An Sgathan

le CAILEAN MACCOINNICH

GHABH mi’n t-aithreachas; bha mi fhathast suas ri ceithir mìle o Dhrochaid an Daimh ’s a’ ghrian a’ sìor theannadh ri fàire. Beul a’ chomha-thràth ’s an anmoich, mi air rathad nach b’eòlach ’s an leabhar beag iùil agam ag ràdh nach robh caisteal, bothag no àirigh ri cois na slighe eadar Drochaid an Daimh agus Orradhail—am baile beag dùthchadh anns an do thadhail mi mu dheireadh. Bha mi eadar fuireach is falbh an Orradhail; bha tigh-òsda an sin a’ tairgse gach comhfhurtachd do fhear-siubhail an rathaid ach bha deòin agam gach mìle a b’urrainn mi a chur am dhéidh fhad ’s a mhaireadh solas an latha, agus shaoil leam nach b’euchd mhór coiseachd e an ath bhaile a bhuannachadh mun tuiteadh an oidhche.

Cha deach gnothaichean leam mar bha dùil; bhris an dà iall a bha glasadh na màileide móire air mo dhruim, agus chaill mi còrr is leth-uair ’gan càradh—an seòrsa càraidh a bh’ann. Cha do sguir mo thrioblaidean le sin. ’S gann a chuir mi mìle air mo chùl na thòisich tarunn air tighinn troimh bhonn mo bhròige direach fo’n òrdaig-mhóir ’s cha robh air ach stad a rithist ’s làmh a thoirt air grèasachd. Thug mi còrr math is leth-uair eile mun d’fhuair mi as an tarunn, ’s mi gun òrd, gun cheap gun inneal-tarruing de sheòrsa sam bith.

Chuir mi m’aghaidh air an rathad. Ach cha robh an t-astar a nis idir cho luath na cho aigeannach; bha ’chas troimh’n deachaidh an tarrunn a’ cur dragh orm ’s na h-éill air an d’rinn mi’n droch chàradh a’ rùsgadh gu h-olc air mo ghuaillean. Eadar iad, chaidh moille an loinn mo cheuma ’s rug an dorchadas orm ’s mi fhathast astar math o bhaile.

Bha mi crònan seann òrain leam féin ’s a’ toirt sùil an dràsda ’s a rithist air mo chùlaibh feuch am beireadh còmhdhail orm nuair mhothaich mi air mo làimh dheis, pìos bhàrr an rathaid, solus a bha anabarrach coltach ri deàlradh lòchrain troimh uinneag tighe. Chuir e iongnadh orm on bha mi làn chinnteach nach robh àite còmhnaidh idir air an astar so—co-dhiùbh a réir stiùiridh an leabhrain bhig, ’s cha d’fhuair mi riamh ceàrr e. Ach rinn mi air an t-solus agus thug beagan mhionaidean coiseachd mi thun an doruis.

Bha i car dorcha airson beachd dhòigheil a ghabhail air an tigh, ach dheanainn amach gur e togail de mheudachd cholach a bh’ann, ’s nuair a rinn mi mo shùilean ris an t-solus a bha deàrrsadh amach troimh an uinneig a b’fhaisge air an dorus, chithinn gu robh clàr mór crochte os cionn an àrd-doruis. Taigh-òsda, arsa mi féin ’s mi ’g éirigh air mo chorra-biod feuch an robh dealbh no sgrìobhadh air a’ bhòrd. Bha na siantan air an dath a thoirt dheth am badan, ach rinn mi mach bho dheireadh cruthachd eòin a ghabh rium mar ghèadh gu faca mi sgrìobhte fòidhe an t-ainm, ‘An Eala’. Làn chinnteach gur taigh-òsda bh’ann bhuail mi’n dorus gu farumach le mo dhòrn, is sheas mi air ais ceum; ach cha d’fhuair freagairt. Bhuail mi an dara turas le barrachd spuirt ’s dh’fheith mi greiseag ach cha d’fhosgail dorus ’s cha d’ghluais duine stigh. Bha m’fhoighidean a’ ruigh amach, ’s bha mi dol a theannadh air crògaireachd mun cuairt feuch am faighinn cnap cloiche ’bheireadh cnagadh ceart air an dorus, nuair thuit mo shùil air seann ghlag meirgeach an crochadh ri taobh na h-ursainne. Thug mi crathadh math air ’s chuir e suas stàirn chruaidh neo-cheòlmhor. Dh’fhosgladh an dorus cho luath ’s gur ann a thug mi clisgeadh asam; sheas fireannach àrd dorcha mu’m choinneamh ’s dh’amhairc e orm gun ghuth as a cheann mar gum biodh e eadar- ’a-chor co-dhiùbh a dh’iarradh e steach mi na dhùineadh e’n dorus ’nam aodann.

