NA h-EILTHIRICH
le Catrìona NicNèill

Bho chionn ghoirid is mi a’ coimhead airson rudeigin ann an drabhair nach b’ àbhaist dhomh a bhith fosgladh, thàinig mi tarsainn air pasgan beag de sheann dealbhannan nach robh cuimhne agam a bhith agam.

Shuidh mi sìos a choimhead orra agus cha b’ fhada gus an robh mi, ’nam chuimhne, air ais anns an sgoil agus, air latha àraid nach dìochuimhnich mi, bha sinn air a’ chidhe am Bàgh a’ Chaisteil is sinn a’ fàgail beannachd aig ar càirdean ’s ar luchd-eòlais a bha falbh gu beatha ás ùr a dhèanamh ann an Canada.

Bha iad air bòrd a’ bhàta-aisig a bha gus an toirt a dh’ ionnsaigh a luingeis mhòir, am Marloch, a bha feitheamh taobh a-muigh a’ Bhàigh, oir bha i ro mhòr airson faighinn a-staigh.

Mar tha fios againn uile chan eil ach truas is gainne fad ùine mhòr ás dèidh gach cogadh, agus bha seo bliadhnaichean ás dèidh a’ chiad chogaidh mhòir, 1914-18. Bha na fir, a b’ àbhaist a bhith aig an iasgach, fhathast gun chothrom tilleadh gus an iasgaich oir bha na bàtaichean is na lìn aca ann an droch staid, an dèidh iad a bhith ’nan laighe a’ grotadh fad cheithir bliadhna. Cha robh a-nis cothrom aig na daoine air cosnadh fhaighinn a bheireadh dhaibh airgead airson an càradh, is cha tug an Riaghaltas – a bha cho taingeil dhaibh fad bhliadhnaichean a’ chogaidh, ma b’ fhìor – dhaibh ach suarachas bheag airgid nach rachadh thall na bhos.

Bha an t-eilean a’ caoidh nam fear òga, a chaidh an call air muir ’s air tìr, agus gu h-àraid, bha sinne ag ionndrain Chaluim, an gille òg laghach a b’ àbhaist a bhith coimhead ás dèidh nan caorach againn. Chaidh a bhàthadh mus d’ fhuair e fàs suas.

Bha mo dhithis bhràithrean fhèin ro òg airson an togail dhan chogadh, ach bha am fear a b’ òige ’na ghille na teileagraf, a’ dol mun cuairt an eilein air chois, a h-uile latha, gus an robh e cho sgìth ’s a ghabhadh e bhith. Cha robh a leithid de rud ri baidhsagail comasach dha fhaighinn air an àm.

Bha an aon a b’ aosda ag obair na croite, mar a bha sinn uile mar a b’ fheàrr a b’ urrainn dhuinn. Bha sinn fortanach san dòigh sin oir bha gu leòr gun fearann idir, ach aig an aon àm dh’ fheumadh

sinn sìol bhuntàta agus coirce a cheannach gus a chur, airson an teaghlaich, an crodh ’s na cearcan, agus gun dìochchuimhn air Sally, ar deagh chù-chaorach, a bheathachadh.

Bha againn ri dhol don tràigh airson todhar a bhuain ’s a thoirt thun na croite airson leasachadh an talamh. Bha feamainn, ás gach seòrsa, cho glan, cha ghabhadh na b’ fheàrr fhaighinn.

Chan fheumadh neach a bhith acrach is maorach san tràigh, a bharrachd. B’ e sin agus duileasg a bhiadhaich mise ’s mo sheòrsa nuair a bha sinn òg. Cha e idir miliseagan mar a tha aig clann an-diugh.

Bha bàta beag aig mo bhràithrean is rachadh iad a-mach a dh’ iasgach a h-uile cothrom a gheibheadh iad, agus riaraicheadh iad an t-iasg air na nàbaidhean mar an teaghlach fhèin. Chan iarradh iad na b’ fheàrr na bhith mach leis a’ bhàta bheag. Dh’ fheumadh sinn mòine a ghearradh cuideachd, airson connadh, is a dhol latha ás dèidh latha ga tionndadh ’s ga cruachadh, nuair bhiodh i tioram, ’s an uair sin a tarraing dhachaigh. Cha robh mòran ùine againn airson saorsa ach bha sinn toilichte nar staid.

Cha d’ fhuair m’ athair ach obair a’ bristeadh chlachan airson dèanamh rathad-mòr, agus rinn e sin gu dìcheallach gus an deach

[Dealbh]
Na h-eilthirich a bha falbh do Chanada á Barraigh. Catrìona (air an taobh cheart) b’ i mo nàbaidh.

spealg den chloich ’na shùil, is chaidh e tro chràdh a bha uabhasach gus na chaill e a fhradharc innte gu buileach. An dèidh sin is uile thill e ris an iasgach a-rithist nuair a fhuair iad am bàta ’s na lìn air dòigh.

Chaidh an dithis ghillean gu muir ás dèidh a’ chogaidh, air luingeas-bathair, ach cha do fhreagair a’ mhuir air an fhear a b’ aosda. Fhuair e obair anns a’ Ghàrradh Iarainn (mar a theireadh iad ris), far an d’ fhuair e a dhroch dhochann nuair a thuit an àrd-ùrlar air an robh e fhèin agus am fear a bha ag obair còmhla ris ’nan seasamh.

Is ann an uair a bha a h-uile rud cho ìosal ’s a ghabhadh e bhith a thàinig riochdaire bhon Riaghaltas ann an Canada ag iarraidh dhaoine agus an teaghlaichean airson tighinn do Chanada, far am faigheadh iad obair agus dachaighean gu am miann. Is e comas uabhasach math a bha seo, agus bhon a bha eòlas aig muinntir an eilein air an duine seo thug iad a h-uile creideas dha na geallaidhean a thu e dhaibh.

