharraidhean innse, mar a thàinig iad as an inneal. Dh’ éigh iad air an duine a fhuair a’ chiad duais a thighinn air beulaibh an t-sluaigh a rithist, is có bha so ach an t-Uibhisteach a bh’air a’ ghealaich air aweek - enda chaidh— ’se Titch Selwyn-Lloyd an t-ainm a bh’air. Abair éigheachd is othail. Dh’éirich sinn air ar casan, is gun ach leth-uair a thìde againn gu ar biadh a ghabhail. Air mo rathad amach thug mi sùil air an leabhar a dh’fhàg Gringo air a’ bhòrd air mo bheulaibh—“A Phonological Study of the Gaelic of London, ”le Uisdean Gaitskell.