---

[67]

Air Chul an t-Saoghail

le AONGHAS MACMHATHAIN.

THA suas ri fichead bliadhna a nis bho’n a chuir mi seachad beagan ùine ann am baile beag ann an Conamara air taobh an iar Eireann. Baile beag sàmhach a bha ann, air a roinn ’na chroitean beaga. Cha robh a choltas air na tighean no air an àiteachadh gu robh an teachd-an-tìr cho math ri croiteirean na Gàidhealtachd againn fhéin. Cha robh móran eòlais air an t-saoghal mhór aig a’ chuid bu mhotha dhiubh, ged a bhiodh feadhainn dhiubh a’ falbh gu togail a’ bhuntàta agus oibrichean eile an Albainn agus an Sasainn bho ám gu ám. Bha fear dhiubh a bha air a bhith an Albainn dà uair a’ faighneachd dhomh an robh drochaid eadar Albainn agus Sasainn. Tha mi a’ creidsinn gu bheil agus drochaid, ach is iongantach mur robh e de’n bheachd gur e eilean a bha an Albainn!

B’i a’ Ghàidhlig cainnt an t-sluaigh, agus bha e bhuam gun togainn na b’urrainn dhomh dhith fhad ’s a bhithinn ’san àite. Gu mì-rathail cha robh a’ Ghàidhlig aig muinntir an tigh-òsda far an do chuir mi fodham. Ach coma, bha maighstir-sgoile còir faisg orm, agus làn a chlaigeann aige fhéin agus aig a theaghlach dhith, agus is ann ’san tigh aige-san a chaith mi móran de m’aimsir. Bha dithis mhac aige, am fear bu shine ris an lagh agus am fear a b’òige ’na adhbhar sagairt, agus e ’na oileanach an Colaiste Magh Nuadhat aig an ám. Chaidh am fear bu shine a leòn, agus e

---

[68] ’na ghille òg, ri linn na trioblaide an Eirinn, agus bha té de na làmhan aige gun móran feuma. Ach bha e cho math air a’ ghunna ri duine a chunnaic mi riamh. Dh’amaiseadh e eun air an iteig le .22!

Bha seann armlann, no barrack, nan saighdearan Sasannach ’na thobhta dubh bho’n a chaidh a chur ri theine aig ám na trioblaide, sealladh a bha cumanta gu leòir air feadh na h-Eireann aig an ám. Is ann air faiche air beulaibh na togalach so a bhiodh Oglaich na h-Eireann, no am milisi mar a theireamaid, a’ faighinn an oileanachadh ann an lùthchleasachd an airm. Is minig a shuidhinn air balla air oir na faiche ag éisdeachd ris an t-seàirdsean, agus e aig a dhìcheall a’ cur rian air na fleasgaich: “Ean, a dhà, a trì! Ean, a dhà, a trì! Mosg a th’agad a sin ’s chan e caibe!” Thug so orm a bhith beachdachadh air cuin a fhuair saighdearan Gàidhealach na h-Alba an oileanachadh ann an Gàidhlig mu dheireadh. Is cinnteach gur fhada o nach cualas “About turn” ann am Fort George mar so: “Cuir cas an t-sùgain air cùl cas an t-siamain, is tionndaidh do shròin far an robh do thòin a chianaibh!” Anns an t-seann aimsir chanadh na Gàidheil gu robh iad “aig an ekercy!” an uair a bhiodh iad aig lùthchleasachd no drill an airm. Tha am facal air sgeul fhathast, ach tha a chiall air atharrachadh beagan: “Dé an eacarsaich a th’oirbh?” cluinnear athair ag ràdh ri cloinn luathaireach. Tha am facal a’ toirt ’nam chuimhne an sgeul a tha air innse mu Iain Buidhe Mór a Innse Mhuilt, gìomanach gunna cho iomraiteach agus a bha ann ri a linn. Anns a’ bhliadhna 1757 ghabh Iain Buidhe Mór ann an Réisimeid Mhic Shimidh, a bha air a h-ùr thogail le ceann-feadhna nam Frisealach, an Seanalair Sìm Friseal. Sheòl an réisimeid air ball gu ruige Ameireaga a chumail cogaidh ris na Frangaich. An uair a bha iad a’ teannadh ri tìr, chunncas Frangach air a’ chladach agus e mar gum biodh e a’ gabhail beachd orra. Chan eil teagamh nach robh am Frangach ’ga fhaireachdainn fhéin tèarainnte gu leòir, agus e am beachd nach tilgeadh duine e aig an astar. Thubhairt cuideigin air bòrd, “Seall air an t-slaightire!” “Mac an Diabhail,” arsa Iain Buidhe Mór, “dé an gnothach a th’aige bhith gabhail beachd oirnne?” agus thog e a ghunna agus loisg e air an Fhrangach. Anns a’ bhad thuit am Frangach air a’ bhlàr ’na chlosaich gun deò. An uair a chuala Mac Shimidh an t-urchar, rinn e air Iain Buidhe Mór agus thubhairt e, “O, Iain, Iain, cuimhnich t’ekercy! Na dèan a leithid gu bràth.” “An diabhal ekercy no ekercy,” arsa Iain Buidhe Mór, “ach ekercy an fhéidh: far am faic mise fear de na biastan, bidh mo pheilear troimh chorp!”

