Bail-Ailein

Le CATRIONA NICDHOMHNAILL

CHA chreid mi nach eil Bail-Ailein, far an d’rugadh agus an d’àraicheadh mise, air baile cho fada ’s a tha an Leódhus, agus, a réir móran dhaoine, am baile as bòidhche. Tha e faisg air trì mìle air fhad, air a shuidheachadh aig ceann Loch Erisort mu cheithir mìle deug amach á Steòrnabhagh. Ach ged a tha e fada cha mhór gu bheil leud idir ann.

Canaidh cuid de dhaoine nach eil facal air a bhruidhinn anns an àite so ach a’ Bheurla ach chan eil sin fìor idir. Tha a’ Bheurla aig a h-uile duine, ceart gu leòir, ach ’s i a’ Ghàidhlig a’ chiad chainnt aca agus mar sin ’s i as fheàrr le móran, ged chluinnear a’ Bheurla an sud ’s an so.

Chan fhaic mi gu bheil móran eadar-dhealachadh anns na daoine a’ bharrachd air daoine sam bith eile san eilean ged a chanas iad gur e daoine beaga, dubha a th’ air na Lochan. Saoilidh mi-fhéin gu bheil atharrachadh-seòrsa anns a h-uile àit’. Tha a’ chuid as motha, dhiubh am Bail-Ailein gu gasda, coibhneil ’nan tighean féin agus ma tha duine neo dhà air a’ chaochladh, mar a thubhairt Bean Dhòmhnaill Bhig nach maireann, “a h-uile duine ’na dhòigh fhéin ’s nach fheum e sin.”

Ach ma tha nì sam bith a ghlacas aire a’ choigrich anns a’ bhaile againn is e na th’ann de “ghillean,” eadar fichead agus ceithir-fichead bliadhna de aois. Ach tha iad cho dòigheil ’nan staid—neo cho fada ’nan ceann—is gu bheil iad a’ toirt air seann-chloinn-nighinn an àit’ a bhith a’ call an dòchais, ged nach fearasd sin.

Chan eil móran de na seann chleachdaidhean air an cumail suas an diugh ach tha seòrsa de thigh céilidh againn fhathast. Ach chan fhaod boireannach a dhol asteach air an dorus agus mar sin chan eil cothrom fios a bhith againn air na seanachaidhean aca, ma tha iad idir ann. Ach ged nach fhaigh sinn asteach a bhroinn an tigh-chéilidh so a dh’éisdeachd ri seanachaidhean an latha an diugh, tha sinn comasach, air an làimh eile, éisdeachd ri seanachaidhean an latha an dé.

Tha Ruairidh Dhomhnaill Mhàirtein, a bhuineas dhomh fhéin, ’na sheanachaidh anabarrach math. Tha cuimhne aige-san air na seann tighean-céilidh far an tàinig air a h-uile duine sgeul nas fheàrr na chéile innse, oidhche mu seach. Cha mhór nach do ghléidh esan cuimhne air a h-uile aon agus chan fhairich duine an oidhche dol seachad ’ga éisdeachd. Gu dearbha, bha an sgeul mu dheidhinn mar a chaidh Iain Ruadh, ogha do Dhòmhnall Cam, a bhàthadh air Loch Langabhat eadar an t-Eilean Dubh agus tìr, aige-san fada mus do nochd e anns a’ Ghazette, agus sheall e dhomh fhéin “Clach Beiti” far an do shuidh màthair Iain agus a rinn i an t-òran a tha a’ fosgladh le na facail:—

“Is daor a cheannaich mise an fhiadhachd
Rinn Iain moch Di-ciadainn
Air an eilean dubh riabhach
Rinn mo liathadh, ’s mo leòn.”

Ach is e an sgeul mu dheidhinn an eich-uisg as fheàrr a chòrdas rium fhéin. Cha mhór nach eil a h-uile duine am Bail-Ailein eòlach air an sgeul so agus innsidh duine sam bith mar a thàing an t-each-uisge amach a Loch Nighean Easabord an cruth gille òg. Shìn e a cheann ann an uchd nighinn òig a bha muigh a’ buachailleachd a’ chruidh. A réir eachdraidh, mhothaich ise an deidh greis gu robh gainmheach ’na fhalt. Dh’aithnich i gur e duine mi-nàdurrach a bh’ann agus theich i le a beatha. Ach mun robh i air a dhol amach á flanuis dhùisg an “gille” agus ghabh e as a déidh mar a bh’aige. Chunnaic e mu dheireadh nach fhaigheadh e greim oirre agus dìreach an uair a ràinig i an tigh dh’éigh e as a déidh:—

“Ibeadal ort, Abaideal ort,
Galair an eich odhair ort:
Galair nas miosa na luibhre
Is galair nas cruaidhe na’m bàs.
Tri làn na cuaiche duibhe
D’ fhuil do chridhe mu do chasan,
Is mu’n tig madainn Di-luain, ’s e an uaigh do leabaidh.”

Agus dìreach mar a thubhairt e, an uair a ràinig ise dhachaidh chuir i amach an fhuil agus an oidhche sin fhéin chaochail i.

Ged is bith a bheil facal de’n sgeul so fìor neo nach eil, is e sin mar a chuala mis’ i.