Mu dheireadh, “Dé tha thu ’g iarraidh?”

Bha mise cho aithghearr ris féin ’nam fhreagairt “Leaba ma tha i ann, ’s mur eil, àite sìnidh air an ùrlar gu latha.”

Rinn e osnadh, stad e car tiotain, ’s an sin— “Thig asteach; tha e glé anmoch ’s tha na searbhantan uile air a dhol a laighe ach chì mi dé ni mi riut.” Sheas e ’n dàrna taobh ’s ghabh mise steach. “An rathad so,” ars esan, a’ dol air thoiseach orm sìos trannsa chaol dhorcha anns nach robh a sholus ach na bha tighinn o’n lòchran mhùgach a bha e giùlain ’na làimh. Dh’fhosgail e dorus aig ceann na trannsa ’s chaidh sinn asteach do sheòmar beag anns an robh bun de theine fhathast beò air an teallaich. Tharruing e cathair ìosal na bu dlùithe air an teinntean ’s dh’iarr e orm suidhe. Chuir mi dhìom a’ mhaileid, shuidh mi, shìn mi uam mo chasan, taingeil an cothrom fhaotainn beagan de’n sgìos a leigeil dhìom. Dh’fhàg esan an seòmar gun

fhacal ’s ghabh mi’n cothrom barrail mo bhrògan fhuasgladh oir bha mo chasan anabarrach goirt, teth. ’S gann a bha mi air so a dhèanamh nuair a thill e ’giùlain air mèis mhóir aran is càise, beagan de fheòil fhuair agus stòp math leanna.

Chàirich e ’m biadh air mo bheulaibh, “Dean do shuipeir dheth mar is fheàrr a dh’fhaodas tu,” ars esan agus smid eile cha tainig thar a bhilean fhad ’s a bha mi ag itheadh. Chan e nach robh mi coma co-dhiùbh ’s an t-acras ’gam tholladh. Bha e ’na shuidhe air taobh eile an teine, uileann air a ghlùin, a smigeid an taic a làimhe agus a shùilean a’ sìor amharc a chridhe na grìosaich a bha nise teannadh ri fàs bàn, airsneulach air an teallach. Cha robh a choltas idir tlachdmhor, ’s chan e mhàin dubhachas a bha ri lorg ’na ìomhaigh; bha faireachadh agam gu robh nì air choreigin eile ann nach b’urrainn domh briathran a chur air.

Chuir mi crìoch air an t-suipeir stuama so ’s dh’éirich mi am sheasamh a’ sìneadh uam mo làmhan, a’ cur an céill gun fhacal a ràdh gu robh mi deas son na leapa. Thog e coinnleir o thaobh an teine ’s chuir e solus ris a’ bhun coinnle a bh’ann. “Mar so,” ars esan, a’ fàgail an t-seòmair ’s a’ tionndadh suas staidhir chas mu thrian na slighe sìos an trannsa. Lean mi gun fhacal agus threòraich e mi, tha mi ’m beachd, gu fìor mhullach an tighe. Dh’fhosgladh dorus ìosal, sheas e air ais gu mise a leigeil asteach; chuir e ’n coinnleir am làimh, ag ràdh, “So do sheòmar; tha eagal orm nach eil e ach fuaraidh o nach robh teine ann o chionn greise, ach dh’fhaodadh e bhith na bu mhiosa: oidhche mhath leat!” Mun d’fhuair mi freagairt thionndaidh e air falbh ’s ghabh e sìos an staidhir.”