Latha de na lathaichean dh’fhaighnich an sagart òg dhìom am bu thoigh liom sgrìob a thoirt gu ruige Arainn, agus ghabh mi ris an tairgse le dealas. Fhuair sinn aiseag air bàta a bha dol gu Inis Mór le luchd mòna. Talamh gaineamhach a tha an Arainn, agus chan eil mòine aca ann. Bidh muinntir Chonamara mar sin a’ cosnadh beagan airgid le bhith ag aiseag mòna a null ann, agus ’ga reic ri muinntir an eilein. Sheòl sinn mu shia uairean ’sa’ mhadainn agus sinn ann ceathrar—dithis bhràithrean do’m buineadh an t-eathar, an sagart òg agus mi fhéin. Bha fear de na bràithrean

---

[69] agus a choltas air a bhith gu math leisg. Fhad ’s a bha am fear eile a’ stiùireadh, agus eadhon a’ dèanamh beagan iomraidh nuair a bha a’ ghaoth a’ fannachadh, bha esan shìos ’san toll toisich gun tighinn as, agus sunnd aige air tea a dhèanamh gun sgur. Bha teine mòna aige ’san toll, agus bha e a’ dèanamh na tea ann an sgeileid—a’ cur nan duilleagan ’san uisge fhuar agus an sin ’gam bruith gu math. Bha na h-Eireannaich ag òl seipeanan dhe so fad an t-siubhail, sabhs goileach puinnseanta gun móran bainne no siùcair ’na cheann gus an droch bhlas a thoirt dheth. Air eagal gun saoileadh iad gu robh mi tuilleadh is coimheach, thàinig orm cupa de’n stuth so òl, an aghaidh mo chàile, agus dh’fhàg e cràdh ’nam innibh a mhair fad an latha.

Mu aon uair deug ’sa’ mhadainn chaidh sinn air tìr faisg air ceann-an-iar an eilein, agus dh’fhalbh an sagart agus mi fhéin dh’fheuch am faigheamaid sealladh air Dùn Aonghuis, an seann dùn ainmeil a tha air bearradh nan creag cas gruamach air taobh a deas an eilein. Nam faigheadh fir a’ bhàta reic air an luchd mòna ’san àite sin, gheall iad feitheamh ruinn gus an tilleadh sinn, agus mura faigheadh bha rompa cumail orra an ear gu Cill Rònain, ceann-bhaile beag an eilein, agus dh’fhaodadh sinne coiseachd sìos troimh an eilean air ar socair agus coinneachadh riutha an sin. Is e so a thachair. An déidh dhuinn tilleadh bho ar cuairt gu Dùn Aonghuis dh’fhidir sinn gun d’fhalbh bàta na mòna agus chum sinn oirnn air an rathad gu Cill Rònain.