Ged a bha e duilich a’ fàgail an eilein, chuireadh an dòchas ’nan inntinn gum faigheadh an òigridh an cothrom nach faigheadh iad gu sìorraidh na b’ fheàrr, agus chaidh gu leòr aca a chur sìos an ainm airson falbh.

Bha mo phàrantan fhèin deònach an cothrom a ghabhail, ach dh’ fhàgadh sin mo sheanmhair ’na h-aonaran is cha dùraigeadh iad sin a dhèanamh.

Bha e math gu leòr a bhith bruidhinn air falbh, ach nuair a thàinig an t-àm ’s a thuig iad nach fhaiceadh iad a chèile tuilleadh bha na deòir ann an sùilean cuid mhòr aca. Thubhairt a charaid rim bhràthair, “Ma thèid gu math leinn sgrìobhaidh mi thugad ga innse dhut ach mura tèid cha sgrìobh mi idir is bidh fios agad nach eil gnothaichean cho math ’s a ghealladh dhuinn.” Bha fios aig mo bhràthair gun cumadh e fhacal, agus nuair nach tàinig litir fad mìosan de dh’ ùine thuig e nach robh gnothaichean mar bu chòir dhaibh.

Thàinig an sin naidheachdan nach robh anns na geallaidhean ach breugan gus a mealladh – nach robh dachaighean no obair a’ feitheamh orra. Gun deach an cur ann an àite neo-bhuan car ùine gus an rachadh dachaighean a thogail, is an obair a thairgeadh dhaibh ’s e bhith geàrradh sìos chraobhan, rud nach robh eòlas aig gin aca air.

Am beagan a bh’ ann an cothrom tilleadh air ais, thill iad dhachaigh, ach a’ chuid mhòr aca b’ fheudar dhaibh cur suas leis, ach troimh na bliadhnachan, is a’ chlann a’ fàs suas, fhuair iad air adhart. Fhuair iad dachaighean is obair agus sheall iad an stuth a

bha annta. Tha iomadh àite le ainm Gaidhealach feadh na dùthchadh a-nis.

Bha seann duine còir ag ionndrain a bhràthar ’s a theaghlaich nuair a dh’ fhalbh iad do Chanada. Bha e ann an droch shlàinte ’s e air fhàgail leis fhèin. Rinn e òran tiamhaidh dha na h-eilthirich a ruigeadh an cridhe bu chruaidhe. Chaidh an t-òran fhoillseachadh, tha fios ’am, is b’ fheàrr leam gum faighinn copaidh dheth.

Fhuair mi eòlas air Dòmhnall MacFhionghuin (Dòmhnall Iain Mhòir) nuair a bhithin a’ dol air chèilidh air mo dheagh bhana-charaid, Màiri Nic Ghill Eathain. Bha ise cho coibhneil ’na nàdur is bha i a’ tuigsinn aonranachd. Le cinnte cha robh neach a bha eòlach air nach iarradh a bhith ’na chuideachd. Dh’ innseadh e naidheachd is sgeulachd cho math ’s gun rachadh an t-àm seachad cho luath ’s nach robh sinn a’ faireachdainn na h-ùine dol seachad.

Nuair a thiginn a-staigh air doras Màiri, chanadh e “A-nis bhon ’s tu fhèin a th’ ann innsidh mi sgeulachd, agus dhèanadh e sin – agus ’s ann dha fhèin a b’ aithne sin. Nuair thigeadh an t-àm dhòmhsa dhol dhachaigh, is gun a sgeulachd ullamh, chanadh e “Coma leat, innsidh mi an còrr dhith an ath-oidhche”. Cinnteach gu leòr leanadh e air, bhon fhacal mu dheireadh a’ chiad oidhche. Bha cuimhne uabhasach math aige.

Tha iomadh bliadhna bhon àm sin. Dh’ eug Dòmhnall bochd is chaidh Màiri a dh’ fhuireach a Ghlaschu le teaghlach. An uair mu dheireadh a chunnaic mi i bha mi air mo rathad do Shasann a dhèanamh mo dhachaigh ann lem theaghlach fhèin. Bhon a dh’ eug mo phàrantan cha robh reusan againn air fanail air an eilean. Thadhail mi air Màiri agus bha a fàilte cho blàth ’s a bha e riamh. Thug e toileachadh mòr dhomh a faicinn a-rithist. Gu luath bha biadh aur a’ bhòrd is bha sinn a’ cuimhneachadh air na seann làithean nach tèid air dìochuimhn gu sìorraidh.

Tha còig bliadhna deug thar fhichead bhon àm sin. Chuala mi, le duilicheas mòr, nuair a dh’ eug mo bhana-charaid choibhneil. Tha mise an seo, leam fhìn, bhon a thog mo mhic bhon dachaigh, ach chì mi fhathast iad bho àm gu àm, agus mo thriùir oghachan, ged tha iadsan nas fhaide bhuam.

Chan eil dad coltach ri saorsa na h-òige agus cha teid dìochuimhn orm an toileachadh a bh’ ann dhuinn a’ cluinntinn fuaim na pìob-mhòir a’ tighinn ás an talla bheag iarainn air oidhche bhiodh dannsa innte. Ghriosadh sinn oimn a-nuas am bruthach. Bhiodh pìobaire agus mo bhràthair fhèin leis a’ bhocsa-ciùil, mu seach, a’ cluichd airson nan dannsaichean a tha nis air dìochuimhne aig an òigridh. Bha iad brèagha ri faicinn agus dh’

fheumadh sinn an ionnsachadh, chan ann mar tha an-diugh, a’ gluasad mun cuairt mar a thogras iad. Bha‘Scotch Reel’, ‘Lancers’, ‘Strip the Willow’, ‘Quadrilles’agus tòrr eile a’ cur blàths oirnn air cho fuar ’s gum biodh an t-sìde.