Còmhla ris an sgeul so, bidh mi an còmhnaidh a’ cuimhneachadh air dà fhear a bha a’ fuireach anns a’ bhaile againn bho chionn fhada, Dòmhnall Iain Bhàin agus Dòmhnall MacChuinn. Chaidh iad-san, là bha sud, amach a lorg chaorach ach an àite caoraich ’s e chunnaic iad each mór, geal—a bha air teicheadh dhachaidh as na Hearadh—ag éirigh amach a loch Langabhat. Ach is ann a shaoil iad-san gur e each-uisge a bh’ann agus tha cuimhne mhath fhathast air mar a shàth Dòmhnall MacChuinn Dòmhnall Iain Bhàin air a bheulaibh gus am falbhadh an t-each leis-san an toiseach. Ach cha leigeadh e-fhéin a leas. Mhothaich Dòmhnall Iain Bhàin gu robh crùidhean air an each so agus dh’éigh e àird a’ chlagainn “Na gabh eagal, a Dhòmhnaill. Tha saothair a’ ghobha air an each.”

Ma tha duine airson seann eachdraidh a’ bhaile a rannsachadh chan eil aige ach sealltainn ri ainmean nan cnoc, nan loch, ’s nan slag.

Tha e air a chumail amach gu bheil Loch Nighean Easabord, air ceann shìos a’ bhaile, air ainmeachadh as déidh nighean rìgh Lochlannach agus gun do theich i chun a so an deidh dhi craobhan nan eilean gu léir a chur ’nan teine. Ged is bith a bheil sin fìor neo a chaochladh, chithear an sin fhathast seann àraich tighe agus fheannagan ged nach do dh’fhuirich duine an sin a riamh bho is cuimhne le duine.

Air an aon dòigh, tha Loch Dhòmhnaill Bhig air ainmeachadh air duine chaidh a bhàthadh air an loch sin bho chionn fhada nan cian.

A’ coimhead sìos oirnne á beanntan na Pàirce tha Sìthean an Airgid far an deach, a réir móran dhaoine, airgead thoirt amach a soitheach-criche an à rìgh Teàlrach I agus a chur fo’n talamh ann

am broinn seiche dobhair-choin. Is iomadh duine a dhìrich a’ bheinn ud anns na làithean a dh’fhalbh ach innsidh Ruairidh Dhòmhnaill Mhàirtein dhuibh gun dubhairt Coinneach Odhar nach fhaigh duine lorg air an ulaidh so ach Tormod nan trì Thormoid. Feumaidh e bhith gu bheil tomhais de’n fhìrinn anns an sgeul so oir tha “làn seich an dobhair-choin” ’na athainn aig muinntir a’ bhaile gus an là an diugh.

Ach is ann dìreach feasgar a bhios muinntir Bhail-Ailein ag éisdeachd ri seanachaidhean. Air feadh an latha tha iad trang a’ fighe chlòimhtean agus ag obrachadh nan croitean, agus an uair a thig àm freagarrach na bliadhna theid gille treun an sud ’s an so, an teis-meadhon na h-oidhche, turus chun na Pàirce—có aig tha fios carson?

Tha oidhche-Shamhna air a cumail air an dara-là-deug de’n t-Samhuinn. Is e so oidhche nan clann-nighean agus chan fhaod na balaich gnothach a ghabhail ris ged is iomadh uair a tha a’ chloinn-nighean bhochd a’ faighinn an cruaidh fhortain airson an call a rinn na balaich a measg nan sneàp an oidhche sin. Mar is tric, tha an oidhche a’ dùnadh, agus uaireannan a’ fosgladh cuideachd, le sabaid eadar munntir am’ chinn shìos agus muinntir a’ chinn shuas mu dheighinn na tighean nan anns am bi iad a’ tadhal. A dh’aindeoin éigheachd nan cailleach an uair a tha a’ chlann-nighean a’ ruith nan tighean tha e coltach gum biodh iad fhéin air an dearbh dhol-amach ach an àite “gnog” modhail air an dorus, is ann a shadadh iad-san uighean amh uisge air na h-uinneagan.

Air Oidhche na Callainn cha chluinn duine e-fhéin a’ bruidhinn le balaich ag éigheach:—

“Tháinig mi gu modhail eòlach
An àm tòiseachadh na Callainn . . .
Cha leigeadh tu leas sin innse dhomh
Bha e ann bho linn mo sheanar . . .

Agus an dèidh dhaibh beagan fhaighinn, tòisichidh iad ag éigheachd, a’ leigeil fhaicinn duinn nach b’ e airgead a chleachd balaich na Callainn fhaighinn idir:—

“Gabhaidh sinn an t-aran gun an t-ìm,” agus mar sin air adhart. Chan eil aobhar dhomh-sa a chur sìos an so—tha fios aig a h-uile duine air co-dhiùbh.

Air oidhche toirt asteach na Bliadhna Uire tha an truaighe buileach a’ dol air a’ bhaile, mar is tric, bho cheann gu ceann deth. Bha am baile gu math sàmhach am bliadhna gus an tàinig oidhche Dhi-luain ach mu dheireadh na h-oidhche sin cha mhór gu robh “gille” anns an àite nach robh a’ mionnachadh gum biodh esan pòsda mun tigeadh an ath Bhliadhna Ur asteach. Agus mar sin, fàgaidh sinn Bail-Ailein an dràsda agus bliadhna bho’n diugh chì sinn dé an staid anns am bi an t-àit’ agus na daoine. Tha fìor eagal orm fhéin nach bi atharrachadh air thalamh ri fhaicinn ann.