Air ar turus chunnaic sinn seann chaibeal agus clachan-cuimhne ann le sgrìobhaidhean orra. Bha mhiann oirnn cuid dhiubh sin a leughadh, agus thug sinn ceum a steach do’n chladh. Cha robh sinn fada an sin nuair a mhothaich sinn gu robh clann sgoile ag éigheach ruinn. Bha seann bhodach cuide riutha agus nuair a thill sinn chon an rothaid thuig sinn bhuaidhe gum b’ann air talamh naomh a bha sinn ’nar seasamh, agus gum b’e sin a b’aobhar do sgreadal na cloinne. Cha chreid mi gu robh mo charaid air a dhòigh gun do rinn e iomrall de’n t-seòrsa so, agus o’n a thuig sinn air ball nach robh am bodach còir buileach toinnte co dhiùbh, leig e air gur e Sasannach a bha ann. Lean am bodach sinn ceum air a’ cheum gu ruige Cill Rònain agus ged a bha mo charaid a’ tarraing as fad an t-siubhail ann an Gàidhlig lìomhta ealanta, cha do smaoinich am bodach riamh air faighneachd ciamar a bha Gàidhlig cho siùbhlach aig Sasannach! An uair a bha sinn a’ dol seachad air tigh àraidh mhothaich sinn gu robh am bodach a’ toirt sùl iomgaineach air agus gun chas e beagan far an rothaid agus e ’ga chroiseadh fhéin. Tha e coltach gur e fear a mhuinntir an eilein a bha so a bha air móran dhe bheatha a chur seachad an Ameireaga agus gun tàinig e dhachaidh le creud neònach air choreigin air neo gun chreud idir. Bha e air a chur as a leth gum biodh e a’ togail teine air a’ bhlàr a muigh Di h-Aoine agus gum biodh e a’ ròstadh feòil muice air an aghann am fianais an t-sluaigh!

Ràinig sinn Cill Rònain mu thrì uairean feasgar, ach cha robh na seòid air a’ mhòine a reic fhathast. Bha iad ag iarraidh deich tasdain fhichead air an luchd, ach cha robh am fear ris an robh an

---

[70] Na h-Eileanan Aranach (Irish Times) gnothach an Cill Rònain deònach air barrachd air cóig ar fhichead a thoirt air. Chùm iad air a chéile fad dhà uair an uaireadair, ach b’éiginn do fhir Conamara géilleadh. Bha iad ag innse dhomh a rithist gur e Albannach a bha an athair an fhir a Cill Rònain!

Bha e mar so mu chóig uairean feasgar mus tug sinn ar n-aghaidh air Conamara. Cha robh deò gaoithe ann, agus bha sinn fada bho’n dachaidh mu ochd uairean an uair a dh’atharraich an aimsir, agus a dh’éirich doineann le tàirneanaich agus dealanaich. Mu aon uair deug thug sinn a mach fasgadh eilein bhig am bàgh Ghaillimh. Bha na tàirneanaich a’ sìor tharraing dlùth, gus mu dheireadh gu robh e, ar linn, eucomasach dhuinn tèarnadh bho’n dealanach. Thug an so fear de na bràithrean botal de uisge coisrigte a mach agus fhuair sinn ar baisteadh an ainm an Athar, a’ Mhic agus an Spioraid. Bha mise ’gam fhaireachdainn fhéin a nis car mar a bha Iòna ’san luing! Mu uair ’sa’ mhadainn chaidh sinn air tìr agus ghabh sinn fasgadh ann an tigh ’san eilean. Bha luchd céilidh an sin nach d’fhuair cothrom a dhol dhachaidh leis an stoirm agus bha sinn an sin a’ comhradh agus a’ tuiteam ’nar cadal gus an robh e ceithir uairean ’sa’ mhadainn. Bha sìde na b’fheàrr ann a nis agus chuir sinn ar n-aghaidh a rithist air Conamara. Ràinig sinn an tigh mu ochd uairean ’sa’ mhadainn agus gun fuireach ri biadh no dad eile rinn mi air an leabaidh agus chaidil mi gu cóig uairean feasgar. Là-rna-mhàireach bha mi a’ dol a steach a Ghaillimh air bus, agus bha cailleach a’ faighneachd dhomh a robh eagal orm roimh na tàirneanaich agus na dealanaich an oidhche eile. Thubhairt mi fhéin nach robh móran. “A! is mi nach eil ’gad chreidsinn,” arsa ise,” ’s gun thu dhe’n chreud cheart co dhiùbh.”