Bhiodh dealbh-chluichean gan sealltainn cuideachd agus rachte leotha dha na tallachan eile feadh an eilein, ás dèidh talla Bhàgh a’ Chaisteil. Gun teagamh bhiodh cèilidhean aca cuideachd bho àm gu àm san talla agus ’nan taighean fhèin. Bha daoine na bu chuideachdail ri chèile aig an àm ud. Bheireadh na mnathan an cuid fighe leotha is rachadh iad air chèilidh air a nàbaidh. Bhiodh iad a’ cuideachadh a chèile san dòigh sin mar nach eil a’ tachairt an-diugh.

Ach, co-dhiù, tha ’n t-àm agamsa mo sgeul a thoirt gu crìch. Nach beag dùil a bh’ agam, nuair a dh’ fhosgail mi an drabhair agus a thug mi mach na dealbhannan, gun dùisgeadh e cuimhneachain dhomh air gnothaichean a bha air a dhol air dìochuimhne fad tòrr bhliadhnachan. Ach tha mi toilichte ás a sin, oir thug e air ais mi, fad greise, gu ’n àm, nuair a bha mi òg, agus is e saoghal eile a bh’ ann.

[Sanas]

Smuain is Cuimhne (5)
(air saor-làithean)
le Dòmhnall Iain MacIomhair

Turas

Bhuineadh mo mhàthair do Chirceabost an eilean Bheàrnaraigh Leòdhais. Gach samhradh nuair bha mise agus mo phiuthar òg, bhiodh an teaghlach a’ dol gu Circeabost airson ar saor-làithean. Am bitheantas, bha sinn grùnn sheachdainean an Circeabost – caochladh ùine bho bhliadhna gu bliadhna, ach chan eil mi a’ smaoineachadh gun mhair ar saor-làithean uair sam bith na bu lugha na ceala-deug.

Bhiodh sinn a’ dol gu seann dachaigh mo mhàthar. Chaochail mo sheanmhair còrr air bliadhna mus do rugadh mise, ’s mar sin cha b’ aithne dhomh a-riamh i. Bha gach neach a bha eòlach oirre ag ràdh gur e boireannach càirdeil, toilichte a bha innte. Agus, bho sheann dhealbhan, b’ e sin a coltas. Is ann gu math mì-dheimhinn a tha mo chuimhne air mo sheanair an Circeabost. Tha cuimhne agam e bhith ann, ach chan eil cuimhne mhionaideach agam air mar dhuine. Le sin tha mo chuimhne air saor-làithean an Circeabost san fharsaingeachd ceangailte ris an àm san robh bràthair agus piuthar mo mhàthar a’ còmhnaidh san taigh aig Aireamh 4. Bha àite gu leòr ann dhuinn uile, agus chòrd gach mionaid ruinn.

’B ann air bhana a bhiodh sinn a’ siubhal bho Loch Croistean gu Iarsiadar, le gin-math bho nàbaidh ás Na Bàigh – cha b’ urrainn dhuinn càr a thoirt a Bheàrnaraigh, oir aig an àm cha robh drochaid ann. Agus eadhon rè nam bliadhnaichean sin a bha gu mòr saor bho olc, cha robh e glic càr fhàgail an Iarsiadar fad cheala-deug no na b’ fhaide. Nuair ràinig sinn Iarsiadar, bha ar bagaichean air an cur ann an geòla fhosgailte fa chomhair an turais ghoirid thairis air a’ Chuan Siar. B’ e gu dearbha An Cuan Siar a bha eadar Beàrnaraigh agus mòr-thìr Leòdhais.

Bhuineadh a’ gheòla do fhear air an robh “Suilidh” mar fhar-ainm, agus gu dearbha cha robh fios agam a-riamh air ainm ceart an duine. Agus gu cinnteach b’ aithne dha a’ gheòla a

luchdachadh, agus cha b’ ann aon uair a smaoinich mi gu faodadh unnsa eile de chudrom seann shràbh an t-seanfhacail a riochdachadh. Cha do thachair sin, oir cha deach an t-unnsa a bharrachd a chur ris an luchd.

Nuair ràinig sinn taobh thall a’ chuain an ceann deich mionaidean no mar sin (càite bheil Concorde a-nise?) bhiodh bhana gar togail ’s gar toirt gu Circeabost. Ach cha robh cho fada ri taigh bràthair mo mhàthar, oir cha robh an earrann mu dheireadh den rathad, ma b’ airidh e air an ainm, freagarrach airson càraichean a ghiùlan. Fhuair sinn cho fada ri Crois an Rathaid, agus thug sinn leinn ar bagaichean nar làmhan airson a’ chòrr den t-slighe, mu leth mhìle no mar sin. Ach b’ fhiach e an t-saothair. Bha smuaintean mu dhà sheachdain no barrachd ann an Circeabost ’nam misneachd gu leòr do neach sam bith a bha eòlach air an àite.

Còmhdhail

Cha robh mòran charbadan am Beàrnaraigh aig an àm ud, agus b’ fheudar do charbadan a dheidheadh chun an eilein a bhith air an aiseag le batà rudeigin na bu mhotha na geòla Shuilidh. Bha càr aig a’ bhanaltram, agus tuigidh neach carson, agus aig an dotair, Bha an dotair stèidhichte am Miabhag an Uig, agus dh’fheumadh e càr eile airson siubhal am Beàrnaraigh. Saoilidh mi gun robh comasan lèigh-lann aige am Beàrnaraigh a h-uile Diciadain, ach, nan robh an èiginn ann, bha obair a’ ciallachadh gum faodaist iarraidh a-mach mar a bha fìor a thaobh a’ chòrr de Uig. Bha coimhearsnachd fharsaing aige.