Chrom mi mo cheann ’s chaidh mi steach. Cha robh solus na coinnle ach fann, ach rinn mi mach gur ann air fìor mhullach an tighe bha seòmar, dìreach fo na cabair. Bha coltas na h-aoise air gach nì a bh’ann, o na ballaìchean duanaidh, còmhdaichte le pàipeirean bh’air an dath a chall gu brat-ùrlar riobach, crìon a bha uaireigin air dhath uaine. Ach bha leaba ’g amharc glan comhfhurtail, anart geal air na cluasagan ’s na plaidichean air am filleadh sìos gu snasail. Bòrd beag ri taobh na leapa, cathair mhór làimh ris an àite teine agus seòrsa de chiste àrd dharaich fo’n uinneig, ’s iad uile feumach air làmh ghlanaidh a thoirt orra. Sin àirneis an t-seòmair gu h-iomlan, ach sgàthan mór a bha’n crochadh os cionn an t-simileir. A nis ged rinn mi iomradh air gach ball eile san t-seòmar air thoseach air an sgathan na bi smuaineachadh gur e an ni mu dheireadh do’n tug mi ’n aire. ’S e ’n fhirinn gur e ’n sgàthan a’ chiad rud a ghlac mo shùil nuair chaidh mi steach air an dorus.

Faodaidh gur e nì a tharruing m’aire dha ionnsaigh cho luath a’ mheud a bh’ann; chanainn gu robh e co-dhiùbh mu thrì troighean air leud agus còrr is dà throigh air àirde—sgàthan anabarrach mór airson seòmair cho beag, ìosal. Bha céis eireachdail de dharach lìomhta mu thimcheall na gloine, obair làimhe an fhìor fhear-céirde, ’s ma bha an còrr de’n àirneis fo bhrat duslaich cha robh smùirnean air a’ bhall so. Mas e meud a’ sgàthain a ghlac m’aire an toiseach, ’s e dath iongantach na gloine a chùm mi am sheasamh a’ geur amharc

air fada an deidh dhomh beachd a ghabhail air gach nì eile bh’air àruinn an t-seòmair.

Nam biodh e comasach dhomh a dhìochuimhneachadh gur sgàthan a bh’ann ’s toirt a chreidsinn orm féin gur ann troimh uinneig a bha mi coimhead, chanainn gur ann air aghaidh a’ chuain a bha mi sealltainn. Bha dath na gloine mar throm ghorm na mara agus ’s e bha toirt an tuillidh nàdurrachd d’a dreach gu robh long fo làn sheòl air a tarruing gu h-ealanta, snasail air a’ ghloine. Cha mhór nach saoilinn, mar a b’fhaide bha mo shùil air an sgàthan, gu robh am bàta a’ tulgadh gu socair ’s a siùil a’ bòchdadh ris an t-soirbheas.

Ach bha mi sgìth; ar leam gum b’amaideach an cosnadh dhomh ’bhith am sheasamh ann an seòmar fuar, aoignidh am marbhann na h-oidhche a’ coimhead air seann sgàthan. Bha choinneal a’ cnàmh, ’s is gann gu robh de sholus innte na cheadaich dhomh m’aodach a chur dhìom ’s mi fhéin a shìneadh sa’ leabaidh mun deach i as. ’S gann bha mo cheann air a’ chluasaig nuair bha mi am shuain.

Dhùisg mi cho luath sin: dé ’n ùine a bha mi am chadal chan fhios domh, ach nuair dh’fhosgail mi mo shùilean bha an seòmar dubh dorcha. “ ’S éiginn gu bheil e fada o’n latha fhathast,” arsa mise rium féin ’s mi sìneadh amach mo làimhe air tòir an uaireadair a chuir mi air a’ bhòrd ri taobh na leapa. Sin dìrich nuair a thuit mo shùil air an sgàthan. Dhìochuimhnich mi mu’n uaireadair.