Bha carbad no dhà eile ann. Bha bùth-siubhail ann, agus bha làraidh aig an fhear leis an robh i air mòr-thìr Leòdhais. Bha a’ chuibhreann ud den Chuan Siar a’ ciallachadh gum feumadh daoine coimhead romhpa agus dèanamh da rèir.

An càr falaichte

Tha cuimhne agam air aon chàr sònraichte ann am Beàrnaraigh. ’S dòcha nach eil sin buileach fìor, oir chan fhaca mi dheth ach na seallaidhean bu shuaraiche tro sgàinidhean ann an dòras garaidse. B’ e fìor sheann chàr a bha ann. Chan eil beachd sam bith agam dè an seòrsa a bha ann, ged bhithinn ag aisling bhon uair sin mu Isotta Fraschini no mu Delage no eadhon mu De Soto no mu rudan eile, ach b’ e dath dorch a bha air, mar bha san fhasan aig an àm. Bhuineadh e do cheannaiche ann an Circeabost, air an robh Nial Alasdair, agus cha chuimhne leam a-riamh esan fhaicinn ga dhràibheadh. Model T? Is cinnteach nach b’ e. Vauxhall 30/98? Cha

b’ e a bharrachd.

Bha a’ gharaids eadar Crois an Rathaid agus taigh bràthair mo mhàthar. Bhiodh adhbhar againne mar chloinn a dhol gu Crois an Rathaid, oir bha bùth an sin (cha b’ i bùth Nèill Alasdair – bha i sin shìos ris a’ chladach far an robh an taigh aige) agus cha dèanadh sinn dearmad air dhà no thrì shiùcairean fhaighinn mar dhuais air turas ceannaich do athair, do mhàthair, do bhràthair no piuthar màthar. Agus, gach uair a bha turas agam gu Crois an Rathaid, bha mi a’ stad agus a’ coimhead tro na sgàinidhean a bha san doras. Agus feumaidh mi aideachadh gun deach mi air a’ chuairt ud uair is uair nuair nach robh feum air càil a cheannach aig Crois an Rathaid. A-rèir coltais cha robh ùidh aig neach eile anns an rud a bha am broinn na garaids’ ud. Bu tric a smaoinich mi dè thachair don chàr ud. Dìomhaireachd gun fhuasgladh. Bu mhiann leam gum biodh e agam ’nam chruinneachadh meanmnach nach eil ann.

Bùthan

Gu dearbha bha dà bhùth an Circeabost. Gheibhte chun na bùtha aig Crois an Rathaid leis an rathad mhòr a ghabhail, agus bha i ’na h-àite anns am biodh daoine a’ cruinneachadh agus a’ bruidhinn, cha b’ ann mar atharrais air Pàrlamaid Hiort, ged nach eil teagamh nach b’ iomadh uair a chaidh nithean cudromach a dheasbad innte. Bhuineadh a’ bhùth do fhear a bha suas ann am bliadhnaichean agus a bha ’na rudeigin de bhàrd baile. Tha cuimhne agam air cuid de na dheasaich e a chluinntinn, ach ’s iongantach gun deach mòran dheth, ma chaidh càil idir, a ghleidheadh airson nan ginealach a bha gus teachd.

Cha robh e buileach cho furasta faighinn chun na bùtha eile, oir b’ fheudar do neach coiseachd tro ghrùnn chroitean airson faighinn thuice. Ach bha frith-rathad ann a bha air a mhion-chleachdadh, agus bho nach fiaradh neach sam bith sa’ choiseachd, a’ ruith bho cheann a tuath a’ bhaile far an robh taigh bràthair mo mhàthar. A’ sealltainn air ais, ’s dòcha gu bheil e ’na iongnadh gum b’ urrainn do Chirceabost, nach robh idir ’na bhaile mòr, dà bhùth a chumail a’ dol.

An coineanach

Bha aon rud air leth math mu shaor-làithean ann an Circeabost, agus b’ e sin an t-saorsa. Cha mhòr gun robh trafaic ann; am bitheantas cha robh idir bho dheidheadh duine seachad air Crois an Rathaid. Dh’fhaodadh neach na cnuic agus na glinn a shiubhal le làn shàbhailteachd, agus daonnan bha rudeigin ás ùr ann ri lorg.

Aon uair rug mi air coineanach air cùl a’ chnuic a bha tarsainn bho thaigh bràthair mo mhàthar. Thàinig mi air gun fhios dha, agus bha mi ro chlis airson gum faigheadh e ás. B’ e creutair fiadhaich a bha ann, ach thug mi air ais chun an taighe e, ’s mi a’ cur romham a cheannsachadh. Lorg mi bocsa cairte an àiteigin, oir b’ e sin a bha gu bhith aige mar dhachaigh, agus chruinnich mi beagan feòir ’s ghoid mi beagan leatais, agus thug mi biadh don bheathach.

Dìreach ro àm cadail rinn mi cinnteach gun robh e seasgair ’na dhachaigh, agus bha planaichean mòra agam airson mo charaid ùr a fhrithealadh sa’ mhadainn. Ach sa’mhadain cha robh sgeul air Bunaidh. Cha robh mi cho gòrach. Bha fios agam gun deach a shaorsa a thoirt dha nuair nach robh mi an làthair agus rè mo bhruadairean. An robh Bunaidh air a bhith mìmhodhail? Cha do dh’fhaighnich mi a-riamh agus cha d’ fhuair mi a-riamh a-mach.

An tobar

Ann an Circeabost anns na làithean ud chan robh an t-uisge a’ ruth tro phìoban san taigh, agus cha robh taigh-beag a-staigh, ach bha sinn cleachdte ri sin. Bhiodh sinn a’ slaodadh an uisge le peileachan á tobar a bha air a’ chroit aig Aireamh 3, agus bha e coltach gun robh cothrom aig a’ choimhearsnachd uile air an tobar. Cha chuimhne leam a-riamh gun thiormaich an tobar, eadhon nuair bu teotha an samhradh. Agus cha do ghearan na daoine còire aig Aireamh 3 a-riamh mu chothrom a bhith aig daoine eile air goireasan an tobair. Bhatar a’ dèanamh deagh chleachdadh air an tobar feasgar Disathairne, oir cha deidheadh neach sam bith faisg air air an t-Sàbaid. Bha peileachan uisge a’ lìonadh làr a’ chidsin aig Aireamh 4 air oidhche Shathairne. Agus bha cothrom aig an tobar Là na Sàbaid a stoc uisge ath-nuadhachadh fa chomhair na seachdaine a bha ri teachd.

Daoine

Bha dòigh-beatha Chirceaboist gu math coltach ri dòigh-beatha Loch Croistein. Bha na feasgaran sònraichte airson nan cèilidhean, agus cha robhar cho trom air cloinn nach deidheadh tràth don leabaidh. Gu dearbha, cha bu sinne an aon fheadhainn a bhiodh a’ tadhal an Circeabost. Cha mhòr gun robh taigh sa’ bhaile nach robh a’ cur fàilte air buill ás-dhùthchach teaghlaich bho air feadh Bhreatainn. Bha cuid air fàgail bliadhnaichean mòra roimhe sin agus air “cuideigin bho air falbh” a phòsadh, ’s tha mi a’ smaoineachadh gun ghabh a h-uile neach dhiubhsan “bho air falbh” tlachd air leth ann a bhith a’ tadhal an Circeabost. Gun

teagamh, maille rin cèilean ’s rin teaghlaichean fhèin, thigeadh iad gu riaghailteach. Bha Circeabost a’ còrdadh riutha a cheart cho math ’s a bha e a’ còrdadh ruinne.

’S iomadh neach a dh’fhaodainn ainmeachadh, cuid a theirinn a bha annasach gun an dìmeas bu lugha a dhèanamh orra, ’s a bha a’ cur loinn air Circeabost dìreach le bhith a’ fuireach ann. Bha na daoine toilichte agus gun uallach, agus ma bha sgeulachdan pearsanta air an lìomhadh le bhith a’ cur ris an fhìrinn, cha robh diofar. B’ fheudar gum biodh deagh sgeulachd aig an fhear a bha a’ cumail a-mach gun robh iuchair aigesan airson ionad dìona ris an robh sàbhailteachd ceann a tuath Alba gu lèir an urra. Bha sgeulachd mhath cuideachd aig an fhear a chunnaic taibhse ri oir cnuic no a chunnaic sìdhichean a’ dannsa ri taobh tolmain. Guaineas no eile, cha robh diofar. ’S dòcha gun robh sgeulachdan mu chogadh na b’ fhaisge air an fhìrinn, ged bhiodh iongnadh orm aig amannan, ach bu mhath a bhith ag èisteachd riutha. Bha fìor ghaisgich an siud. B’ iongantach an comas a bha aig daoine cumanta air sgeulachdan innse, oir ’s e comas a tha ann mar a bha aig na seanchaidhean bho shean, eadar gum b’ fhìrinn iad no fìrinn fo bhuaidh mac-meanmna. Is iongantach gun robh an tàlant seo, oir gu dearbha bu tàlant i, am follais gu coitcheann ann am mòran àitean eile aig an àm. Ach ’s dòcha nach b’ e sluagh coitcheann a bha an seo.

Bha Circeabost ainmeil airson na bha ann de ghillean, agus seann ghillean cuid dhiubh, gun phòsadh. Bha an àireamh air leth àrd an co-chòrdadh ri àireamh-sluaigh a’ bhaile. Agus b’ iomadh cas a chaidh a tharraing air a sgàth. ’S dòcha gun ràinig an tarraing-coise àirde aon sheachdain nuair nochd sanas ann an Gasaet Steòrnabhaigh, ma b’ fhìor bho bhaidsealair á Circeabost agus e a’ sireadh mnatha airson a pòsadh. Bha an t-àite air bhoil le còmhradh agus bha a h-uile fear a’ dol ás àicheadh gum b’ esan cuspair an t-sanais. Mo nàire mhòr!

Cha robh ainm ris an t-sanas idir, dìreach àireamh-bocsa. Bha fathann a’ dol gun chuir aon seann ghille a’ bhanais aige fhèin dheth airson bliadhna co-dhiù, mus smaoinicheadh a’ choimhearsnachd gum b’ esan a chuir an sanas don phàipear. Ach dè a bha ann ach fealla-dhà! Agus tha mi a’ tuigsinn gun thàlaidh an sanas freagairtean bho àitean ’s bho fheadhainn a chuireadh iongnadh air neach. B’ iomadh gàire a rinn iadsan a bha a-staigh air a’ chleasachd. Gu mì-fhortanach, cha bu mhise ’s mi ’nam ghille òg, fear de na bha a-staigh oirre. Cuideachd tha mi a’ tuigsinn gun bhrosnaich an sanas fear-deasachaidh Gasaet Steòrnabhaigh aig an àm gu dealbh-chluiche a sgrìobhadh stèidh-

ichte air a’ ghnothaich.

Closach carbaid

Sgrìobh mi mun àireamh bheag de charbadan a bha am Beàrnaraigh nuair bha mise òg. Cuimhnicheam a-nise air aon a bha ann, ach nach mòr a bha ann idir. Bha a’ chlosach suidhichte air taobh thall an rathaid bho thaigh bràthair mo mhàthar. Tha mi a’ tuigsinn gum buineadh i do bhràthair màthar eile a bha, airson adhbhar air choreigin, air a leigeil seachad. Co-dhiù mus d’ fhuair mise mo làmhan oirre, cha ghabhadh i a sàbhaladh.