Bha ’sgàthan a’ toirt leis balla an t-seòmair uile—co-dhiùbh cha robh nì ri fhaicinn ach e fhéin. Chan e mhàin a nis gu robh fiamh na mara na bu chomharraichte air ach bha aghaidh a’ tarruing ’s a’ sìneadh le gluasad tonnan a’ chuain. “Droch aisling,” arsa mise ’g éirigh air m’uileann. ’S an sin dh’fhairich mi a’ chiad ghluasad; thòisich an leabaidh a’ tulgadh, sìos is suas, suas is sìos an co-chòrdadh ri gluasad a’ bhàta a bha nis a’ laighe ’s ag éirigh ri séideadh gaoithe ’s ri luasgann thonn.

Thug mi crathadh orm féin, ’s mi ’n dùil gur bruaillean truim-laighe bh’ann; ach bha mi am sheallt’ dùisg, cha robh teagamh sa’ ghnothaich. Dhùin mi mo shùilean gu teann ’s dh’fhosgail mi rithist iad feuch am falbhadh an tannasg mì-nàdurra, ach atharrachadh cha robh ann. Co-dhiùbh shaoil leam nach robh an toiseach, gus an do shìn mi mach mo làmh gu gréim a ghabhail air ni-eigin ’s mi air mo chrathadh gu h-olc o thaobh gu taobh. Gur e ròp fliuch air an d’amais mo ghréim agus aig a’ cheairt mhionaid shoilleirich i. Ach b’e sin an soilleireachadh! Leabaidh na seòmar cha robh ri’m faicinn, ’s bha mise air bòrd bàta ’s gréim bàis agam air àradh ròpa bha sìneadh gu bàrr a’ chroinn. Chan urrainn dhomh a ràdh gu robh eagal orm roimhe seo, cho mì-nàdurra ’s ga robh na thachair dhomh; ach mur robh, bha a nis! Bha ’m bàta an cunnart a bhith dhìth mur toirte h-aodach uaipe gun dàil, agus thuig mi ’n suidheachadh am prioba na sùla; cha robh dh’eòlas marachd agamsa na cheangladh ceann air sgoth bhig aon siùil ach san ghàbhadh so bha mi mach air an t-slait còmhla ri càch. Gach uair a laigheadh an long an amar fairge ’s anail na stoirme a’ fiaradh a cuid chrann cha mhór nach bàrr na slaite a’ tomadh sa’ mhuir.

Bha dithis sheòladairean na b’fhaide muigh air an t-slait na mise

’s iad le chéile trang a’ tarruing ’s a’ snaimeadh mar bha mi féin. Dh’innse na fìrinn’ bha mi cho dìon an sàs nach robh ùine agam coimhead orra gus an do ghlaodh fear dhiubh mar gum biodh e ’na éiginn. Thog mi mo shùil ’s chunna mi am fear a bh’air fìor bhàrr na slaite a’ togail a dhà làimhe ’s a’ tuiteam an comhar a chùil do’n fhairge. A nis cha chuireadh call de’n t-seòrsa, truagh ’s ga robh e, iongnadh orm san t-suidheachadh chunnartach a bh’ann, ach chlisg mi nuair thug mi fainear gu robh am fear a b’fhaisge air e fhéin sìnte mach gu ceann na slaite, aon làmh an greim agus sgian fhosgailte san t’éile.

Thug esan sùil aithghearr thar a ghuaille, ’s cha dìochuimhnich mi feasd cruthachd aodainn nuair mhothaich e gu faca mise dé thachair. Mar an cat thionndaidh e air an t-slait agus rinn e orm, an sgian ’na làimh agus am bàs ’na shùil ’s ged bha ìomhaigh air a snìomh le feirg ’s le fuath dh’aithnich mi e san uair sin. ’S e fear an taigh-òsda a bha teannadh orm, ’s cha robh an teagamh bu lugha agam nach e cur as domh a bha ’na rùn. Cha do ràinig a bhuille mise riamh; stad e letheach slighe, thuit an sgian as a làimh agus chòmhdaich e shùilean le làmhan. Ged a b’àrd toirm na gaoithe ’s nan tonn shaoil leam gun cuala mi an osnadh a rinn e.

Leis an fhaochadh a fhuair mi ’s ann a thainig mar gum biodh neul orm ’s nuair chaidh sin seachad, dh’fhosgail mise mo shùilean ’s mi ’nam shìneadh an leabaidh an taigh-òsda, grian na maidne a’ deàlradh asteach air uinneig mo sheòmair ’s an sgàthan mór croichte air a’ bhalla mu m’ choinneamh. Eadhon an solus an latha bha dath a’ chuain air a’ ghloine ach bha’n long socair gun ghluasad air aghaidh mar a dh’fhàg làmh an fhir-tharruing i.