B’ e bhana rudeigin mòr a bha air a bhith innte air an robh trì chuibhlichean, agus tha pìosan einsein, aisealan agus bocsa-ghèaraichean a’ tighinn gum chuimhne, ged b’ fhada bho bha sgeul air corp na bèiste. Air dhòigh air choreigin, agus gu h-iongantach, bha e ceadaichte dhomh cluiche leis an ionmhas seo.

Nuair thuig mi nach robh i a’ dol a ghluasad, thainig e a-steach orm gun tugadh spanair no dhà piseach air cùisean. Fhuair mi spanairean, càite chan eil fios agam. Agus thug mi an rud ás a chèile pìos bho phìos, thairis air grunn shamhraidhean. B’ iomadh achmhasan a fhuair mi airson staid m’ aodaich ’s mo làmhan, ’s iad le chèile còmhdaichte le ola dhubh ’s mi a’ feuchainn ri pìosan den trì-chuibhlear ud a shàbhaladh.

’S ann mar chnàmhlach mheirgeach a tha mo chuimhne mu dheireadh oirre, a’ dol sìos air a socair, bliadhna an dèidh bliadhna, fo uachdar na talmhainn. Chan eil mi cinnteach an deach a gluasad mu dheireadh ’s i ma b’ fhìor ’na cùis mì-thlachd, ach cha do dh’fhairich mise a-riamh mì-thlachd da taobh. ’S dòcha gu bheil a cnàmhan fhathast a’ meirgeadh an àiteigin. Ma tha, guidheam sìth dhi!

An t-iasgach

B’ e an t-iasgach prìomh bhith-beò muinntir Chirceaboist, gu sònraichte iasgach a’ ghiomaich. B’ inntinneach an comas a bha aig bràthair mo mhàthar, agus aig gu leòr eile, air clèibh ghiomach a dhèanamh. Agus b’ inntinneach a bhith gan coimhead ris an obair. Saoilidh mi gur ann le rionnaich shaillte a bhiodh iad a’ biathadh nan cliabh.

Bha àireamh de bhàtaichean cuimseach mòr ann, agus bu tric a chuireadh na h-iasgairean an t-seachdain seachad aig muir, a’ togail orra tràth madainn Diluain agus a’ tilleadh an ath Dhihaoine no Dhisathairne. Tha cuimhne agam a bhith ’nam sheasamh le prosbaig nuair nochdadh iad air fàire san tilleadh, ’s mi a’ feuchainn ri dèanamh a-mach cò na bàtaichean a bha rim faicinn

mus ruigeadh iad an cidhe. Bha a’ mhuir gu mòr san fhuil aig na daoine seo, agus bu shàr mharaichean iad. A’ mhuir. B’ e sin aon chuing a bha air ar saorsa mar chloinn ann an Circeabost. Bha òrdugh teann againn cumail air falbh bhon chladach, oir bha e air a mheas anabarrach cunnartach do òganaich nach robh eòlach air. Sa’ chumantas bha sinn umhail don òrdugh, ged ’s dòcha nach robh sinn a’ tuigsinn iomagain ar pàrantan. Ach dhearbh nithean duilich a thachair do theaghlaichean eile bhon uair sin gum bu ghlic an comhairle.

B’ iomadh bliadhna roimhe seo bho bha iasgach nan giomach ’na bhith-beò an Circeabost. Thog mo sheann-seanair òb ghiomach gus an gabhadh giomaich a fhuaireadh aig muir a bhith air an cumail fa chomhair nam margaidhean aig deas agus thall-thairis. B’ ann air giomaich bheò a bha iarrtas, agus smaoinich e gum biodh òb, air a thogail gu cunbhalach agus a’ ceadachadh don t-sàl a bhith a’ ruith troimhe, ’na mheadhon air na giomaich a ghleidheadh.

Thog e air gu Astràilia airson airgead a chosnadh a chuireadh taic ri a smuaintean, agus an ceann dhà no thrì bhliadhnaichean thill e agus aige na thogadh an t-òb. Chuala mi gun d’ fhuair e airgead air lotaraidh an Astràilia. ’Na là bhatar a’ meas an òib mar fhìor euchd einsearachd, agus stuth is uidheam doirbh am faighinn aig an àm. Tha an t-òb an siud fhathast, agus e air a chleachdadh gu riaghailteach. Choisich mi chun an òib uair no dhà, ged, is duilich a ràdh, nach robh mòran ùidhe agam ann nuair bha mi òg.

A’ chuirm

Am measg rudan eile, bha nì sònraichte a’ tachairt rè ar saor-làithean, agus b’ e sin a’ chuirm bhliadhnail aig Aireamh 3, air a deasachadh a dh’aon ghnothaich dhomh fhìn ’s dom phiuthar. Gach là bhiodh sinn a’ dol tron fheansa agus a’ cromadh a’ chnuic a thadhal air na daoine còire aig Aireamh 3, am bitheantas dà thuras no trì san là. Tha mi an dòchas nach robh sinn nar crois; air dhòigh air choreigin chan eil mi den bheachd gun robh oir bha fàilte daonnan romhainn. Co-dhiù, gach bliadhna am feasgar mus biodh sinn a’ falbh dhachaigh, bha cuireadh againn gu Aireamh 3, far an robh sinn a’ faighinn deagh chuid de bhiadh, de dheoch ’s de shiùcairean. Bha an coibhneas bliadhnail sin a’ ciallachadh mòrain do dhithis cho òg.

An drochaid

Mar thuigeas duine, bha bailtean eile am Beàrnaraigh a

bharrachd air Circeabost. Bha Brèacleit, Crothair, Tòbsann agus Tàcleit ann. Bha eòlas aig m’ athair ’s aig mo mhàthair air mòran dhaoine anns na bailtean sin, ach cha robh eòlas againne mar chloinn air uibhir dhiubh, ged bhiodh grùnn á bailtean eile a’ tadhal an Circeabost. Bha cùisean na b’ fhasa aon uair ’s gun deach an drochaid a thogail, oir bha sin a’ ceadachadh cha b’ e a-mhàin dràibheadh a Bheàrnaraigh ach a dhol gu baile sam bith san eilean. Bu drochaid a bha seo a bha a’ dol tarsainn air a’ Chuan Shiar. Chaidh a fosgladh rè nan 1950an agus bha mi sa’ chiad bhus a chaidh a-null oirre (cuirm sgoile no sgoil Shàbaid, tha mi a’ smaoineachadh). Bha seo mus deach an drochaid fhosgladh gu h-oifigeach.

Bha dùil aig cuid gun tugadh an drochaid atharrachadh air Beàrnaraigh, ’s chan eil teagamh nach do thachair sin. Bha an saoghal mòr na bu dlùithe, ach ma dh’atharraich gnè an eilein bhig seo, chan urrainnear a’ choire gu h-iomlan a chur air an drochaid. ’S dòcha gun robh i ’na meadhon air slighe an atharrachaidh, ach bha an t-atharrachadh a’ dol a thighinn co-dhiù. Tha cuid de nithean aig nach eil spèis do astar, no eadhon do chuan, mòr na beag gum bi e, eadar Cuan Siar no eile.

Atharrachadh

Mu dheireadh chuir bràthair mo mhàthar roimhe nach biodh e air àireamh air fear de na baidsealairean na b’ fhaide, agus phòs e. Bha seo a’ ciallachadh, gu nàdarrach, nach robh àite ann do gach neach aig an robh cleachdadh saor-làithean a chur seachad aig Aireamh 4. Mar sin, agus feumaidh gun robh e ’na dhearbhadh air ar miann saor-làithean a chur seachad am Beàrnaraigh, thog sinn taigh-samhraidh air a’ chroit tarsainn an rathaid bho Aireamh 4. B’ e co-phroiseact a bha ann eadar mo phàrantan agus piuthar mo mhàthar ’s a cèile an Obar Dheadhain, air bha iadsan a’ tighinn gach bliadhna cuideachd.

B’ e taigh-samhraidh beag a bha ann, ach gu math na bu mhotha na àirigh; co-dhiù bha na seòmraichean beag ged bha ceithir dhiubh ann, air a dhèanamh de fhiodh le m’ athair aig an taigh ’s air a thoirt gu Circeabost aon Disathairne ann an làraidh airson a chur ri chèile. An dèidh làimhe, chaidh slige de bhlocaichean seamaint a thogail mun cuairt air airson a neartachadh. Bha grùnn sheachdainean de shaor-làithean sona againn san-taigh-samhraidh. Ach bha crìoch ama gu luath a’ dlùthachadh. Bha mise gu cinnteach mothachail air sin, mar a bha atharrachaidhean a’ tighinn am follais. Chan eil cinnt agam an robh càch, co-dhiù chun na h-ìre ceudna.

’S a-nis?

Is ann ainneamh a thèid mi a Bheàrnaraigh a-nis. ’S toigh leam coire a chur air “rèis an radian” agus mi fhìn ’nam fhìor radan ann an cabhag an là. Ach an e sin is coireach? Tha e furasta a dhol a-null air an drochaid, ’s tha piseach mòr air tighinn air na rathaidean. Dh’atharraich Cireabost. Chan eil mi idir a’ feuchainn ri bhith tarchuiseach le sin a ràdh, ach an dèidh do phiuthar ’s do bhràthair mo mhàthar bàsachadh, cha do shaoil mi gun robh mòran adhbhair a bhith a’ tadhal ann. Agus mar a b’ fhaide a bha mi gun a dhol ann, b’ ann bu duilghe a bha e tilleadh. Chan eil sgeul air mòran de na b’ aithne dhomh agus air am bithinn a’ dol a chèilidh. Ach mhair mo chuimhne.

Corra uair ’s dòcha gun tèid mi a-null cuairt leis a’ chàr air feasgar samhraidh Sàbaid, ach tha e doirbh dhomh a dhol a Chirceabost. ’S dòcha gun tèid mi a Bhòstadh, ’s gu seall mi a-null thairis air a’ chaolas gu Beàrnaraigh Bheag far a bheil cuid dem shinnsirean ’nan tàmh, agus far na thadhail mi uair no dhà ’nam òige. Tha cladh ann am Bòstadh cuideachd. Bha Bòstadh uaireigin ’na bhaile don bheò, agus chithear fhathast ann comharran air tuineachadh sluaigh. Cha robh uisge aig muinntir Bhòstaidh no taighean-beaga a-staigh, ach a-nis tha na goireasan sin ann don luchd-turais. Abair saoghal!

Tha cuimhne agam cluinntinn gun rinn an sluagh imrich á Bòstadh air sgàth cho doirbh ’s a bha e bith-beò a thoirt ás an fhearann. Thog iad orra gu Circeabost. Agus thill mòran dhiubh a Bhòstadh air an turas dheireannach. Bho chionn ghoirid thatar air a bhith a’ cladhach am Bòstadh, agus ’s dòcha gum faigh sinn fiosrachadh ùr mu eachdraidh a’ bhaile bhig seo, mu eachdraidh Bheàrnaraigh san iomlanachd agus, ’s math dh’fhaodte, mu eachdraidh nas fhersainge na sin.