“Aisling cho olc ’s a bh’agam riamh,” arsa mise a’ truiseadh mo mheuran troimh mo ghruaig, cleachdadh tha agam daonnan an deidh dùsgaidh. Thainig stad orm. Bha m’fhalt ’s m’aodann bog fliuch, bha fàile cobhar na mara ’nam chuinneanan ’s blas a’ mhearail saillte air mo bhilean. Dh’éirich mi ’s thòsich mi ri cur orm an cabhaig, a’ bòideachadh nach blaisinn biadh ’s nach deanainn an tuilleadh moille fo chabair na fàrdaich so. A dh’aindeoin m’oidhirp air mo shùil a chumail air falbh o’n sgàthan bha ni-eigin a’ tarruing m’àire chuige, ’s fhad ’s bhiodh mo shùil dheth cha mhór nach tugainn mo mhionnan gun cluinninn diasgann nam ball ’s crathadh nan seòl air a’ bhàta mhallaichte ud. Chan ann aon uair a thainig e fodham am brod-griasaich a thogail agus spealgan a dheanamh dheth; ach bhac mi an togradh cho làidir ’s gan robh e strì ’nam inntinn.

Dh’fhàg mi an tigh gu sàmhach fiata agus thug mi druim an rathaid orm, taingeil a bhith amach as.

. .. .. .. .. . ..

Lìon am bodach a phìob ’s las e i gu faicealach. “An tà a charaid” ars esan, “chan eil na tighean-òsda cho pailt ’s a bhà iad. Ma tha d’aghaidh an ear chan eil tigh-òsda nas fhaisge ort na Orradhail.” Bha sinn ’nar suidhe air beulaibh “An Iasgair” an Drochaid an Daimh ’s bha mi gu seòlta a’ ceasnachadh a’ bhodaich mu’n choimh-

earsnachd. “ ’S gu dé mu ’n Eala? ”, arsa mise a’ toirt sùil air gu neochiontach.

“ ‘An Eala’ ”, ars esan, ag amharc orm gu geur, “Chan eil annad ach coigreach sa’ cheàrna so?” “Cha robh mi riamh roimhe an rathad,” fhreagair mi, “ach shaoil leam gun do leugh mi mu’n tigh-osda sin uaireigin”.

“Tha còrr is leth-cheud bliadhna on chaidh ‘An Eala’ ’na theine— ’s bha e cho math, ma dh’fhaoidte. Bha e dol sìos an leathad, co-dhiùbh, ’s cha robh sin mar iongnadh; nuair a dh’fhalbh Màili sguir daoine ’ga thadhal. Cha robh anns an òsdair fhéin ach duine fuar neogheanail, ’s chaidh e uaithe buileach an deidh a bhean a chall. Gnothaich neònach cuideachd, bàs a’ bhoireannaich sin.”

“Dé bha cho neònach mu’n ghnothach?” arsa mi féin, a’ smèideadh ris an òsdair stòp leanna chur air beulaibh a’ bhodaich.

“An tà,” ars esan, “ ’S e th’ann ach naidheachd fhada, ’s chan eil móran mun cuairt so aig a bheil cuimhne air a’ chùis ach mi féin. Bheil thu faicinn, nuair a chaochail athair is màthair Màili, thuit an tigh-òsda ’s cuid a h-athar uile oirre. Chùm i an t-àite dol gu ciatach, ’s mar bha dual bhiodh móran de dhaoin’ òga as gach ceàrna mun cuairt a’ tadhal oirre—bha Màili bòidheach ’s bha i beartach.

“A réir gach coltais bha dithis àraidh ann do’n robh toil aice thar chàich—seòladairean a bh’annta le chéile, ach b’e beachd an àite uile gur e am fear a b’òige dhiubh a roghnaicheadh i air a’ cheann mu dheireadh. Bha’n dithis air an aon bhàta ’s bha iad ’nan deagh chompanaich a dh’aindeoin Màili. Ach mar bha san dàn, chailleadh rogha Màili ann an stoirm aig muir, ’s nuair a thill am fear eile ghabh i e—an t-seann sgeulachd!