An dàrna taobh

Mar theaghlach, saoilidh mi gun robh sinn na bu dlùithe air càirdean mo mhàthar na bha sinn air càirdean m’ athar. Chan fhaic mi adhbhar cothromach airson seo. Bha dachaigh teaghlach m’ athar an Loch a’ Ghainmhich, fear de dhà bhaile an Leòdhas nach eil ris a’ chladach. Agus bha fàilte mhòr romhainn gach uair a thadhaileadh sinn. Ach cha deach sinn a-riamh ann airson “saor-làithean”. ’S dòcha gun robh Beàrnaraigh eadar-dhealaichte air sgàth uisge a’ Chuain Shiair. Bha e furasta faighinn air an rathad mhòr gu Loch a’ Ghainmhich agus gu Gearraidh na h-Aibhne far an robh piuthar m’ athar a’ fuireach, agus bha turas latha bho àm gu àm a’ daingneachadh fallaineachd a’ chàirdeis. B’ e saoghal eile

a bha ann am Beàrnaraigh, ach cha b’ e an Loch a’ Ghainmhich.

Tha mi an dòchas nach eil mi a’ cur nì ann an suarachas. Gu dearbha chan e sin a tha fa-near dhomh. Chuir mi seachad iomadh là tlàchdmhor an Loch a’ Ghainmhich ’s an Gearraidh na h-Aibhne. Ach cha robh cothrom ann eòlas a chur air sluagh nam baile sin, agus cha robh faireachdainn maireannachd co-cheangailte ri ar tursan a dh’fhaicinn ar càirdean.

Ach tha mo chuimhne air mo sheanair ’s air mo sheanmhair air taobh m’ athar nas soilleire na mo chuimhne air mo sheanair eile. Bha mo sheanair an Loch a’ Ghainmhich 88 bliadhna a dh’aois nuair chaochail e, ’s bha mo sheanmhair beò gu aois 91. Tha cuimhne agam oirre ’na caillich ann an cathair an tac an teine, agus is e mo chuimhne mu dheireadh oirre tadhal oirre còmhla ri m’ athair goirid mus do dh’fhalbh am bàs leatha. Bha i ’na sìneadh gu sìtheil san leabaidh. Tha cuimhne agam gun chuir m’ athair a làmh air a mala. Ged a bha an rùm blàth, thuirt e rium gun robh a gnùis fuar. Bha fios againn nar dithis, oir cha robh mi buileach cho òg an uair sin, nach robh sinn a’ dol ga faicinn tuilleadh. Thig ginealach is falbhaidh ginealach. Carson fon ghrèin a tha sinn ann?

Làithean eile

Thig saor-làithean eile a-steach orm. B’ iad sin saor-làithean san Oban anns na 50an airson ùine a chur seachad còmhla ri bràthair mo mhàthar agus ri a bhean a bha a’ fuireach sa’ bhaile sin. ’Nam shùilean-asa bha an t-Oban mar shaoghal eile, lome làn de luchd-turais an àirde an t-samhraidh. Ged a bha tomhais de iomagain mu dràibheadh air tìr-mòr, chuir sinn romhainn an càr a thoirt leinn. Bha càr mòr Vauxhall Velox uaine againn (CJS 954) le mòran de chròmium mar bha san fhasan aig an àm.

Choinnich bràthair mo mhàthar sinn aig a’ Choingheal, agus dhràibh esan á sin don Oban. Anns na làithean ud dh’fheumadh neach falbh taobh Caol Loch Aillse, oir b’ ann don Chaol a bha an Loch Seaforth a’ seòladh á Steòrnabhagh. Bha an t-aiseag a’ fàgail mu mheadhon-oidhche agus mar bu trice ruigeadh i an Caol aig 4.30 sa’ mhadainn. Agus cha robh ach aon dòigh air càr fhaighinn air bòrd, agus b’ e sin a thogail le crann bhon chidhe a-steach a tholl a’ bhàta. B’ iomadh càr a dh’fhuiling cuairteagan briste ri linn na dòigh-luchdachaidh sin.

Bha mise ’nam dheugaire nuair chaidh sinn air na saor-làithean ud don Oban, agus tha cuimhne agam gur mi a fhuair dreuchd seòladh na slighe a thogail bhon mhapa. Ràinig sinn, agus thill sinn gun bheud. Rè nan saor-làithean chaidh sinn là a Dhùn Eideann (bràthair mo mhàthar aig a’ chuibhle a-rithist) a

dh’fhaicinn piuthar m’ athar a bha pòsta an uair ud sa’ bhaile bhrèagha sin. Ma bha an t-Oban mar shaoghal eile, bha Dùn Eideann mar chruinne-cè ùr. Bhon uair sin tha mi fhìn air dràibheadh san dà bhaile sin, gun mhòran trioblaid, ach corra uair gun deach mi air chall!

B’ fhada an dèidh sin mus tàinig saor-làithean san Roinn Eòrpa ’s mi an ceann mo chosnaidh. Feumaidh mi aideachadh gur e cas a’ falbh is dà chois a’ tighinn a bha agam daonnan a thaobh siubhal don Roinn Eòrpa. B’ fheàrr leam gu mòr saor-làithean sa’ ghàrradh. Ach bhuadhaich nithean eile, agus thug an Cuan a Tuath agus an Cuan Sasannach mi gu iomadh àite san Roinn Eòrpa. An Fhraing. An Olaind. A’ Ghearmailt. An Ostair. An Eadailt. An Eilbheis. An Danmhairg. Poblachd nan Seice. An Ungair. An Spàinn. A’ Phortagail. Bha rud sònraichte mu gach aon dhiubh sin. An t-àite a b’ fheàrr leam? Tha e doirbh a ràdh, ach ’s dòcha gur iad An Eilbheis agus cuideachd mòr-lochan na h-Eadailte. Ach cha dhìochuimhnich mi Circeabost!