“Chan eil teagamh nach robh iad a’ còrdadh math gu leòir, ’s gu dearbha cha b’urrainn i ràdh nach robh e math dhi. Cha robh nì a b’annasaiche na chéile a ghabhadh lorg thall na bhos nach toirte dhachaidh chuice nuair dh’fhalbhadh e air chuairt. Ach turus dhe na tursan thug e dhachaidh chuice as an Eadailt sgàthan, ’s cha robh Màili an nì ceudna riamh tuilleadh.” Stad am bodach, ’s chaidh crith fhuar troimheam.

“Chunna mise an sgàthan” ars esan, “ ’s cha robh dhìth air a bhith briagha; gloine ann air dhath a’ chuain agus long fo sheòl air a dealbh oirre, cho nàdurra ’s gun canadh tu gum bu chòir dhi gluasad. O’n latha thainig an sgàthan asteach air dorus an tigh-òsda dh’atharraich Màili; chuir na h-uile umhail oirre. Beag air bheag chlaon i air falbh o fear ’s bho dheireadh, mar bha fhios aig an àite uile, bha i cur seachad a’ chuid bu mhotha de h-ùine ann an seòmar beag shuas fo na cabair—i fhéin ’s an sgàthan. Sin far an d’fhuaras marbh i aon mhadainn.”

“Marbh”, arsa mise, “Dé thainig ceàrr? ”.

Sheall am bodach orm mar nach robh e uile gu léir cinnteach an canadh e an còrr. Ach chùm e roimhe, “Sin an rud a b’iongantaiche mu’n chùis, ’s ged tha mise dol g’a innse dhut chan eil mi cinnteach gun creid thu smid dhe; bha Màili ’na laighe air an ùrlar, a làmhan mun cuairt air an sgàthan, bàite.”

“Bàite”, arsa mi féin fo m’anail, agus ris a’ bhodach, “Bàite, an seòmar tighe, tri-fichead mìle o’n chuan! Bheil thu cinnteach

as a sin?” “Cho cinnteach ’s gu faca mi féin an corp, an t-aodach ’s a’ ghruag bog fliuch le sàl na mara. A bhàrr air sin thubhairt an dotair gur ann bàite bha i. Mar dh’fhaodas tu thuigsinn bha cùirt lagha ann, cuid a’ cumail amach gun deach a corp a thoirt dhachaidh o’n chladach an deidh dhi bhith air a bàthadh. Ach thog triùir de na searbhantan fianais gu fac iadsan i dol do’n t-seòmar mu leth-uair mun d’fhuaras i agus as eugmhais tuillidh dearbhaidh chaidh an gnothach bàs.”

“Dé mu’n sgàthan? ,” dh’fhoighnich mi.

“Tha cuid ag ràdh gun do thiodhlaic an t-òsdair e ann an seileir an tighe ach, ge bith dé dh’éirich dha chan fhaca duine riamh tuilleadh e. Chaidh an taigh-òsda ’na theine mu bhliadhna na dhà an deidh sin, ’s loisgeadh e fhéin gu bàs anns an dearbh sheòmar san d’fhuaradh a mhnaoi. Gnothach bochd, ach ’s fhada o chaidh e air dhìochuimhn—mar theid sinn uile.”

Dh’éirich am bodach, thug e taing dhomh, ’s dh’fhàg e latha math agam.

Chaith mi ’n latha ’n dé uile siubhal na dùthchadh eadar Orradhail agus Drochaid an Daimh ach tigh no àite còmhnaidh de ghnè sam bith cha d’fhuair mi air an astar. Tha leabhar beag agam ceart, agus tha h-uile coltas gu robh barrachd fìrinn’ an sgeul a’ bhodaich na bha fhios aige fhéin air. ’S e mo bheachd nach tuig sinn gu bràth dìomhaireachd tìm; tha crìochan air comas breithneachaidh mhic an duine, ach tha amharus math agamsa dé bha Màili a’ faicinn san sgàthan.

[Sanas]